Darmowy fragment publikacji:
Monika Płatek
Systemy penitencjarne
państw skandynawskich
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Monika Płatek
Systemy penitencjarne
państw skandynawskich
logo WUW.indd 1
5/12/2014 12:54:19 PM
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Michał Porowski
Genowefa Rejman
Redaktor prowadzący
Maria Romanow-Broniarek
Redaktor
Barbara Łabęcka
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Indeks
Anna Matysiak
Korekta
Krystyna Cholewa
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
Publikacja dofinansowana ze środków Badań Własnych UW
oraz przez Wydział Prawa i Administracji UW
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007
ISBN 978-83-235-0252-4
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333;
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/księgarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Podziękowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Wykaz skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Rozdział 1. Systemy penitencjarne państw skandynawskich
– wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1. Nie tylko żart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2. Przedmiot pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4. Państwa skandynawskie – ogólne dane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.5. Polityka kryminalna, polityka karna i polityka penitencjarna . . . . . . . . . . 28
1.6. Przestępczość i reakcja na nią w Skandynawii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.7. Struktura pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Rozdział 2. Instytucje symbolizujące skandynawską wspólno-
tę i współpracę w zakresie polityki kryminalnej, karnej i pe-
nitencjarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Kraje skandynawskie – idea panskandynawizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. Rada Nordycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3. Nordycka Komisja Prawa Karnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.4. Skandynawska Rada Badań Kryminologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.5. Skandynawskie periodyki prawa karnego, penitencjarnego i kryminologii . . . 48
2.6. Skandynawskie Rady Zapobiegania Przestępczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.7. Doktryna państwa dobrobytu a skandynawska polityka karna . . . . . . . . . 52
2.7.1. Kolektywizm versus indywidualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.7.2. Represyjność versus łagodność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.8. Instytucja kary a przestrzeganie prawa w państwie dobrobytu . . . . . . . . . 57
2.8.1. Kontrola zachowań w państwie dobrobytu – ujęcie krytyczne . . . . . 60
2.8.2. Przyczyny redukcji przemocy w skandynawskich państwach welfare
state . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.9. Wpływ globalizacji na skandynawskie polityki karne . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.10. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis.treści
Rozdział 3. Polityka kryminalna państw skandynawskich . . . . . . . 75
3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3.2. Pojęcie przestępstwa i kary w kodeksach karnych Szwecji, Danii,
Norwegii i Finlandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.2.1. Szwecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.2.2. Dania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3.2.3. Norwegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
3.2.4. Finlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
3.3. Prawo karne jako ultima ratio. Dekryminalizacja i kryminalizacja zacho-
wań w Skandynawii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
3.4. Skandynawskie debaty wokół zadań i istoty polityki kryminalnej – pod-
sumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Rozdział 4. Skandynawska polityka karna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.1. Skandynawskie ujęcie polityki karnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
4.1.1. Identyfikacja przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
4.1.2. Strażnicy porządku prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
4.2. Cele i zadania polityki karnej w Skandynawii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
4.2.1. Przestępcy to my . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
4.3. Kryteria skuteczności polityki karnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
4.3.1. Polityka karna wobec nowych wyzwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
4.3.2. Miary niepowodzenia polityki karnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
4.4. Znaczenie prewencji generalnej w skandynawskim modelu polityki karnej . . .162
4.4.1. Prewencja generalna – zobowiązanie władzy do roztropnego działania . .165
4.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Rozdział 5. Przestępczość i przestępcy w Skandynawii . . . . . . . . . 176
5.1. Statystyka przestępczości w Skandynawii na tle porównawczym . . . . . . . .176
5.2. Miejsce kary pozbawienia wolności wśród stosowanych sankcji . . . . . . . . .198
5.3. Statystyczny obraz skandynawskiego więźnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Rozdział 6. Polityka penitencjarna państw skandynawskich
– ewolucja zadań i celów kary pozbawienia wolności . . . . . . . . .208
6.1. Polityka penitencjarna państw skandynawskich – wprowadzenie . . . . . . . .208
6.2. Więzienie – soczewka procesów społecznych: władza, empatia i resocja-
lizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
6.2.1. Więzienie jako instrument sprawowania władzy . . . . . . . . . . . . . . .210
6.2.2. Więzienie jako wyraz społecznej solidarności i empatii . . . . . . . . .215
6.2.3. Więzienie jako instrument cywilizowania stosunków społecznych . .218
6.2.4. Spór o pierwotny cel kary – korzyści materialne czy poprawa
sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
6.3. Ewolucja zadań kary pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
6.3.1. Retrybucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
6.3.2. Terapia i resocjalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
6.3.3. Sprawiedliwa odpłata – just desert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis.treści
6.3.4. Rezygnacja z kar nieoznaczonych i przymusu poprawy . . . . . . . . . .233
6.3.5. Warunki powstania i efekty uwięziennienia oraz sposoby przeciw-
działania im . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
6.3.6. W kierunku normalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
6.3.7. Normalizacja wykonania kary pozbawienia wolności . . . . . . . . . . . .249
Rozdział 7. Historyczno-obyczajowe determinanty polityki
kryminalnej, karnej i penitencjarnej w Skandynawii . . . . . . . . .260
7.1. Źródła specyfiki skandynawskiego systemu penitencjarnego . . . . . . . . . . .260
7.2. Polityczny kontekst skandynawskich systemów penitencjarnych . . . . . . . .261
7.2.1. Początki więziennictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
7.2.2. Historyczne źródła równości i sprawiedliwości społecznej w Skan-
dynawii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
