W tomie IV Systemu prawa pracy przedstawione zostały zagadnienia dotyczące pozaumownych stosunków pracy. W kolejnych częściach szczegółowo omówiono stosunki pracy nawiązywane na podstawie powołania, wyboru i mianowania. Są to akty prawne kreujące nie tylko zatrudnienie pracownicze, ale również stosunki organizacyjne wykraczające poza obszar prawa pracy. Wymagało to uwzględnienia w prowadzonych rozważaniach również punktu widzenia innych dziedzin prawa, a zwłaszcza prawa administracyjnego. Struktura opracowania jest wyznaczona tym, że poszczególne pozaumowne stosunki zatrudnienia pracowniczego mają zróżnicowany rodowód oraz w różnym stopniu odbiegają od tego, co jest charakterystyczne dla umowy o pracę. Odrębnie zatem dla każdej z podstaw tych stosunków pracy zostały zaprezentowane takie kwestie, jak: ? ich geneza i historia, ? zakres zastosowania, ? sposób nawiązania, ? zmiana i rozwiązanie, ? odrębności dotyczące uprawnień, ? odrębności dotyczące obowiązków i odpowiedzialności, ? charakter prawny. Omówiono również źródła regulacji prawnej, odrębności dotyczące procedury rozstrzygania sporów z pozaumownych stosunków pracy oraz odrębności, jakie w odniesieniu do tych stosunków występują w zakresie zbiorowego prawa pracy. Autorami poszczególnych rozdziałów są osoby z różnych ośrodków naukowych z całego kraju, które w swym dotychczasowym dorobku szczególnie wiele miejsca poświęciły kwestiom pozaumownych stosunków pracy, co gwarantuje, że przedstawione w opracowaniu rozważania cechuje odpowiedni poziom wnikliwości i profesjonalizmu. Książka przeznaczona jest przede wszystkim dla przedstawicieli nauki prawa pracy. Może się okazać szczególnie przydatna w dyskusji o przyszłości prawa pracy, która pozostaje w związku z działalnością Komisji przygotowującej nowy kodeks pracy. Powinna jednak być przydatna także dla praktyków, a zwłaszcza sędziów, adwokatów, radców prawnych i pracowników działów HR. Należy żywić nadzieję, że będzie także wykorzystywana w dydaktyce prawniczej.
Darmowy fragment publikacji:
S e k r e t a r z e t o m u
B o l e s ł a w M . Ć w i e r t n i a k
M o n i ka N o w a k
M a r c i n Wu j c z y k
Au t o r z y
Krzysztof W. Baran
(rozdziały: 25, 26 wraz z D. Książkiem)
Justyna Czerniak-Swędzioł
(rozdział 2)
Anna Dubowik
(rozdział 19)
Tomasz Duraj
(rozdział 18)
Zbigniew Góral
(rozdziały: 1, 27)
Daniel Książek
(rozdział 26 wraz z K.W. Baranem)
Aneta Giedrewicz-Niewińska
(rozdziały: 9–11)
Eliza Mazurczak-Jasińska
(rozdziały: 22, 23)
Wiesław Perdeus
(rozdziały: 3, 8)
Łukasz Pisarczyk
(rozdział 20)
Stefan Płażek
(rozdziały: 13, 14)
Krzysztof Stefański
(rozdziały: 16, 17)
Jakub Stelina
(rozdział 24)
Helena Szewczyk
(rozdział 12)
Elżbieta Ura
(rozdział 15)
Krzysztof Walczak
(rozdział 21)
Mirosław Włodarczyk
(rozdziały: 4–7)
MONIKA TOMASZEWSKA, GERTRUDA UŚCIŃSKA, KRZYSZTOF WALCZAK
MIROSŁAW WŁODARCZYK, JERZY WRATNY, TERESA WYKA
ALINA WYPYCH-ŻYWICKA, MARCIN ZIELENIECKI
KRZYSZTOF W. BARAN, JUSTYNA CZERNIAK-SWĘDZIOŁ, ANNA DUBOWIK
TOMASZ DURAJ, ZBIGNIEW GÓRAL, DANIEL KSIĄŻEK
ANETA GIEDREWICZ-NIEWIŃSKA, ELIZA MAZURCZAK-JASIŃSKA
WIESŁAW PERDEUS, ŁUKASZ PISARCZYK, STEFAN PŁAŻEK
KRZYSZTOF STEFAŃSKI, JAKUB STELINA, HELENA SZEWCZYK
ELŻBIETA URA, KRZYSZTOF WALCZAK, MIROSŁAW WŁODARCZYK
SYSTEM
PRAWA PRACY
REDAKTOR NACZELNY
KRZYSZTOF W. BARAN
TOM IV
INDYWIDUALNE PRAWO PRACY
POZAUMOWNE STOSUNKI PRACY
REDAKCJA NAUKOWA
ZBIGNIEW GÓRAL
Warszawa 2017
Recenzent
Prof. zw. dr hab. Tadeusz Kuczyński
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Ewa Fonkowicz
Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Rybczyńska
Łamanie
Wolters Kluwer Polska
Indeks rzeczowy
Piotr Sekulski
Dominika Zielińska
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
POLSKA IZBA KSIĄŻKI
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska SA, 2017
ISBN: 978-83-8107-040-9
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 19
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
O AUTORACH
Krzysztof W. Baran
Profesor zwyczajny doktor habilitowany nauk prawnych; kierownik Katedry
Prawa Pracy i Polityki Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego; autor i redaktor
licznych publikacji naukowych z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
w tym kilkunastu monografi i, komentarzy i podręczników.
Justyna Czerniak-Swędzioł
Doktor nauk prawnych; adiunkt w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Społecznej
Uniwersytetu Jagiellońskiego; wykładowca na Podyplomowych Studiach Prawa
Pracy organizowanych przez Katedrę Prawa Pracy i Polityki Społecznej UJ; ko-
ordynator Sekcji Prawa Pracy w Studenckiej Poradni Prawnej UJ; radca praw-
ny w OIRP w Krakowie; autorka licznych publikacji dotyczących m.in. zakazu
konkurencji w stosunkach pracy oraz uprawnień rodzicielskich, obejmujących
monografi ę, artykuły naukowe oraz publikacje dydaktyczne.
Anna Dubowik
Doktor nauk prawnych; adiunkt w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Społecznej
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego; autorka i współ-
autorka licznych opracowań naukowych, w tym komentarzy, artykułów i glos;
główny przedmiot jej zainteresowań stanowi problematyka pozaumownych sto-
sunków pracy oraz zatrudnienia w sferze publicznej, a także zagadnienia doty-
czące kształtowania treści stosunku pracy oraz zbiorowego prawa pracy.
Tomasz Duraj
Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny w Katedrze Prawa
Pracy na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego; kierownik stu-
diów podyplomowych: zarządzanie zasobami ludzkimi z elementami prawa pracy
oraz prawo pracy dla pracodawców i kadry kierowniczej na Wydziale Prawa i Admi-
nistracji Uniwersytetu Łódzkiego; autor kilkudziesięciu publikacji naukowych z za-
kresu prawa pracy; specjalizuje się w problematyce indywidualnego prawa pracy,
ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji prawnej pracowników zajmujących sta-
nowiska kierownicze, prawa urzędniczego oraz spółdzielczego stosunku pracy.
Zbigniew Góral
Profesor zwyczajny doktor habilitowany nauk prawnych; kierownik Katedry
Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego; autor ponad 160 publikacji z zakresu pra-
5
––– O AUTORACH –––
wa pracy; szczególnym przedmiotem jego zainteresowań badawczych jest prob-
lematyka dotycząca zasad prawa pracy, rozwiązywania stosunków pracy, bezro-
bocia, związków zawodowych oraz prawa urzędniczego.
Daniel Książek
Doktor nauk prawnych; pracownik w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Społecznej
Uniwersytetu Jagiellońskiego; radca prawny; wspólnik zarządzający kancela-
rią prawną specjalizującą się w prawie pracy; prezes zarządu Centrum Prawa
Pracy i Stosunków Przemysłowych; członek zespołu pełnomocnika rektora
Uniwersytetu Jagiellońskiego ds. prawnych.
Aneta Giedrewicz-Niewińska
Doktor nauk prawnych; adiunkt w Katedrze Prawa Pracy na Wydziale Prawa
Uniwersytetu w Białymstoku; autorka licznych publikacji naukowych w szcze-
gólności z zakresu podstaw nawiązania stosunku pracy, m.in. w samorządzie
terytorialnym; przedmiotem jej badań naukowych jest również historia prawa
pracy, a także europejskie prawo pracy, w tym zatrudnianie urzędników unij -
nych oraz uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami po-
nadnarodowymi.
Eliza Mazurczak-Jasińska
Doktor nauk prawnych; adiunkt w Zakładzie Prawa Pracy na Wydziale Prawa,
Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego; autorka publikacji na-
ukowych z zakresu prawa pracy, prawa stosunków służbowych i prawa ubez-
pieczeń.
Wiesław Perdeus
Doktor nauk prawnych; docent w Zakładzie Prawa Pracy Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie; prodziekan Wydziału Prawa i Administracji
tegoż Uniwersytetu; autor i współautor kilkudziesięciu publikacji naukowych
z zakresu prawa pracy.
Łukasz Pisarczyk
Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny w Katedrze Prawa
Pracy i Polityki Społecznej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu
Warszawskiego.
Stefan Płażek
Doktor nauk prawnych; adiunkt w Katedrze Prawa Samorządu Terytorialnego
na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego; równolegle ad-
wokat w Krakowie; autor i współautor około 100 publikacji naukowych, głównie
z zakresu prawa pracy i prawa administracyjnego; przedmiotem jego obecnych
badań jest zatrudnienie w administracji publicznej.
Krzysztof Stefański
Doktor habilitowany nauk prawnych; adiunkt w Katedrze Prawa Pracy Uniwer-
sytetu Łódzkiego; wieloletni kierownik Podyplomowego Studium Prawa Pracy UŁ;
obecnie kierownik Podyplomowych Studiów Ochrony Danych Osobowych UŁ;
autor i współautor kilkudziesięciu publikacji naukowych z zakresu prawa pracy.
6
––– O AUTORACH –––
Jakub Stelina
Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu
Gdańskiego; kierownik Katedry Prawa Pracy na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Gdańskiego, dziekan tego Wydziału; członek Rady Legislacyjnej
przy Prezesie Rady Ministrów; od września 2016 r. członek Komisji Kodyfi kacyjnej
Prawa Pracy; autor wielu publikacji z zakresu prawa pracy oraz prawa zabez-
pieczenia społecznego.
Helena Szewczyk
Doktor habilitowany nauk prawnych; długoletni pracownik naukowo-dydak-
tyczny Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach;
radca prawny, ekonomista; autorka około 150 prac naukowych z zakresu polskie-
go prawa pracy i dziedzin pokrewnych.
Elżbieta Ura
Profesor zwyczajny doktor habilitowany nauk prawnych; kierownik Katedry
Prawa Publicznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego;
autorka ponad 200 publikacji głównie z zakresu prawa administracyjnego: bez-
pieczeństwa i porządku publicznego, służby cywilnej i pracowników samorzą-
dowych oraz problemów administracyjnego prawa ustrojowego i materialnego;
sędzia Sądu Okręgowego w Rzeszowie orzekająca w Wydziale Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych; członek Komisji Dyscyplinarnej przy Radzie Głównej
Szkolnictwa Wyższego przez dwie kadencje od 2002 r.; przewodnicząca Rady
Programowej Stowarzyszenia Edukacji Administracji Publicznej; ekspert Polskiej
Komisji Akredytacyjnej.
Krzysztof Walczak
Doktor habilitowany nauk prawnych; adiunkt na Wydziale Zarządzania
Uniwersytetu Warszawskiego; wspólnik i konsultant w fi rmie prawniczej specja-
lizujacej się w doradztwie z zakresu indywidualnego i zbiorowego prawa pracy;
redaktor naczelny miesięcznika Monitor Prawa Pracy; autor około 200 publikacji
z zakresu polskiego i europejskiego prawa pracy, w szczególności dotyczących
rekrutacji, wynagradzania, restrukturyzacji zatrudnienia oraz współpracy praco-
dawcy ze związkami zawodowymi.
Mirosław Włodarczyk
Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu
Łódzkiego; kierownik Katedry Prawa Ubezpieczeń Społecznych i Polityki
Społecznej UŁ; kierownik Zakładu Prawa Rynku Pracy w Katedrze Prawa Pracy
UŁ; specjalista w dziedzinie indywidualnego i zbiorowego prawa pracy oraz pra-
wa rynku pracy; autor publikacji naukowych dotyczących źródeł prawa pracy,
podmiotów i treści prawa stosunku pracy, zatrudniania młodocianych oraz re-
gulacji prawnych rynku pracy.
7
SPIS TREŚCI
SŁOWO WSTĘPNE ................................................................................................................
17
CZĘŚĆ I
Zagadnienia ogólne
ROZDZIAŁ 1
Zagadnienia wprowadzające .................................................................................
1.1. Wielość podstaw nawiązania stosunku pracy ..................................................
1.2. Pozaumowne podstawy zatrudnienia a zasada swobodnego
nawiązywania stosunków pracy ........................................................................
ROZDZIAŁ 2
Źródła regulacji pozaumownych stosunków pracy ...........................................
2.1. Uwagi wstępne ......................................................................................................
2.2. Ewolucja źródeł pozaumownych stosunków pracy .......................................
2.3. Obowiązujące regulacje pozaumownych stosunków pracy .........................
2.3.1. Międzynarodowe źródła regulacji pozaumownych stosunków
pracy ...........................................................................................................
2.3.2. Konstytucja jako źródło regulacji pozaumownych stosunków
pracy ...........................................................................................................
2.3.3. Pragmatyki zawodowe jako źródło pozaumownych stosunków
pracy ...........................................................................................................
2.3.3.1. Uwagi wstępne .........................................................................
2.3.3.2. Pragmatyki służbowe ..............................................................
2.3.3.3. Pragmatyki pracownicze ........................................................
2.3.4. Ustawy ustrojowe jako źródło pozaumownych stosunków
pracy ...........................................................................................................
2.3.4.1. Uwagi wstępne .........................................................................
2.3.4.2. Zatrudnienie samorządowe ...................................................
2.3.4.3. Zatrudnienie w urzędach państwowych .............................
2.3.4.4. Zatrudnienie w organach wymiaru sprawiedliwości ........
2.3.5. Akty wykonawcze ....................................................................................
2.3.6. Akty wewnętrzne .....................................................................................
2.3.6.1. Uwagi wstępne .........................................................................
2.3.6.2. Układy zbiorowe pracy ...........................................................
2.3.6.3. Regulaminy ...............................................................................
2.3.6.4. Statuty ........................................................................................
23
23
33
38
38
43
51
51
56
58
58
60
62
67
67
68
71
72
73
77
77
78
80
82
9
SPIS TREŚCI
2.4. Zróżnicowanie źródeł regulacji prawnej w zależności od aktu kreującego
pozaumowne stosunki pracy ..............................................................................
2.4.1. Uwagi wstępne .........................................................................................
2.4.2. Mianowanie ...............................................................................................
2.4.3. Powołanie ..................................................................................................
2.4.4. Wybór .........................................................................................................
CZĘŚĆ II
Stosunki pracy z powołania
85
85
87
89
93
97
97
97
ROZDZIAŁ 3
Geneza i historia stosunków pracy z powołania ................................................
3.1. Wstęp .......................................................................................................................