7.2.3. Służebna funkcja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
7.3. Obyczajowy (społeczno-kulturowy) aspekt rozwoju skandynawskich sy-
stemów penitencjarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285
7.3.1. Protestantyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286
7.3.2. Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
7.3.3. Administracja państwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293
7.4. Prawno-akcjologiczny aspekt rozwoju skandynawskich systemów peni-
tencjarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298
7.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306
Rozdział 8. Szwedzki system penitencjarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
8.1. Szwecja – penitencjarna Mekka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
8.2. Misja szwedzkiej służby penitencjarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314
8.3. Zakłady karne w Szwecji. Więzienia i więźniowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
8.3.1. Od „wyludnić więzienia” do „wychodzi lepszy” . . . . . . . . . . . . . . . .318
8.4. Organizacja systemu korekcyjnego w Szwecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320
8.5. Ustawowa regulacja wykonania kary więzienia w Szwecji. . . . . . . . . . . . . .322
8.5.1. Nieizolacyjne formy przeciwdziałania szkodliwości kar izolacyjnych . .323
8.5.2. Instytucjonalne metody eliminacji szkodliwych efektów uwięzienia
w systemie penitencjarnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326
8.6. Przykłady konkretnych rozwiązań penitencjarnych – elektroniczny mo-
nitoring. Wirtualne więzienie przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .331
8.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
Rozdział 9. Duński system penitencjarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
9.1. Dania – elastyczność i szacunek dla prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
9.2. Misja duńskiej służby penitencjarnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338
9.3. Ustawowe zasady wykonania kary pozbawienia wolności w Danii . . . . . . .340
9.4. Organizacja i zadania duńskiej Służby Więziennictwa i Probacji . . . . . . .352
9.5. Duńskie zakłady karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .354
9.6. Przykłady konkretnych rozwiązań penitencjarnych w Danii . . . . . . . . . . . .357
9.6.1. Otwarte zakłady karne w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis.treści
9.6.2. Herstedvester – zamknięty zakład karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360
9.6.3. Ringe – zamknięty zakład karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372
9.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376
Rozdział 10. Norweski system penitencjarny . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
10.1. Norwegia – penitencjarna zmiana warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
10.2. Misja norweskiej służby penitencjarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .379
10.3. Rozwój instytucji izolacyjnych w Norwegii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382
10.4. Ustawowa regulacja wykonania kary pozbawienia wolności w Norwegii . .384
10.5. Organizacja i zadania norweskiej Służby Więziennictwa i Probacji . . . . .389
10.6. Norweska statystyka więzienna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392
10.7. Norweskie zakłady karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394
10.8. Przykłady konkretnych rozwiązań programów penitencjarnych . . . . . . . .396
10.8.1. Ullersmo – zamknięty zakład karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396
10.8.2. Kroksrud – otwarty zakład karny i kwestia narkotyków . . . . . . . .398
10.9. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399
Rozdział 11. Fiński system penitencjarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
11.1. Finlandia – miejsce na skali przemian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401
11.2. Rozwój instytucji izolacyjnych w Finlandii. Brzemię historii – wpływ
szwedzkiej i rosyjskiej zależności na fińską politykę karną . . . . . . . . . . . .407
11.2.1. Deportacje na Syberię w fińskim systemie karnym . . . . . . . . . . .409
11.2.2. Przyczyny stosunkowej surowości fińskich kar . . . . . . . . . . . . . . .413
11.3. Zakłady karne w Finlandii. Więzienia i więźniowie . . . . . . . . . . . . . . . . .415
11.4. Organizacja i zadania fińskiej Służby Więziennictwa i Probacji . . . . . . . .420
11.5. Misja fińskiej Służby Więziennictwa i Probacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425
11.6. Ustawowe zasady wykonania kary pozbawienia wolności w Finlandii . .426
11.7. Przykłady konkretnych rozwiązań penitencjarnych w Finlandii . . . . . . . .431
11.7.1. Więzienie zamknięte Hämeenlinna, oddział zewnętrzny Vanaja
i obóz pracy Ojoinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432
11.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437
Rozdział 12. Skandynawska lekcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
12.1. Penitencjarny system skandynawski – jedność czy wielość systemów . . . .440
12.2. Fenomen skandynawskiej stosunkowej łagodności systemu penitencjar-
nego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .442
12.3. Źródła stabilności systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .444
12.4. Zmiany w populacji więziennej w państwach skandynawskich od poło-
wy lat dziewięćdziesiątych XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450
12.5. Skandynawskie przesłanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Indeksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Contents
Acknowledgements. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
List of Abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Chapter 1. The Penitentiary System of Scandinavian Countries
– An Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1. Not Just a Joke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2. The Nature of this Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Methodology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4. Scandinavian Countries – Basic Data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.5. Definitions of Legal, Criminal and Penitentiary Policy . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.6. Crime and Reaction to Crime in Scandinavia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.7. The Book’s Structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Chapter 2. Institutions Symbolizing Scandinavian Unity and
Co-operation within Legal, Criminal and Penitentiary Policy . . . . 41
2.1. Idea of Panscandinavism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. The Nordic Council . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3. The Nordic Criminal Law Commission . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.4. Scandinavian Research Council for Criminology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.5. Scandinavian Criminal, Penitentiary Law and Criminology Journals . . . . . 48
2.6. Crime Prevention Councils in Scandinavian Countries . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.7. Welfare State Doctrine and Scandinavian Criminal Policy . . . . . . . . . . . . . 52