3.2. Geneza stosunków pracy z powołania ..............................................................
3.3. Historia przepisów prawnych dotyczących stosunków pracy z powołania
po 1945 r. ................................................................................................................. 110
ROZDZIAŁ 4
Zakres podmiotowy stosunków pracy z powołania .......................................... 135
ROZDZIAŁ 5
Nawiązanie stosunku pracy z powołania ............................................................ 145
5.1. Uwagi wstępne ...................................................................................................... 145
5.2. Organ właściwy do dokonania powołania ....................................................... 146
5.3. Zgoda osoby powołanej i forma aktu powołania ............................................ 147
5.4. Treść aktu powołania ............................................................................................ 150
5.5. Tryb nawiązywania stosunku pracy na podstawie powołania ..................... 152
ROZDZIAŁ 6
Zmiany i ustanie stosunku pracy z powołania .................................................... 157
6.1. Zmiana treści stosunku pracy z powołania ...................................................... 157
6.2. Ustanie stosunku pracy z powołania ................................................................. 159
6.3. Forma i treść aktu odwołania .............................................................................. 161
6.4. Uprawnienia pracownika odwołanego w okresie wypowiedzenia ............. 168
ROZDZIAŁ 7
Odrębności statusu prawnego pracowników zatrudnionych na podstawie
powołania .................................................................................................................. 170
ROZDZIAŁ 8
Charakter prawny powołania i stosunków pracy z powołania ....................... 176
CZĘŚĆ III
Stosunki pracy z wyboru
ROZDZIAŁ 9
Geneza i historia stosunków pracy z wyboru ..................................................... 205
9.1. Geneza stosunków pracy z wyboru w II Rzeczypospolitej ........................... 205
9.2. Geneza stosunków pracy z wyboru w prezydiach rad narodowych ........... 210
9.3. Geneza stosunków pracy z wyboru w Polsce Ludowej ................................. 215
10
SPIS TREŚCI
9.4. Ewolucja stosunków pracy z wyboru w latach 1974–1990 ............................. 218
9.5. Ewolucja stosunków pracy z wyboru w latach 1990–2008 ............................. 221
ROZDZIAŁ 10
Zakres zastosowania stosunków pracy z wyboru .............................................. 225
10.1. „Obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika” a zakres
podmiotowy stosunku pracy z wyboru ............................................................ 225
10.2. Zakres podmiotowy stosunku pracy z wyboru w świetle obowiązującego
prawa ....................................................................................................................... 231
ROZDZIAŁ 11
Nawiązanie stosunku pracy z wyboru ................................................................. 241
11.1. Uwagi wstępne ...................................................................................................... 241
11.2. Pojęcie wyboru ...................................................................................................... 242
11.3. Wybór a mandat pracownika z wyboru ............................................................ 244
11.4. Wybór a członkostwo w organizacji o charakterze samorządnym
i demokratycznym ................................................................................................ 246
11.5. Wybór a czas trwania pełnomocnictwa (kadencja) ......................................... 248
11.6. Tryb prowadzący do nawiązania stosunku pracy z wyboru ......................... 249
11.7. Termin nawiązania stosunku pracy na podstawie wyboru ........................... 258
ROZDZIAŁ 12
Zmiana i ustanie stosunku pracy z wyboru ......................................................... 262
12.1. Zmiana treści stosunku pracy pracowników zatrudnionych na podstawie
wyboru .................................................................................................................... 262
12.1.1. Uwagi wprowadzające ............................................................................ 262
12.1.2. Elementy treści stosunku pracy pracowników wybieralnych .......... 263
12.1.3. Zmiana warunków pracy i płacy pracowników zatrudnionych
na podstawie wyboru .............................................................................. 271
12.2. Ustanie stosunku pracy z wyboru ...................................................................... 283
12.2.1. Uwagi wprowadzające ............................................................................ 283
12.2.2. Mechanizm (tryb i forma) ustania stosunku pracy pracowników
zatrudnionych na podstawie wyboru ................................................... 284
12.2.3. Przyczyny (okoliczności) wygaśnięcia mandatu na przykładzie
wybieralnych pracowników samorządowych .................................... 289
12.2.4. Elementy powszechnej ochrony trwałości zatrudnienia
pracowników sprawujących swe funkcje na podstawie wyboru .... 304
12.2.5. Urlop bezpłatny dla pracownika zatrudnionego na podstawie
wyboru ....................................................................................................... 312
12.2.6. Uprawnienia przysługujące wybieralnym pracownikom
bezprawnie odwołanym ze stanowiska ............................................... 326
12.2.7. Szczególna ochrona trwałości zatrudnienia pracowników
zatrudnionych na podstawie wyboru ................................................... 333
ROZDZIAŁ 13
Odrębności statusu prawnego pracowników zatrudnionych na podstawie
wyboru (uprawnienia, obowiązki, odpowiedzialność) ..................................... 336
13.1. Uprawnienia .......................................................................................................... 336
13.1.1. Szczególne uprawnienia ......................................................................... 336
11
SPIS TREŚCI
13.1.2. Możliwość uzyskania urlopu bezpłatnego .......................................... 337
13.1.3. Możliwość powrotu do pracy po urlopie bezpłatnym ....................... 338
13.1.4. Szczególne uprawnienia płacowe ......................................................... 340
13.1.5. Uprawnienia procesowe ......................................................................... 345
13.2. Obowiązki .............................................................................................................. 346
13.3. Odpowiedzialność pracownika świadczącego pracę na podstawie
wyboru .................................................................................................................... 348
13.3.1. Odpowiedzialność karna ........................................................................ 348
13.3.2. Odpowiedzialność dyscyplinarna ......................................................... 351
13.3.3. Odpowiedzialność materialna ............................................................... 354
13.3.4. Odpowiedzialność za powtarzające się naruszanie Konstytucji
lub ustaw .................................................................................................... 357
13.3.5. Odpowiedzialność za naruszenie przepisów antykorupcyjnych .... 359
13.3.6. Inne formy odpowiedzialności prawnej .............................................. 360
ROZDZIAŁ 14
Charakter prawny stosunków pracy z wyboru .................................................. 363
14.1. Uwarunkowania podmiotowe charakteru prawnego stosunku pracy
z wyboru ................................................................................................................. 363
14.2. Związek stosunku pracy z wyboru z funkcją organizacyjną ......................... 369
14.3. Terminowość stosunków pracy z wyboru ........................................................ 379
14.4. Kwestia wymogów kwalifikacyjnych ................................................................ 381
14.5. Problemy ustalania stosunków pracy z wyboru .............................................. 384
14.6. Konkluzje ................................................................................................................ 388
CZĘŚĆ IV
Stosunki pracy z mianowania
ROZDZIAŁ 15
Geneza i historia stosunków pracy z mianowania ............................................. 393
15.1. Okres przedwojenny ............................................................................................ 393
15.2. Okres powojenny .................................................................................................. 401
ROZDZIAŁ 16
Zakres zastosowania stosunków pracy z mianowania ...................................... 425
16.1. Zakres i charakter kodeksowej regulacji stosunku pracy z mianowania .... 425
16.2. Zakres stosunku pracy z mianowania w ustawach szczególnych ................ 429
16.2.1. Zakres stosunku pracy z mianowania w administracji ...................... 430
16.2.2. Zakres stosunku pracy z mianowania w kontroli państwowej ........ 432
16.2.3. Zakres stosunku pracy z mianowania w oświacie i nauce ................ 433
16.2.4. Zakres stosunku pracy z mianowania
w organach ochrony prawnej ................................................................ 435
ROZDZIAŁ 17
Rygory selekcyjne w stosunkach pracy z mianowania ...................................... 439
17.1. Charakter rygorów selekcyjnych ........................................................................ 439
12
SPIS TREŚCI
17.2. Rodzaje rygorów selekcyjnych ........................................................................... 440
17.2.1. Rygory dotyczące cech określających sytuację prawną i osobistą
kandydata .................................................................................................. 440
17.2.1.1. Obywatelstwo ........................................................................... 440
17.2.1.2. Korzystanie z praw publicznych ........................................... 443
17.2.1.3. Niekaralność ............................................................................. 448
17.2.1.4. Stan zdrowia ............................................................................. 449
17.2.2. Rygory dotyczące kwalifikacji zawodowych ....................................... 451
17.2.3. Rygory dotyczące kwalifikacji moralnych ........................................... 452
ROZDZIAŁ 18
Nawiązanie stosunku pracy z mianowania ......................................................... 458
18.1. Uwagi wprowadzające ......................................................................................... 458
18.2. Pracodawca zatrudniający pracownika mianowanego .................................. 460
18.3. Wymogi i postępowanie kwalifikacyjne (aplikacyjne, egzaminacyjne)
warunkujące możliwość zatrudnienia na podstawie stosunku pracy
z mianowania ......................................................................................................... 464
18.4. Podmioty dokonujące mianowania na określone stanowisko ...................... 475
18.5. Ustawowy obowiązek mianowania na stanowisko ........................................ 477
18.6. Forma i treść aktu mianowania ........................................................................... 482
18.7. Skutki prawne aktu mianowania ....................................................................... 487
ROZDZIAŁ 19