2.7.1. Collectivism versus Individualism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.7.2. Repressiveness versus Leniency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.8. Punishment and Law Obedience in the Welfare State . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.8.1. Social Control in the Welfare States – A Critical Approach . . . . . . . . 60
2.8.2. The Reason Behind Violence Reduction in Scandinavian Welfare
States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.9. Influence of Globalization on the Scandinavian Criminal Policy . . . . . . . . 65
2.10. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Contents
Chapter 3. Criminal Legal Policy in Scandinavian Countries . . . . . 75
3.1. Introductory Remarks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3.2. Definitions of Crime and Punishments in Criminal Codes of Sweden,
Denmark, Norway and Finland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.2.1. Sweden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.2.2. Denmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3.2.3. Norway . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
3.2.4. Finland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
3.3. Criminal Law as an ultima ratio. Decriminalization and Contemporary
Criminalization in Scandinavia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
3.4. Scandinavian Debates on the Goals and Essence of Criminal Policy –
Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Chapter 4. Scandinavian Criminal Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.1. Criminal Policy – Scandinavian Approach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
4.1.1. Description of the Criminal Act . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
4.1.2. Guardians of the Social Order . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
4.2. Goals of Criminal Policy Identified in Scandinavia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
4.2.1. The “We are All Offenders” Approach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
4.3. Criteria of Efficacy of the Criminal Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
4.3.1. Criminal Policy – Facing New Challenges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
4.3.2. Measures of Criminal Policy Failures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
4.4. The Place of General Prevention in Scandinavian Criminal Policy Model . .162
4.4.1. General Prevention – An Obligation for Reasonable Action . . . . . . .165
4.5. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Chapter 5. Crime and Criminals in Scandinavia . . . . . . . . . . . . . . . . 176
5.1. Crime in Scandinavia – Comparative Statistical Approach . . . . . . . . . . . . .176
5.2. The Place of Custodial Penalties among Criminal Sanctions . . . . . . . . . . .198
5.3. An Average Portrait of a Scandinavian Inmate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Chapter 6. Scandinavian Penitentiary Policy – Evolution of Im-
prisonment Goals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208
6.1. Scandinavian Penitentiary Policy – General Remarks . . . . . . . . . . . . . . . . .208
6.2. Prison – Lense of Social State of Affairs: Power, Empathy and Resociali-
zation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
6.2.1. Prison as an Instrument of Power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
6.2.2. Prison as Demonstration of Social Solidarity and Empathy . . . . . .215
6.2.3. Prison as a Manifestation of the Civilization of Social Relations . . .218
6.2.4. Controversy around the Prison’s Original Goals – Was it All about
Profit or Was it about Resocialization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
6.3. Evolution of the Goals of Deprivation of Liberty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
6.3.1. Retribution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
6.3.2. Therapy and Resocialization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
6.3.3. Justified Retribution – just desert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Contents
11
6.3.4. Abolishment of Indeterminate Sentence and Coerce Reeducation . . .233
6.3.5. Prisonization Syndrome and its Prevention . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
6.3.6. Towards Normalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
6.3.7. Normalization in Penitentiary Practice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
Chapter 7. Historical and Social Determinants of Legal, Crim-
inal and Penitentiary Policy in Scandinavia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260
7.1. Sources of Specificity of Scandinavian Prison Systems . . . . . . . . . . . . . . . .260
7.2. Scandinavian Penitentiary Systems – Political Context . . . . . . . . . . . . . . .261
7.2.1. Origin of Imprisonment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
7.2.2. Historical Sources of Scandinavian Social Justice and Equality . . . .275
7.2.3. Auxiliary, Pragmatic Role of Law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
7.3. Customary (Socio-cultural) Aspects of the Development of Scandinavian
Penitentiary Systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285
7.3.1. Protestantism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286
7.3.2. Education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
7.3.3. State Administration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293
7.4. Legal and Axiological Aspects of the Development of Scandinavian Pen-
itentiary Systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298
7.5. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306
Chapter 8. The Swedish Penitentiary System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
8.1. Sweden – the Penitentiary “Mekka” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
8.2. Mission of The Swedish Prison Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314
8.3. Prisons in Sweden. Institutions and Inmates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
8.3.1. From “Empting the Prison” to “Better when Exiting” . . . . . . . . . . . .318
8.4. Organization and Structure of Correctional System; Prison and Proba-
tion Service in Sweden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320
8.5. Legal Regulation of Imprisonment in Sweden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322
8.5.1. Non-isolation Forms of Preventing the Damaging Effects of Imprison-
ment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
8.5.2. Institutional Methods of Elimination of the Damaging Effects of
Imprisonment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326
8.6. Example of Penitentiary Solutions in Sweden. Electronic Monitoring –
the Virtual Prison of the Future . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .331
8.7. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
Chapter 9. The Danish Penitentiary System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
9.1. Denmark – Flexibility and Respect for the Law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