Zmiana stosunku pracy z mianowania ................................................................. 498
19.1. Wstęp ....................................................................................................................... 498
19.2. Historyczne uwarunkowania zmian stosunku pracy z mianowana i ich
współczesne reminiscencje .................................................................................. 501
19.3. Pojęcie zmiany stosunku pracy .......................................................................... 511
19.4. Zmiana stosunku pracy a uprawnienia kierownicze pracodawcy ............... 519
19.5. Dyspozycyjność jako cecha stosunku pracy z mianowania .......................... 525
19.6. Charakter prawny stosunku pracy z mianowania a sposób dokonywania
jego zmian .............................................................................................................. 530
19.7. Problem stosowania przepisów kodeksu pracy dotyczących zmian treści
stosunku pracy w stosunkach pracy z mianowania ........................................ 543
ROZDZIAŁ 20
Ustanie stosunku pracy z mianowania ................................................................. 551
20.1. Uwagi wstępne ...................................................................................................... 551
20.2. Przyczyny odrębnych rozwiązań w zakresie ustania stosunków pracy
z mianowania ......................................................................................................... 552
20.3. Prawna konstrukcja ustania stosunku pracy z nominacji .............................. 559
20.4. Okoliczności powodujące ustanie lub stanowiące przesłanki rozwiązania
stosunku pracy z mianowania ............................................................................ 569
20.5. Forma i tryb rozwiązania stosunku pracy z pracownikami mianowanymi 582
20.6. Uprawnienia przysługujące w związku z ustaniem stosunku pracy
z mianowania ......................................................................................................... 585
20.7. Roszczenia przysługujące w razie naruszenia przepisów o wygaśnięciu
lub rozwiązaniu stosunków pracy z mianowania ........................................... 587
20.8. Podsumowanie ...................................................................................................... 589
13
SPIS TREŚCI
ROZDZIAŁ 21
Podstawowe uprawnienia pracownika mianowanego ..................................... 591
21.1. Uwagi wstępne ...................................................................................................... 591
21.2. Wynagrodzenie zasadnicze ................................................................................. 600
21.2.1. Teoretyczne podstawy kształtowania wynagrodzenia
zasadniczego ............................................................................................. 601
21.2.2. Sposoby kształtowania wynagrodzenia zasadniczego
w przypadku pracowników mianowanych ......................................... 603
21.3. Dodatki związane ze zwiększeniem obowiązków .......................................... 609
21.4. Wynagradzanie w przypadku niewykonywania pracy ................................. 610
21.5. Świadczenia motywacyjne, zwiększające efektywność pracy ...................... 612
21.5.1. Premia wynikowa ..................................................................................... 613
21.5.2. Premia ocenna ........................................................................................... 614
21.5.3. Nagrody ..................................................................................................... 617
21.5.4. Świadczenia stażowe ............................................................................... 621
21.5.4.1. Dodatek stażowy ...................................................................... 623
21.5.4.2. Nagroda jubileuszowa ............................................................ 625
21.5.4.3. Dodatkowe wynagrodzenie roczne ...................................... 626
21.5.5. Świadczenia funkcyjne ............................................................................ 626
21.6. Świadczenia związane z ustaniem stosunku pracy ......................................... 628
21.6.1. Odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy w związku
z przejściem na emeryturę bądź rentę .................................................. 629
21.6.2. Odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników ................................................................ 630
21.6.3. Inne szczególne przypadki świadczeń dla osób, z którymi ustał
stosunek pracy .......................................................................................... 631
21.7. Świadczenia związane z przeniesieniem .......................................................... 632
21.8. Urlopy pracownicze .............................................................................................. 633
21.8.1. Urlop pracowników naukowych ........................................................... 634
21.8.2. Urlop naukowy ......................................................................................... 635
21.8.3. Urlopy dla poratowania zdrowia .......................................................... 635
21.8.4. Dodatkowy urlop wypoczynkowy ....................................................... 636
21.8.5. Inne dodatkowe zwolnienia okolicznościowe .................................... 637
21.9. Podsumowanie ...................................................................................................... 638
ROZDZIAŁ 22
Obowiązki pracownika mianowanego ................................................................. 641
22.1. Pojęcie i podział obowiązków ............................................................................. 641
22.2. Obowiązki podstawowe ...................................................................................... 645
22.2.1. Obowiązek przestrzegania prawa ......................................................... 645
22.2.2. Obowiązek godnego zachowania się w służbie (i poza nią) ............. 646
22.2.3. Obowiązek sumiennego i starannego wykonywania zadań ............ 648
22.2.4. Obowiązek przestrzegania tajemnicy ................................................... 650
22.2.5. Obowiązek wykonywania poleceń ....................................................... 652
22.3. Obowiązki dodatkowe ......................................................................................... 656
22.3.1. Obowiązek podnoszenia kwalifikacji zawodowych .......................... 656
22.3.2. Obowiązek poddania się okresowemu ocenianiu .............................. 660
22.3.3. Obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym ................. 663
14
SPIS TREŚCI
22.4. Szczególne zakazy i ograniczenia ....................................................................... 665
22.4.1. Zakaz przynależności partyjnej oraz wykonywania mandatu
posła, senatora, radnego ......................................................................... 665
22.4.2. Ograniczenia dotyczące działalności związkowej i związane
z niepolubownymi metodami rozwiązywania sporów
zbiorowych ................................................................................................ 667
22.4.3. Ograniczenia związane z podejmowaniem dodatkowego
zatrudnienia (czynności lub zajęć) oraz z prowadzeniem
działalności gospodarczej ....................................................................... 669
22.4.4. Zakaz podległości służbowej .................................................................. 674
ROZDZIAŁ 23
Odpowiedzialność pracowników mianowanych ............................................... 678
23.1. Uwagi wstępne ...................................................................................................... 678
23.2. Odpowiedzialność dyscyplinarna ...................................................................... 680
23.2.1. Pojęcie i charakter prawny odpowiedzialności dyscyplinarnej ....... 680
23.2.2. Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej .................................... 683
23.2.3. Kary orzekane w postępowaniu dyscyplinarnym .............................. 688
23.2.4. Organy postępowania dyscyplinarnego .............................................. 691
23.2.4.1. Rzecznik dyscyplinarny .......................................................... 691
23.2.4.2. Komisje i sądy dyscyplinarne ................................................ 693
23.3. Struktura postępowania w sprawach dyscyplinarnych i przesłanki jego
wszczęcia ................................................................................................................ 696
23.3.1. Postępowanie wyjaśniające .................................................................... 700
23.3.2. Postępowanie rozpoznawcze ................................................................. 702
23.3.3. Postępowanie odwoławcze .................................................................... 702
23.4. Zasady postępowania dyscyplinarnego ............................................................ 703
23.5. Sądowa kontrola orzecznictwa dyscyplinarnego ............................................ 707
23.6. Zatarcie kar dyscyplinarnych .............................................................................. 708
23.7. Odpowiedzialność dyscyplinarna za przewinienia mniejszej wagi
i odpowiedzialność porządkowa ........................................................................ 709
ROZDZIAŁ 24
Charakter prawny mianowania jako podstawy nawiązania stosunku pracy 716
ROZDZIAŁ 25
Status proceduralny pracowników pozaumownych ......................................... 750
ROZDZIAŁ 26
Status pracowników pozaumownych w zbiorowym prawie pracy ................ 760
ROZDZIAŁ 27
Perspektywy pozaumownych stosunków pracy w prawie polskim ............... 777
WYKAZ SKRÓTÓW .............................................................................................................. 791
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................... 799
ORZECZNICTWO ................................................................................................................. 843
INDEKS RZECZOWY ............................................................................................................. 855
15
Szczelina (pisana bialymi literami) na wypadek, gdyby naglowek sie
SŁOWO WSTĘPNE
zanadto rozpychal
Pozaumowne stosunki pracy stanowią zasadniczo integralną część
indywidualnego prawa pracy. Pełna ich charakterystyka nie może jednak
ograniczać się tylko do tej płaszczyzny. Pozaumowne podstawy zatrud-
nienia pracowniczego wykazują bowiem odrębności o różnym charakte-
rze. Jakkolwiek podstawowym zadaniem badawczym jest ich konfronta-
cja z umową o pracę, to jednak nie można zapominać o tych konsekwen-
cjach zatrudnienia pozaumownego, które wykraczają poza indywidualne
prawo pracy. Odrębności stosunków pracy z wyboru, powołania i mia-
nowania ujawniają się także, choć w różnym stopniu, w zakresie zbioro-
wego i procesowego prawa pracy. Jest to zasadniczy motyw tego, aby
uczynić je przedmiotem rozważań zawartych w osobnym tomie Systemu
prawa pracy. Trzeba też podkreślić, że natura pozaumownych podstaw
zatrudnienia sprawia, iż nie sposób o nich pisać wyłącznie w ramach części
ogólnej indywidualnego prawa pracy, ale również nie mieszczą się w ra-
mach jego części szczególnej. To stanowiło również powód poświęcenia
tym zagadnieniom osobnego tomu.
W ostatnim ćwierćwieczu regulacje normatywne dotyczące tego ro-
dzaju zatrudnienia pracowniczego podlegały permanentnym przemia-
nom związanym z nieustannymi reformami struktur administracji pub-
licznej. Ujawniła się też tendencja przenikania pozaumownych podstaw
zatrudnienia pracowniczego do sfery gospodarczej. W naszej ocenie uza-
sadnia to podjęcie przez naukę prawa pracy pogłębionych badań dogma-
tycznych tej złożonej problematyki. Co więcej, teoretyczna refleksja w tej
materii wydaje się nawet swoistym obowiązkiem współczesnego pokole-
nia specjalistów prawa pracy, zwłaszcza wobec rysujących się na hory-
zoncie nowych wyzwań związanych z żywiołowo postępującymi proce-
sami legislacyjnymi.
Oddany do rąk Czytelników tom 4 stanowi jeden z istotnych ele-
mentów w cyklu wydawniczym Systemu prawa pracy. W założeniach ma
on się składać z jedenastu tomów:
17
SŁOWO WSTĘPNE
1) Część ogólna prawa pracy,
2) Indywidualne prawo pracy. Część ogólna,
3) Indywidualne prawo pracy. Część szczególna,
4) Indywidualne prawo pracy. Pozaumowne stosunki pracy,
5) Zbiorowe prawo pracy,
6) Procesowe prawo pracy,
7) Niepracownicze stosunki zatrudnienia,
8) Prawo rynku pracy,
9) Międzynarodowe publiczne prawo pracy. Standardy uniwersalne,
10) Międzynarodowe publiczne prawo pracy. Standardy europejskie,
11) Międzynarodowe prywatne prawo pracy.
Wewnętrzna systematyka tomu IV Systemu prawa pracy została opar-
ta na dominujących w doktrynie prawa pracy konwencjonalnych kryte-
riach przedmiotowo-podmiotowych. Przyjmując klasyczny podział ma-
terii badawczej, kierowaliśmy się przede wszystkim dyrektywami uni-
wersalizmu, komplementarności, sekwencyjności oraz kompatybilności
wywodów dogmatycznych. Istnienie trzech pozaumownych podstaw na-
wiązania stosunku pracy: powołania, wyboru i mianowania narzuciło
układ prowadzonych rozważań. Wyodrębnione zostały zatem trzy za-
sadnicze części tomu, przy czym każda z nich zawiera omówienie zagad-
nień ważnych z punktu widzenia całościowej charakterystyki poszcze-
gólnych podstaw zatrudnienia. Schemat prowadzonych wywodów
w każdej części jest podobny, ale nie identyczny. Wiąże to się z różną skalą
odstępstw od standardowych rozwiązań prawnych cechujących kon-
strukcję umownego stosunku pracy. Najdalej idące odstępstwa dotyczą
stosunku pracy z mianowania, w związku z tym część im poświęcona ma
najbogatszą systematykę wewnętrzną. W odniesieniu do wszystkich pod-
staw pozaumownego zatrudnienia pracowniczego Autorzy podejmują
próbę odpowiedzi na pytanie o ich genezę i historię, zakres zastosowania,
tryb nawiązania, zmiany i rozwiązania oraz o odrębności dotyczące praw,
obowiązków i odpowiedzialności pracowników. Podsumowaniem jest
ukazanie problemów związanych z charakterem prawnym pozaumow-
nych aktów kreujących stosunki pracy oraz samych tych stosunków.
Funkcję dopełniającą mają rozdziały o źródłach prawa, statusie procedu-
ralnym pracowników pozaumownych oraz o ich statusie w zbiorowym
prawie pracy. W zakończeniu zostały przedstawione ogólne uwagi o per-
spektywach pozaumownych stosunków pracy w polskim prawie pracy.
Prezentowane dzieło ma charakter syntetyzujący. Zaprezentowane
w nim rozważania w swych założeniach zostały oparte na mechanizmach
generalizacji cechujących się niekiedy wysokim poziomem ogólności.
Zgodnie z przyjętymi założeniami badawczymi wywody zaprezentowa-
18
SŁOWO WSTĘPNE
ne w tomie IV Systemu prawa pracy cechują się przedmiotowo i podmio-
towo wielowymiarowością. Podstawowe instytucje pozaumownych sto-
sunków pracy, zwłaszcza akty kreujące te stosunki, zostały w nim przed-
stawione wielopłaszczyznowo, zgodnie z dyrektywą kompleksowości
analizy dogmatycznej. Tego rodzaju ujęcie pozwala na analizę, także
w wymiarze metateoretycznym, co niekiedy skutkuje jednak dyfuzją wy-
wodów. Godzi się przy tym zaakcentować, że owa analiza nie jest pro-
wadzona w oderwaniu od obowiązujących de lege lata regulacji norma-
tywnych. Rozważania typu sine ira et studio dotyczą ważkich problemów
praktycznych wyłaniających się we współczesnych pozaumownych sto-
sunkach pracy.
W nauce prawa, co dobitnie dowiodła jej wielowiekowa historia
i tradycja, niczego nie rozpoczyna się od początku i nigdy nie wypowiada
się ostatniego słowa. Wyraźne są więc w tej książce ślady intelektualnego
dziedzictwa minionych pokoleń wybitnych przedstawicieli prawa pracy.
W prezentowanym dziele zgodnie z zasadą erudycyjności powołano ele-
mentarne i oryginalne opracowania stanowiące fundamenty doktryny
prawa pracy, pomijając te, które w ocenie autorów mają charakter od-
twórczy lub opisowy. Dlatego prezentowane opracowanie nie może być
traktowane jako przewodnik bibliograficzny.
Tom IV Systemu prawa pracy jest pracą zbiorową, ale nie wspólną.
Zgodnie z dyrektywą autonomiczności wyrażone w nim zapatrywania
autorów są wyrazem ich indywidualnych poglądów. W sposób samo-
dzielny decydowali oni o przedstawieniu problemów merytorycznych.
Autorom, którzy podjęli trud opracowania poszczególnych aspektów po-
zaumownych stosunków pracy, składamy także tą drogą serdeczne po-
dziękowania. Osobne podziękowania składamy prof. dr. hab. Tadeuszo-
wi Kuczyńskiemu, który sporządził wnikliwą recenzję wydawniczą. Jego
uwagi pozwoliły nadać temu tomowi Systemu prawa pracy ostateczny, ma-
my nadzieję, doskonalszy kształt.
W założeniach dzieło to nie jest opracowane wyłącznie na potrzeby
doktryny prawa pracy, lecz kierowane jest także do przedstawicieli sze-
roko pojmowanej praktyki. Żywimy przekonanie, że przedstawione
w nim analizy okażą się użyteczne w prowadzeniu racjonalnego dyskursu
prawniczego w sprawach zatrudnienia w strukturach szeroko pojmowa-
nej administracji publicznej.