9.2. Mission of the Danish Prison Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338
9.3. Legal Regulation of Imprisonment in Denmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340
9.4. The Organization and Structure of Prison and Probation Service in Den-
mark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352
9.5. Prisons in Denmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .354
9.6. Examples of the Penitentiary Solutions in Denmark . . . . . . . . . . . . . . . . .357
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Contents
9.6.1. Open Prison in Denmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357
9.6.2. Herstedvester – Closed Special Penitentiary Institution . . . . . . . . .360
9.6.3. Ringe – Closed Prison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372
9.7. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376
Chapter 10. The Norwegian Penitentiary System . . . . . . . . . . . . . . .378
10.1. Norway – Penitentiary “Change of Guards” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
10.2. The Mission of the Norwegian Prison Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .379
10.3. The Development of Penitentiary Institutions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382
10.4. Legal Regulation of Imprisonment in Norway . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
10.5. Organization and Structure of Prison and Probation Service in Norway . .389
10.6. Norwegian Prisons’ Statistics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392
10.7. Prisons in Norway . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394
10.8. Examples of Penitentiary Solutions in Norway . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396
10.8.1. Ullersmo – Closed Prison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396
10.8.2. Kroksrud – Open Prison and Drug Issue . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398
10.9. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399
Chapter 11. The Finnish Penitentiary System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
11.1. Finland – its Place on the Scale of Changes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401
11.2. Development of the Penitentiary Institutions in Finland. Historical Bur-
den – The Influence of Swedish and Russian Dependence on the Finn-
ish Criminal Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407
11.2.1. Deportation to Siberia in the Finnish Penal System . . . . . . . . . .409
11.2.2. The Reason of Relative Severity of Finnish Penal Measures . . . .413
11.3. Prisons and Prisoners in Finland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
11.4. Organization and Structure of Prison and Probation Service in Finland . . .420
11.5. Mission of the Finnish Prison Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425
11.6. Legal Regulation of Imprisonment in Finland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426
11.7. Examples of Penitentiary Solutions in Finland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431
11.7.1. Closed Prison Hämeenlinna, Outside Unit Vanaja and Work
Camp Ojoinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432
11.8. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437
Chapter 12. The Scandinavian Lesson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
12.1. Scandinavian Prison System – Unity or Diversity . . . . . . . . . . . . . . . . . .440
12.2. The of Scandinavian Relative Leniency of Penitentiary System . . . . . . . .442
12.3. Sources of Relative Stability of the Scandinavian Penitentiary System . .444
12.4. Changes in the Scandinavian Prison Population at the Dusk of the XX
Century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450
12.5. Scandinavian Message . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454
Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Podziękowania
Ta praca powstawała długo. Była fascynującą podróżą do źródeł odmiennej
kultury prawnej i nowego sposobu ujmowania podstawowych kwestii, takich jak
prawo, przestępstwo, wolność, kara, więzienie. Wielokrotnie gubiłam szlak i chwi-
lami wątpiłam, czy zdołam przekazać to, co udało mi się odkryć w trakcie tej
podróży. Ponoszę odpowiedzialność za ostateczny kształt pracy, ale miały na nią
również wpływ okazana mi pomoc i zainteresowanie.
Mam dług wdzięczności wobec wielu. Nie sposób ich wszystkich wymienić.
Są zarówno w Polsce, jak i w Skandynawii, ale także w Stanach Zjednoczonych
i różnych miejscach w Europie. Stąd moje ogólne podziękowanie dla wszystkich,
którzy dzielili się ze mną swoim doświadczeniem, wiedzą, przemyśleniami i ob-
serwacjami, pomagając mi w pracy.
Dziękuję kolegom i koleżankom z Instytutu Prawa Karnego na Wydziale
Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego za życzliwą atmosferę i wspar-
cie tak ważne w pracy naukowej.
Jest kilka osób, którym chcę szczególnie podziękować. Profesorowie Nils
Christie, Genowefa Rejman, Michał Porowski i Wiktor Osiatyński byli i są
moimi naukowymi mistrzami. Ich cenne uwagi i ogromna wiedza oraz sposób,
w jaki patrzą na prawo, procesy społeczne i praktykę penitencjarną, są dla mnie
zarówno pomocą, jak i inspiracją w pracy naukowej. Dziękuję prof. Stefanowi
Lelentalowi. Jego życzliwość i cierpliwe oczekiwanie na ukończenie tej pracy
było dla mnie bardzo ważne. Dziękuję Tatianie Karaszewskiej, Renacie Otto i Wit-
kowi Morawskiemu za przyjaźń, obecność, motywację do pracy i wiarę, że dam
radę. Serdecznie dziękuję Natalii i Marii Pawłowskim za entuzjazm, humor, błys-
kotliwe pomysły, pomoc w tłumaczeniach i niesłabnące wsparcie. Krzysztofowi
Pawłowskiemu dziękuję za to, że jest. Służył oparciem i życzliwie czytał kolejne
wersje pracy. Dzielnie znosząc trudy dyskusji ze mną, wniósł szereg pomysłów
i cennych sugestii. Szczególne podziękowania składam również red. Barbarze
Łabęckiej i red. Marii Broniarek-Romanow za profesjonalizm i życzliwość przy
pracy nad książką.
Monika Płatek
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wykaz skrótów
EKPCz
ETPCz
MPPOP
ERW-2006
– Europejska Konwencja Praw Człowieka przyjęta na posiedzeniu
Komitetu Ministrów Rady Europy w Rzymie 4 listopada 1950 r.
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
– Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
z 16 grudnia 1966 r., przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
Rezolucją 2200 A (XXI)
– Europejskie Reguły Więzienne z 11 stycznia 2006 r. Council of
Europe Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Mini-
ster to Member States on the European Prison Rules (Adopted
by the Committee of Ministers on 11 January 2006 at the 952nd
Meeting of the Ministers’ Deputies)
Reguły Minimalne – Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami ONZ
z 30 sierpnia 1955 r. z późn. zm., zatwierdzone Rezolucją 663 C I
(XXIV) 31 lipca 1957 r.
d.k.k.
DUW
f.k.k.
FUW
n.k.k
NUW
s.k.k.
SFS
k.k.
k.p.k.
k.k.w.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dania
– duński kodeks karny z 1930 r. z późn. zm.
– duńska ustawa karno-wykonawcza z 31 maja 2000 r. z późn. zm.
Finlandia
– fiński kodeks karny z 1889 r. z późn. zm.
– fińska ustawa karno-wykonawcza z 1 października 2006 r.