Kraków–Łódź, 1 stycznia 2017 r.
Krzysztof W. Baran
Zbigniew Góral
19
CZĘŚĆ I
ZAGADNIENIA OGÓLNE
ROZDZIAŁ 1
ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
Szczelina (pisana bialymi literami) na wypadek, gdyby naglowek sie
Zbigniew Góral
zanadto rozpychal
1.1. WIELOŚĆ PODSTAW NAWIĄZANIA STOSUNKU PRACY
Tradycyjnym źródłem nawiązania stosunku pracy jest umowa
o pracę. Stanowi ona pomost między prawem pracy i prawem cywilnym.
Świadczy o tym jej geneza, sięgająca rzymskiej konstrukcji locatio conductio
operarum, a w czasach nowożytnych – cywilistycznej konstrukcji umowy
o najem. Nie jest dziełem przypadku, że nawiązuje do niej pierwsza jej
nazwa: umowa o najem pracy. Umowa o pracę najlepiej też wyraża
związki aksjologiczne między prawem pracy i prawem cywilnym. Przez
długi czas była jedyną podstawą nawiązania stosunku pracy, a w wielu
systemach prawa pracy państw obcych tak jest do tej pory. Początkowo
również polskie prawo pracy nie odbiegało od tego schematu. Wystarczy
tylko wskazać najważniejsze akty prawne stanowiące źródła prawa pracy
w tym okresie, które odwoływały się tylko do umowy o pracę jako aktu
kreującego stosunki pracy: kodeksu zobowiązań oraz rozporządzeń Pre-
zydenta RP o umowie o pracy pracowników umysłowych oraz o umowie
o pracę robotników z 1928 r. Występowanie innej podstawy zatrudnienia
oznaczało, że była ona objęta bądź prawem cywilnym, bądź – jak w przy-
padku mianowania – prawem administracyjnym. Warto jednak zauwa-
żyć, że taki stan prawny stopniowo ewoluował, przy czym ujawniły się
dwa zasadnicze kierunki owej ewolucji.
Po pierwsze, inaczej zaczęto postrzegać mianowanie jako podstawę
zatrudnienia. Ujawniła się zatem tendencja do odchodzenia od tradycyj-
nego stanowiska, zgodnie z którym mianowanie było wyłącznie aktem
kreującym stosunek służbowy przynależny całkowicie do prawa admini-
stracyjnego. Charakterystyczne były w tej materii zarówno poczynania
legislacyjne, jak i wypowiedzi doktryny, które pojawiły się po II wojnie
światowej i były związane z radykalnymi przemianami ustrojowymi
(por. szerzej rozdział 15). W tym właśnie okresie z jednej strony wystąpiło
zjawisko swoistej erozji niektórych wartości, na jakich opierała się kon-
strukcja klasycznego stosunku służbowego (w szczególności zasada ich
23
ZBIGNIEW GÓRAL
stałości), a z drugiej strony w coraz większym stopniu w regulacjach ich
dotyczących zaczęły występować elementy charakterystyczne dla statusu
pracowniczego. Efektem tego było zacieranie się różnic między stosun-
kami służbowymi i stosunkami pracy. Te pierwsze nabierały coraz bar-
dziej cech charakterystycznych dla tych drugich, nawet jeśli formalnie
ciągle były domeną prawa administracyjnego. Przełomowe znaczenie
miało pod tym względem uchwalenie w 1974 r. kodeksu pracy, który
wprowadził dualizm w charakterze mianowania jako podstawy zatrud-
nienia. Zachowując status quo w niektórych obszarach, gdzie występowało
dotąd mianowanie (zwłaszcza w odniesieniu do tzw. służ munduro-
wych), w wielu innych (przede wszystkim w sferze szeroko rozumianej
administracji publicznej) ustawodawca przyjął, że mianowanie staje się
jedną z podstaw nawiązania stosunku pracy, tym samym rozciągając na
te stosunki przepisy prawa pracy. Do więzi powstającej na podstawie
mianowania należało od tej chwili odnosić definicję stosunku pracy okreś-
loną w art. 22 k.p. Mianowanie może zatem kreować stosunek pracy,
w którym występuje wzajemne zobowiązanie: pracownika do wykony-
wania pracy określonej rodzajowo w akcie mianowania i pracodawcy do
zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Biorąc to pod uwagę, na-
leży stwierdzić, że przełomowe znaczenie kodeksu pracy polega przede
wszystkim na tym, że jednoznacznie dopuszczono w tym akcie możliwość
powstawania stosunku pracy poprzez mianowanie.
Włączając ów stosunek w zakres podmiotowy prawa pracy, usta-
wodawca zachował jednak znaczny stopień jego odrębności w porówna-
niu do umownego zatrudnienia (por. szerzej rozdziały 17–18). Nie jest
w związku z tym dziełem przypadku, że pod względem treściowym sto-
sunki pracy z mianowania w wielu swych elementach ciągle wykazują
daleko idące podobieństwa do stosunków służbowych. Daje się temu wy-
raz w szczególnych regulacjach im poświęconych, zwanych pragmatyka-
mi pracowniczymi. Warto zwrócić uwagę, że w kodeksie pracy w zasadzie
brak regulacji, które bezpośrednio odnoszą się do stosunków pracy z mia-
nowania. W art. 2 k.p. stanowi się, że mianowanie jest jedną z podstaw
zatrudnienia pracowniczego. Następnie, pewne znaczenie dla ustalenia
zakresu podmiotowego stosunków pracy z mianowania ma przepis art. 76
k.p., przy czym ustawodawca posłużył się tu formułą, z której wprost nie
wynikają z tego punktu widzenia raczej żadne instruktywne wnioski,
skoro ta podstawa nawiązania stosunku pracy wchodzi w grę tylko wtedy,
gdy przewidują to odrębne przepisy. Wreszcie, w art. 239 § 3 k.p. dokonuje
się wyłączenia możliwości zawierania układów zbiorowych pracy m.in.
dla mianowanych pracowników zatrudnionych we wskazanych w tym
przepisie jednostkach sfery publicznej.
24
ROZDZIAŁ 1. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
Wobec braku bezpośredniej regulacji kodeksowej statusu prawne-
go pracowników mianowanych, znaczenie kodeksu pracy dla kształto-
wania tego statusu zależy od zakresu i szczegółowości, z jaką regulowane
są stosunki pracy z mianowania w przepisach pragmatyk. Ustalając relację
między kodeksem a tymi pragmatykami, należy mieć na uwadze regułę
lex specialis derogat legi generali. Do reguły tej odwołują się wprost niektóre
pragmatyki (por. np. art. 9 ust. 1 u.s.c.), a w każdym razie wynika ona
z art. 5 k.p., zgodnie z którym jeśli stosunki pracy określonej kategorii
pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu pracy sto-
suje się w zakresie nieuregulowanym w tych przepisach. Trzeba przyznać,
że pragmatyki różnią się nie tylko co do stopnia szczegółowości zawartych
w nich unormowań, ale również charakteryzują się znaczną dyferencjacją
merytoryczną. Szczególny problem interpretacyjny, jaki występuje na
tym tle, wiąże się z oceną milczenia ustawodawcy, czyli pominięcia przez
niego określonej materii w akcie pragmatycznym. Jak się wydaje, nie za-
wsze jest to równoznaczne z uznaniem, że określona sprawa w pragma-
tyce nie została uregulowana, co uzasadnia odpowiednie stosowanie
przepisów kodeksu pracy. Przyjmuje się, że milczenie ustawodawcy moż-
na niekiedy traktować jako sposób wypowiedzi, co stoi na przeszkodzie
wyprowadzenia wniosku, że określona sprawa nie została uregulowana1.