Norwegia
– norweski kodeks karny z 22 maja 1902 r. z późn. zm.
– norweska ustawa karno-wykonawcza z 18 maja 2001 z późn. zm.
Szwecja
– szwedzki kodeks karny z 1962 r. z późn. zm.
– szwedzka ustawa więzienna z 1 lipca 1974 r. z późn. zm.
Polska
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.)
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U.
Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1
Systemy penitencjarne państw
skandynawskich – wprowadzenie
1.1. Nie tylko żart
Na pasażerów przylatujących do państw skandynawskich czeka na lotnisku
pismo „Ex Magazine”, które w ciekawy i niezwykle barwny sposób opowiada
o najróżniejszych wydarzeniach w tej stronie świata. Jedna ze szpalt poświęcona
jest swoistej kronice kryminalnej. Prezentowane tam pełne humoru historyjki
i anegdoty nie tylko mają na celu rozbawienie przybyszy, lecz są również przy-
stępną informacją o szczególnie cenionych i charakterystycznych wartościach
w skandynawskich społeczeństwach.
W numerze z czerwca 1990 opisana jest ucieczka 6 więźniów z norweskie-
go więzienia w Honefoss. Po zjedzeniu kolacji opuścili oni teren więzienia bez
drążenia podkopów czy wyłamywania krat. Wyszli po prostu drzwiami, które
roztargniony strażnik zapomniał zamknąć. Uciekinierów, z których żaden nie
był groźnym przestępcą, złapano jeszcze tej samej nocy. Naczelnik przyznał ze
skruchą, że drzwi z zasady powinny być w więzieniu zamykane1.
W tym samym numerze czytamy o popsutym bankomacie, który zamiast
100 koron wydawał 1000. Chętni do skorzystania z okazji czekali w długiej,
wielogodzinnej kolejce. Sporo czasu upłynęło, zanim znalazł się uczciwy klient,
który zgłosił awarię. Dla z zasady prawych Skandynawów był to szok. Na szczęś-
cie większość bankomatów zazwyczaj działa poprawnie, wobec czego ludzie nie
są narażeni na pokusę i weryfikowanie swej uczciwości w tak osobliwych oko-
licznościach.
Wysoki poziom legalizmu społeczeństwa skandynawskiego i zaufania we
wzajemnych kontaktach, zwłaszcza gdy w grę wchodzą stosunki oparte na pra-
wie, najlepiej ilustruje dykteryjka opisana w innym numerze magazynu. Opowia-
1 Wrong Side of the Law, „Ex Magazine” czerwiec 1990, s. 9.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1
Systemy.penitencjarne.państw.skandynawskich.–.wprowadzenie
da ona o żarcie, jaki 1 kwietnia (prima aprilis) postanowił zrobić naczelnikowi
aresztu w Oslo pewien obywatel, którego dwaj przyjaciele właśnie w nim przeby-
wali. Zadzwonił do naczelnika, przedstawił się jako policjant i powiedział, że
mają być zwolnieni. Był mocno zaskoczony, gdy wieczorem spotkał ich w barze2.
Gdzie indziej podobne zdarzenie mogłoby ilustrować ogrom naiwności naczelni-
ka. W Skandynawii jest to anegdotyczny, lecz dobry przykład poszanowania
prawa, poczucia związanej z nim powinności oraz wzajemnego zaufania.
„Okazja stwarza złodzieja” – to przysłowie sprawdza się nawet wśród po-
wszechnie znanych ze swej uczciwości Skandynawów, czego dowodzi historia
popsutego minibanku. Natomiast zabawne ucieczki mają mniej szans na to, by
trafić się poza Skandynawią. I nie dlatego, że gdzie indziej ochrona więzienia
pracuje lepiej, lecz ze względu na odmienne postawy towarzyszące wykonywa-
niu tej kary.
1.2. Przedmiot pracy
W pracy tej będzie mowa o systemie penitencjarnym Szwecji, Danii, Nor-
wegii i Finlandii. Nie ogranicza się ona do opisu więziennictwa w tych krajach,
ale ujmuje go na szerszym tle polityki kryminalnej, karnej i penitencjarnej państw
skandynawskich. Państwa te – Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja –
są do siebie podobne społecznie, a ekonomiczne teorie obejmują je wspólnym
terminem „państwa dobrobytu społecznego” – welfare state. Osiągają też podobne
wyniki badań kryminologicznych, mają podobne systemy karne i systemy peni-
tencjarne. Skandynawia wyróżnia się wysokim standardem wykonania kar po-
zbawienia wolności, niską populacją więzienną i uznaniem wolności za istotną
wartość, a także tym, że polityka karna i penitencjarna bierze pod uwagę zarów-
no społeczne, jak i finansowe koszty wykonania kary pozbawienia wolności. Wy-
różnia się też polityką świadomej reintegracji skazanych ze społeczeństwem. Po-
wstaje pytanie – jak się to dzieje? Dlaczego w jednym kraju „rok to nie wyrok,
2 lata są jak dla brata, a 3 po korytarzu się przelata”, a w innym 3 miesiące uzna-
je się za karę długoterminową? Dlaczego w jednym robi się świadome starania,
by unikać kary pozbawienia wolności, jeśli są przesłanki, które pozwolą jej unik-
nąć, a w drugim stosuje się ją niemal rutynowo? Dlaczego cena wolności w róż-
nych krajach jest tak różna? Nie ma wątpliwości, że to, co przyciąga uwagę do
Skandynawii – to właśnie niskie (w porównaniu z innymi państwami) kary po-
zbawienia wolności i jednocześnie wysoki standard jakości życia.
Wskaźniki uwięzienia utrzymują się w Skandynawii na poziomie od 50 do
80/100 000 mieszkańców i są najniższe w porównaniu z resztą Europy. Składa-
ją się na to co najmniej dwa czynniki: stosunkowo rzadkie korzystanie z kary
pozbawienia wolności i stosunkowo niskie, w porównaniu zwłaszcza z Europą
Centralną i Wschodnią, wyroki.
2 Fool’s Paradise, „Ex Magazine” czerwiec 1990, s. 9.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Przedmiot.pracy
19
Od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaznacza się w Europie wzrost
poziomu inkarceracji. Trend ten nie ominął także państw skandynawskich. Prze-
ciętny wskaźnik uwięzionych wzrósł tam średnio z 60 do 70–75/100 000. Jest
to nadal najniższy wskaźnik w Europie, ale ze skandynawskiego punktu widze-
nia zmiana jest istotna.
Motywem leżącym u zarania tej pracy była ciekawość. Jakie procesy i wa-
runki sprawiają, że w jednym państwie kara 6 miesięcy pozbawienia wolności
uchodzi za długą, gdy w innym uważana jest za błahą? Co wpływa na różną
„cenę” wolności? Jakie specyficzne warunki występują w państwie, w którym
świadomie zarówno dyrektor więzienia, sprzedawczyni kwiatów, jak i pracow-
niczka socjalna w kościele zgodnie powtarzają, że należy unikać stosowania kary
więzienia, gdy w innym w tej właśnie karze dostrzega się środek na skuteczne
zwalczanie społecznej patologii? Jakie warunki muszą zostać spełnione, aby wy-
konywanie kary pozbawienia wolności odbywało się zgodnie z przepisami i po-
szanowaniem człowieka i by świadomie unikać stosowania izolacji?
Wybór Skandynawii wydawał się naturalny. Tamtejszy system penitencjar-
ny od lat cieszy się opinią najbardziej nowoczesnego i humanitarnego, a Skan-
dynawia od dawna z niezmienną siłą przyciąga kryminologów i penitencjary-
stów. Cieszy się opinią miejsca, gdzie ludzie potrafią radzić sobie z przestępcą
i przestępstwem w sposób humanitarny i zarazem skuteczny. Zadziwia niezmien-
ny niski poziom populacji więziennej przy przestępczości nieróżniącej się zbyt-
nio od tej, która w innych krajach pociąga za sobą wysoki wskaźnik uwięzienia.
Zastanawia umiarkowanie w podejściu do polityki karnej, fascynuje dbałość
o przestrzeganie prawa i dbałość o człowieka – zarówno tego, który na więzie-
nie jest skazany, jak i tego, który w nim pracuje. Procesy zachodzące w Skandy-
nawii są dobrą ilustracją braku związku między przestępczością a liczbą osób
pozbawionych wolności. Liczba tych osób tylko w niewielkim stopniu koreluje
z poziomem przestępczości. Przykład Skandynawii dowodzi, że liczba ta to prze-
de wszystkim wynik decyzji politycznej.
Systemy penitencjarne państw skandynawskich uchodzą za kolebkę nowo-
czesnych rozwiązań więziennych. Od lat przyciągają uwagę międzynarodową;
wszyscy zadają pytania o to, jak oni to robią? Dlaczego im się udaje? Skąd biorą
dystans i umiarkowanie? Jakie warunki sprawiają, że wciąż jeszcze są w stanie
uchronić politykę karną i penitencjarną przed upolitycznieniem? Jak wiele
można tłumaczyć protestancką koncepcją grzechu i odkupienia? Do jakiego
stopnia wynika to z protestanckiego etosu pracy? Czym można wyjaśnić wyso-
ki poziom solidarności społecznej, przywiązanie do racjonalnego działania i nie-
chęć, wciąż zdecydowaną niechęć do szukania w karze pozbawienia wolności
sposobu na rozwiązanie problemów społecznych? Również i na te pytania praca
ta stara się dać odpowiedź.
Skandynawowie jako nieliczni w Europie dysponują statystykami sięgają-
cymi końca XVIII wieku. Pozwalają one na analizy zarówno tendencji zachowań
przestępczych, jak i zmiany sposobu oceny zachowań społecznych. Pozwalają
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Systemy.penitencjarne.państw.skandynawskich.–.wprowadzenie
także zrozumieć procesy odpowiedzialne za decyzje kryminalizacyjne i dekry-
minalizacyjne i opisać procesy decydujące o odnotowanej dynamice przestęp-
czości. Czy rzeczywiście mamy do czynienia z jej wzrostem – jak twierdzą nie-
którzy – czy też wręcz przeciwnie – ludzie i ich zachowania pozostają na
przestrzeni ostatnich 200 lat raczej niezmienne? Państwa skandynawskie są te-
renem, na którym weryfikacji podlegają główne teorie i idee towarzyszące wy-
konaniu kary pozbawienia wolności. Jest to zagadnienie fascynujące samo w sobie.
Dla nas ma to również znaczenie jako wskazówka co do budowy racjonalnej po-
lityki karnej i penitencjarnej.
Praca ta stara się dociec, co jest przyczyną i co tłumaczy fenomen skandy-
nawskiej względnej łagodności systemu penitencjarnego?
Skąd bierze się jego stosunkowa stabilność?
Czy można mówić o jednym, jednolitym systemie skandynawskim, czy o czte-
rech lub pięciu różnych? Czym różnią się od innych i od siebie?
Jakie są powody wzrostu w ostatniej dekadzie populacji więziennej również
w Skandynawii?