W tym kontekście jedną z bardziej dyskutowanych kwestii jest objęcie
pracowników mianowanych ochroną szczególną trwałości stosunku pra-
cy w sytuacji, gdy ochrony tej nie przewidziano w pragmatyce, a przepis
kodeksowy, który ją reguluje expressis verbis, odnosi się tylko do pracow-
ników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Przyznać jednak
trzeba, że odróżnienie milczenia ustawodawcy jako sposobu wypowiedzi
prawotwórczej od świadomego i celowego pominięcia danej kwestii
w pragmatyce, pozwalającego na pomocnicze stosowanie przepisów ko-
deksu, nie jest proste. W związku z tym nie zawsze jest możliwa racjona-
lizacja odstępstw czynionych przez ustawodawcę w odniesieniu do mia-
nowania od standardów regulacyjnych dotyczących umowy o pracę.
Mając na uwadze znaczny stopień dyferencjacji pragmatyk pra-
cowniczych przewidujących mianowanie oraz różny sposób regulacji sta-
tusu prawnego pracowników mianowanych, można dojść do wniosku, że
aktywność ustawodawcy w tej materii nie świadczy o jego dostatecznej
konsekwencji regulacyjnej, a raczej wykazuje cechy pewnej dowolności
i braku całościowej wizji stosunków pracy z mianowania. O zakresie wy-
stępowania mianowania jako podstawy zatrudnienia pracowniczego de-
cydują często czynniki pozamerytoryczne, na co wskazuje choćby to, że
1 Por. E. Mazurczak-Jasińska (w:) System Prawa Administracyjnego, t. 11, Stosunek
służbowy, red. T. Kuczyński, Warszawa 2011, s. 296 i n.
25
ZBIGNIEW GÓRAL
w kolejnych pragmatykach mianowanie albo się pojawia, albo znika z ten-
dencją występującą w ostatnich latach do zastępowania go jednak umo-
wami o pracę (por. szerzej rozdział 16). Warto w rezultacie zauważyć, że
o zakresie występowania tych dwóch podstaw zatrudnienia pracowni-
czego niekoniecznie decyduje charakter pracy wykonywanej przez pra-
cownika. Ilustrować to mogą przepisy dwóch pragmatyk: ustawy o służ-
bie cywilnej i pragmatyki nauczycieli akademickich. W przypadku pierw-
szego z tych aktów to samo stanowisko może pełnić zarówno pracownik
umowny, jak i mianowany. Mianowanie jest jedynie aktem nadającym
status urzędnika, co pociąga za sobą zmiany w sytuacji prawnej bez zmia-
ny rodzaju wykonywanej pracy. W przepisach Prawa o szkolnictwie wyż-
szym mianowanie zachowano jedynie w odniesieniu do profesorów ty-
tularnych, odrywając to od charakteru wykonywanej pracy. O ile zatem
w służbie cywilnej mianowanie pełni rolę środka awansu „służbowego”,
o tyle w szkolnictwie wyższym ma znaczenie w pewnym sensie „hono-
rowe”, stanowiąc o ukoronowaniu kariery naukowej. Jeszcze bardziej
o oderwaniu stosowania umów o pracę i mianowania od rodzaju wyko-
nywanej pracy świadczy w szkolnictwie wyższym to, że w okresie przejś-
ciowym o podstawie zatrudnienia nauczycieli akademickich decyduje je-
dynie moment nawiązania stosunku pracy. Pozostawiono bowiem w mo-
cy stosunki pracy z mianowania już istniejące, natomiast nowo zawierane
stosunki (co nie dotyczy wspomnianych profesorów tytularnych) mogą
mieć już tylko charakter umowny.
Znaczny stopień dyferencjacji stosunków pracy z mianowania nie
przekreśla tego, że w stosunkach tych w różnym nasileniu występują ele-
menty bliskie prawu administracyjnemu. W rezultacie wychodzą one po-
za sferę czysto zobowiązaniową. Przed z górą 40 laty dał temu wyraz
T. Zieliński, zauważając, że powiązania zachodzące w toku pełnienia
służby świadczą o występowaniu dwóch oddzielnych stosunków praw-
nych. Pierwszy z nich łączy państwową jednostkę organizacyjną będącą
podmiotem zatrudniającym z osobą, która świadczy pracę na jej rzecz
w charakterze pracownika. Drugim jest stosunek pomiędzy państwem
a nominatem wykonującym określone funkcje administracyjne2. Uchwa-
lenie kodeksu pracy nie zdezaktualizowało tych konstatacji, co znajduje
swój wyraz w nazywaniu ich niekiedy „pracowniczymi stosunkami służ-
bowymi”. Różny stopień nasycenia ich elementami administracyjnopraw-
nymi prowadzi do wyodrębnienia kilku kategorii tych stosunków praw-
nych. Mając to na uwadze, wyróżnia się stosunki służbowo-pracownicze,
stosunki pracowniczo-służbowe oraz stosunki pracownicze z elementami
2 T. Zieliński, Problem stosunków służbowych a kodyfikacja prawa pracy, PiP 1974, z. 6,
s. 55.
26
ROZDZIAŁ 1. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
służby3. „Służbowe” piętno stosunków pracy z mianowania sprawia, że
również na gruncie kodeksu pracy ich przynależność do prawa pracy by-
wa kwestionowana. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa administra-
cyjnego wręcz twierdzą, że stosunek pracy mianowanych pracowników
administracji ma charakter wyłącznie administracyjnoprawny4. Pogląd
ten nie był obcy również orzecznictwu NSA i dopiero w latach 90. ubieg-
łego wieku został zmodyfikowany, co znalazło wyraz w zapatrywaniu, że
stosunek pracy z mianowania jest „stosunkiem administracyjnym w sfe-
rze prawa pracy”5. Można zatem stwierdzić, że dyskusja o charakterze
prawnym mianowania i stosunku zatrudnienia, jaki z niego wynika, aktu-
alna jest również na gruncie kodeksu pracy i obowiązujących pragmatyk
pracowniczych (por. szerzej rozdział 24).
Po drugie, poza mianowaniem, które od czasu uchwalenia kodeksu
pracy stało się podstawą zatrudnienia pracowniczego, pojawiły się też
kategorie pozaumownych stosunków pracy opartych na aktach wcześniej
zupełnie nieznanych na gruncie prawa pracy. Chodzi o powołanie i wy-
bór. Porównując przesłanki pojawienia się tych źródeł stosunków pracy
z mianowaniem, należy dostrzec istotne między nimi różnice. Stosunki
pracy z mianowania stanowią przejaw ekspansji prawa pracy na teren
zastrzeżony wcześniej dla prawa administracyjnego. Można stwierdzić,
że nie oznaczają one wprowadzenia do obrotu nowego bytu prawnego,
ale zmieniają jedynie charakter (a co za tym idzie – również przynależność
gałęziową) tego, co już wcześniej w tym obrocie funkcjonowało. Inaczej
jest w przypadku powołania i wyboru. Stosunki pracy oparte na tych
aktach nie były w poprzednich okresach znane jako odrębne od umowy
o pracę podstawy zatrudnienia. Z pewnych powodów ustawodawca
uznał, że umowa ta nie jest w pełni adekwatna do potrzeb związanych
z etatową formułą wykonywania niektórych rodzajów prac, co uzasadnia
formułę pozaumowną polegającą na dokonaniu jednostronnego aktu
kreującego stosunek pracy.
Choć można dostrzegać genezę stosunków pracy z powołania
(por. szerzej rozdział 3) oraz stosunków pracy z wyboru (por. szerzej roz-
dział 9) już w okresie przedwojennym, to jednak ich formalne wyodręb-
nienie i praktyczne znaczenie datuje się na lata powojenne. Warto zwrócić
uwagę, że ich wykorzystywanie wykracza poza sferę publiczną, jakkol-
wiek w sferze tej odgrywają też istotną rolę. Jest to zatem kolejna różnica
w porównaniu do stosunków pracy z mianowania, których występowa-
nie ogranicza się do szeroko rozumianej administracji publicznej, polegają
3 T. Kuczyński, Pojęcie i przedmiot stosunków służbowych (w:) System Prawa Admini-
stracyjnego, t. 11, Stosunek służbowy, red. T. Kuczyński, Warszawa 2011, s. 23 i n.
4 J. Łętowski, Prawo administracyjne. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1990, s. 113.
5 OSP 1992, z. 9, poz. 175.
27
ZBIGNIEW GÓRAL
one bowiem na wykonywaniu w charakterze pracownika zadań publicz-
nych, często związanych z pewnym zakresem władztwa, w jakie w na-
stępstwie mianowania wyposażany jest nominat. Tymczasem stosunki
pracy z powołania i z wyboru są wyodrębniane w oparciu o inne kryte-
rium.