I wreszcie co z penitencjarnych doświadczeń skandynawskich wynika tu dla
nas w Polsce na progu nowego tysiąclecia? Czy doświadczenia skandynawskie
mogą mieć charakter uniwersalny? Jaka jest przydatność doświadczeń skandynaw-
skich w innych krajach? Czy warto przenosić te doświadczenia? A jeśli tak, to ja-
kie warunki muszą być spełnione, żeby można je było skutecznie replikować?
Skandynawia ze swoim sposobem rozumienia, urządzenia i wykorzystania
instytucji penitencjarnych zasługuje na szczególną uwagę. Przedmiotem zainte-
resowań będą tu cztery spośród pięciu państw skandynawskich. Dania, Nor-
wegia, Szwecja pozwalają prześledzić warunki, które sprzyjają pragmatycznemu
i umiarkowanemu stosunkowi do kar kryminalnych jako instrumentu kontroli
społecznej. Przykład Finlandii dobrze ilustruje procesy, które umożliwiają uzy-
skanie warunków wykonania kary na podobieństwo istniejących w Szwecji,
Danii i Norwegii.
Do państw skandynawskich należy również Islandia, o której będzie mowa
przy okazji omawiania pozostałych państw skandynawskich. W pracy tej nie
został jej jednak poświęcony oddzielny rozdział, głównie z tego powodu, że au-
torka nie miała możliwości zaznajomienia się osobiście z istniejącym tam syste-
mem penitencjarnym.
1.3. Metoda
System to skoordynowany układ elementów, zbiór tworzący pewną całość
uwarunkowaną stałym, logicznym uporządkowaniem jego części składowych3.
System penitencjarny nie działa w próżni. Jest w dużym stopniu uzależniony
3 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1989, s. 387.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Metoda
21
od polityk: kryminalnej, karnej i penitencjarnej. Wpływ na system penitencjar-
ny ma również tradycja historyczna i stopień rozwoju innych, niż karny, mode-
li kontroli społecznej. Opis poszczególnych systemów penitencjarnych Danii,
Norwegii, Szwecji i Finlandii poprzedzony jest pogłębioną analizą polityki kry-
minalnej w każdym z tych państw. Ramy materialnoprawne i arsenał dostępnych
środków karnych mają istotny wpływ na rzeczywistość penitencjarną, która jest
wypadkową zarówno treści zawartych w kodeksie karnym, jak i jej interpretacji
w ramach polityki karnej. Tu szczególne znaczenie ma również ustalenie, czy
możliwe jest mówienie o wspólnej polityce karnej państw skandynawskich, ze
względu na fakt, że w pracy chodzi zarówno o przedstawienie podobieństw, jak
i różnic zachodzących w systemach penitencjarnych państw skandynawskich.
Nietrudno przedstawić konkretny system penitencjarny, przytaczając zesta-
wienia statystyczne dotyczące liczby uwięzionych, wielkości kadry penitencjar-
nej oraz opisując sposób wykonania kary i interakcje między kadrą i więźniami.
W literaturze spotykamy się zazwyczaj z takim właśnie opisem zagranicznych
systemów penitencjarnych4. Nie musi to być opis nieciekawy bądź bezwartoś-
ciowy. Niewiele jednak wnosi, gdy chcemy dociec, dlaczego jest tam tak, jak jest,
i dlaczego jest tam aż tak inaczej w porównaniu z innymi systemami.
Studia porównawcze oprócz zaspokajania naszej ciekawości i rozszerzenia
horyzontu wiedzy pozwalają na rozpatrywanie doświadczeń i rozwiązań praw-
nych innych państw w zależności od panujących tam stosunków społeczno-po-
litycznych, kultury prawnej i koncepcji życia społecznego. Pozwalają lepiej zro-
zumieć genezę określonych konstrukcji prawnych i ich związki z rozgrywającymi
się procesami społecznymi. Często uważa się więc, że metoda porównawcza jest
podstawą wszelkiego prawoznawstwa. Mówiąc o celach utylitarnych studiów
komparatystycznych, wskazuje się na to, iż studia takie tworzą ważny element
kultury społecznej. Służą lepszemu poznaniu, zrozumieniu i doskonaleniu włas-
nego prawa. Umożliwiają harmonizowanie rozwiązań prawnych różnych krajów
oraz tworzą punkt wyjścia do lepszego porozumienia się między narodami 5.
Odpowiadając na pytanie – jak jest? – możemy ograniczyć się do omówie-
nia niejako zewnętrznych, łatwo uchwytnych elementów systemu. Popełnialiby-
śmy jednak błąd, chcąc na tej podstawie wzorować się i prognozować zmiany
systemu rodzimego. Aby pozwolić sobie na doskonalenie własnego prawa na
podstawie doświadczeń zagranicznych, musimy zrozumieć, dlaczego tam jest
tak, jak jest6. To zaś wymaga poznania źródeł i powodów przyjęcia takich, a nie
4 Np. można wskazać: J. Conrad, Crime and its Correction, University of California Press,
Berkeley – Los Angeles 1965, s. 119–136; D. A. Ward, Sweden: The Middle Way to Prison Reform?
w: Prison: Present and Possible, ed. M. E. Wolfgang, Lexington Books, Toronto 1979, s. 89–167;
G. Kaiser, Strafvollzug im Europäischen Vergleich, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt
1982, s. 90–108.
5 J. Łętowski, Współczesne problemy prawniczych badań porównawczych, „Studia Prawnicze”
1987, nr 3, s. 6.