W przypadku powołania kryterium takim jest przede wszystkim
rodzaj
stanowiska powierzanego pracownikowi powoływanemu
(por. szerzej rozdział 4). Zwykle jest to stanowisko kierownicze sprawo-
wane w określonej jednostce organizacyjnej, najczęściej hierarchicznie
najwyższe. Mogą to być przy tym jednostki administracji państwowej, ale
również inne placówki wykonujące zadania publiczne, a także jednostki
prowadzące działalność gospodarczą. Zasadniczym powodem, ze wzglę-
du na który stosunki pracy z powołania zostały wprowadzone do obrotu
regulowanego przepisami prawa pracy, jest uwolnienie podmiotu doko-
nującego powołania od ograniczeń dotyczących zwalniania pracowni-
ków, a więc wynikających z cechujących więź umowną, a w jeszcze więk-
szym stopniu stosunki pracy z mianowania, zasad ochrony trwałości za-
trudnienia. Wiąże się to zatem ściśle z polityką kadrową prowadzoną
w odniesieniu do osób zatrudnianych na stanowiskach kierowniczych,
zakładającą, że osoby te spełniają oczekiwania podmiotu powołującego
nie tylko w momencie obsadzania stanowiska, ale również w trakcie trwa-
nia stosunku pracy. Jakikolwiek przejaw utraty zaufania jest w tej sytuacji
wystarczającą przesłanką odwołania ze stanowiska i zakończenia zatrud-
nienia. Nie jest w związku z tym dziełem przypadku, że powołanie jako
podstawa nawiązania stosunku pracy weszło do polskiego prawa pracy
w okresie minionego ustroju, kiedy to było wyrazem tzw. nomenklatury
partyjnej, umożliwiającej całkowite podporządkowanie kadry zarządza-
jącej w jednostkach administracji publicznej i w gospodarce państwowej
władzy politycznej. Te „walory” powołania nie straciły na znaczeniu rów-
nież po zmianie ustrojowej, z tą jednak modyfikacją, że obecnie polityka
kadrowa dotycząca obsady stanowisk kierowniczych jest pochodną
przede wszystkim funkcji właścicielskich, choć trudno byłoby całkowicie
abstrahować od uwarunkowań politycznych związanych z występują-
cym ciągle dążeniem do zatrudniania kierowników, zwłaszcza w jednost-
kach państwowych, z rekomendacji aktualnej władzy. Jak to pokazuje
praktyka, niewiele w tym zakresie zmienia stosowana często konkursowa
metoda obsadzania stanowisk.
Biorąc pod uwagę, że podmiot powołujący jest zwykle usytuowany
poza jednostką organizacyjną, w której znajduje się obsadzane stanowi-
sko, ustawodawca w sposób szczególny reguluje tryb nawiązywania sto-
sunku pracy z powołania oraz wymagania dotyczące treści samego po-
28
ROZDZIAŁ 1. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
wołania i jego formy (por. szerzej rozdział 5). Ścisłe powiązanie stosunku
pracy ze stanowiskiem, na które pracownik jest powoływany sprawia, że
ograniczone są możliwości zmiany jego treści, w szczególności w drodze
czynności prawnych (wypowiedzenia zmieniającego i porozumienia
zmieniającego). W literaturze i orzecznictwie brak w tym zakresie jedno-
litego stanowiska, przy czym o ile dopuszcza się tego rodzaju zmianę, to
tylko w odniesieniu do innych niż rodzaj wykonywanej pracy warunków
zatrudnienia. Najdalej idące odrębności stosunków pracy z powołania
dotyczą kwestii dla nich kluczowej, czyli ich ustania. Dochodzi do tego
(poza przypadkami wygaśnięcia) na skutek odwołania ze stanowiska,
przy czym przepisy o odwołaniu wykazują znaczne odstępstwa od regu-
lacji o ochronie umownego zatrudnienia. Brak gwarancji dla zajmowane-
go miejsca pracy, będący następstwem reguły, że pracownik może być
w każdym czasie odwołany przez organ, który go powołał, pociąga rów-
nież za sobą konsekwencje w zakresie roszczeń sądowych przysługują-
cych odwołanemu pracownikowi (o zmianie i ustaniu stosunku pracy
z powołania por. szerzej rozdział 6). Bez wątpienia z uwagi na przesłanki
wprowadzenia do polskiego porządku prawnego powołania jako pod-
stawy nawiązania stosunku pracy, główne odrębności statusu pracowni-
ków powoływanych odnoszą się do fazy powstania i ustania tych stosun-
ków prawnych. Poza tym zasadniczo stosuje się do nich przepisy doty-
czące umowy o pracę na czas nieokreślony. Oznacza to, że odstępstwa od
standardów umownych są niewielkie w odniesieniu do innych elemen-
tów ich statusu, które wynikają zwykle z przepisów pozakodeksowych
przewidujących tę podstawę zatrudnienia bądź też są pochodną rodzaju
stanowisk obsadzanych w tym trybie (por. szerzej rozdział 7).
Zasadniczym kryterium wyodrębnienia stosunków pracy z wyboru
jest ich powiązanie z powierzanym w tym trybie mandatem, na podstawie
którego wykonywana jest praca na rzecz określonej organizacji. Wskazu-
jąc na ich zakres podmiotowy, ustawodawca postąpił w inny sposób niż
w przypadku stosunków pracy z mianowania i powołania. Nie odesłał
bowiem do odrębnych przepisów, które taką podstawę zatrudnienia prze-
widują, lecz przyjął, że nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru
następuje wtedy, gdy „z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy
w charakterze pracownika”. Wydaje się, że pomimo pozorów odmien-
ności formuła ta nie jest zasadniczo inna od formuły wyznaczenia zakresu
podmiotowego stosunków pracy z mianowania i powołania. Trudno by-
łoby nie zgodzić się z twierdzeniem, że charakter wykonywania pracy
przez osobę, której na drodze wyboru powierzono określony mandat,
wynika również z przepisów odrębnych, regulujących zasady funkcjo-
nowania jednostek organizacyjnych powierzających pewne funkcje
29
ZBIGNIEW GÓRAL
w tym właśnie trybie. Co do zasady są to – podobnie jak w przypadku
powołania – funkcje kierownicze. Przyjęcie, że ich wykonywanie odbywa
się w ramach stosunku pracy pozwala na rozciągnięcie na osoby wybrane
dobrodziejstw związanych ze statusem pracownika, a przede wszystkim
ochrony socjalnej, jaka jest tego statusu następstwem. Zakres zastosowa-
nia wyboru jako podstawy zatrudnienia pracowniczego jest względnie
szeroki (por. szerzej rozdział 10). Występuje on bowiem nie tylko w sferze
państwowej, służąc do obsadzania funkcji kierowniczych w różnych in-
stytucjach państwowych, a przede wszystkim w samorządzie terytorial-
nym, ale również w sferze związanej z funkcjonowaniem różnego rodzaju
stowarzyszeń, organizacji społecznych, partii politycznych i związków
zawodowych. Nie należy też do rzadkości zapatrywanie o dopuszczal-
ności wyboru jako podstawy zatrudnienia w sferze gospodarczej,
a w szczególności w odniesieniu do członków zarządów spółek kapitało-
wych.
Kolegialny charakter aktu wyboru, w wyniku którego powierzana
jest określona funkcja, nie pozostaje bez wpływu na sposób, tryb i inne
okoliczności dotyczące nawiązania stosunku pracy (por. szerzej rozdział
11). Wybór jest demokratycznym sposobem wyrażenia woli o powierze-
niu mandatu, który ma być realizowany w ramach etatu pracowniczego.
Oznacza to, że dla samego aktu wyboru, trybu jego dokonania, wymogów
stawianych kandydatom, formy tego aktu istotną rolę odgrywają regula-
cje usytuowane poza prawem pracy. Często są to regulacje zawarte w sta-
tutach orga
Pobierz darmowy fragment (pdf)