6 W. L. Selke, Program Concepts from International Corrections, „International Journal of Com-
parative and Applied Criminal Justice” 1992, vol. 16, no. 1, s. 87–89.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Systemy.penitencjarne.państw.skandynawskich.–.wprowadzenie
innych, rozwiązań. Próba przeszczepienia na nowy grunt prawny wyrwanych
z kontekstu społecznego, określonych rozwiązań instytucjonalnych może być
zabiegiem chybionym. To, co zdaje egzamin w jednych warunkach aksjologicz-
no-prawnych, przeniesione na kulturowo odmienny grunt może nawet okazać
się szkodliwe. Niezbędna więc staje się pogłębiona analiza, która pozwala nie
tylko omówić konkretny system, ale i zrozumieć procesy odpowiedzialne za jego
kształt7. Stąd decyzja, by w pracy przedstawić systemy penitencjarne poszcze-
gólnych państw skandynawskich na tle ich polityk kryminalnych i karnych oraz
by sięgnąć do wiedzy z zakresu historii, socjologii i ekonomii. Wymaga to roz-
winiętych studiów i zrozumienia, że zbliżamy się do celu również wtedy, gdy
wnikamy w problemy, które na pozór mają niewiele wspólnego z celą więzienną
i polityką karną.
Powszechnie przyjmuje się, że sposób traktowania przestępców jest wskaź-
nikiem poziomu kultury danego społeczeństwa. Patrząc przez ten pryzmat na
Skandynawię, skłonni jesteśmy uznać jej prymat i uważać za wzorzec do naśla-
dowania. Tymczasem szwedzki profesor prawa karnego Knut Sveri stwierdził
przed laty, że państwa skandynawskie nie mają podstaw do dumy. Ich miejsce
w czołówce światowej wynika przede wszystkim stąd, że warunki więzienne
w innych państwach są nie do zniesienia, a nie stąd, że w Skandynawii są one
szczególnie dobre. Specjaliści z zagranicy wizytujący więzienia szwedzkie raz
chwalą, a raz krytykują wysoki standard socjalny, jaki tam zastają: czystość, przy-
jemne, ładnie umeblowane pojedyncze cele, wyposażone w telewizory, dobre
wyżywienie, system przepustek umożliwiający więźniowi kontakt ze światem.
Sveri nie dostrzegał w tym nic, co szczególnie zasługuje na pochwałę. Było to
i jest, jego zdaniem, odbiciem standardu życia społeczeństw skandynawskich.
Zasada uniwersalnie równych praw działa wobec wszystkich, nie wyklucza więź-
niów. Trudno, by w państwie, w którym nie ma slumsów, budować slumsy prze-
znaczone dla więźniów8.
Ta wypowiedź sprzed wielu lat była sygnałem, że sami Skandynawowie
wcale nie podzielają zachwytu i fascynacji, którym swego czasu uległ świat9.
7 Praca ta, choć nie jest pracą z zakresu antropologii kultury, stara się zgłębić sposób myśle-
nia Skandynawów o przestępstwie i karze. W tym sensie też wymaga zbadania procesów, które
prowadziły do obecnego stanu postrzegania zadań stojących przed prawem karnym i przed syste-
mami penitencjarnymi. Wybitna antropolog kultury Ruth Benedict pisała, że „jeśli próbujemy zro-
zumieć inny kraj, to niezbędne są systematyczne badania jakościowe przyzwyczajeń jego mieszkań-
ców i zasad, jakimi się kierują, zanim jakikolwiek sondaż zacznie mieć sens” – R. Benedict, Chryzantema
i miecz. Wzory kultury japońskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999, s. 28.
8 K. Sveri, Foreword. Some Developments in Nordic Criminal Policy and Criminology, Scandina-
vian Research Council for Criminology, Stockholm 1975, s. 1–2.
9 Muszę przyznać, że ja również poddałam się owej fascynacji i dość naiwnej nadziei, że
w Skandynawii znajdę odpowiedź na wszystkie pytania dręczące penitencjarystów. Błąd polegał
tylko na tym, że chciałam odpowiedzieć od razu na wszystkie pytania. Mam jednak nadzieję, że
wykonana praca się opłacała zarówno wtedy, gdy rozwiała niektóre złudzenia, jak i gdy pozwoliła
przybliżyć się, a czasami wręcz dotrzeć do prawdy. Ostateczną ocenę pozostawiam jednak czytel-
nikom.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Metoda
23
Można by jednak upierać się, że Sveri nie rozumie istoty sprawy. Estetyka w wię-
zieniu z pewnością jest ważna, zgodzi się z tym każdy nowo przybyły wię-
zień i nowo zatrudniony funkcjonariusz. Dopóki nie przywykną do jej braku,
w miejscach, w których estetyki brak, wyraźnie to dostrzegają. Przyzwyczajenie
się do braku estetyki kosztuje. Trzeba wyzbyć się pewnej dozy wrażliwości, zo-
bojętnieć, stępieć. Ale nie to jest najgorsze. Sveri mówi o meblach, ale przecież
dla więźnia, choć ma oczywiście znaczenie, czy ma łóżko do spania, krzesło do
siedzenia i szafkę na swoje rzeczy, zasadnicze znaczenie ma to, czy jest w wię-
zieniu bezpieczny. Czy fizycznie nic mu nie grozi? Czy nie zostanie pobity przez
funkcjonariuszy lub współwięźniów, czy nie będzie zgwałcony, czy ktoś nie bę-
dzie się nad nim psychicznie pastwić? Dla więźnia nie mniej ważna jest koniecz-
ność znoszenia lub brak smrodu w celi i smrodu w więzieniu10. Równie ważny
jest brak lub szansa na intymność w trakcie załatwiania potrzeb fizjologicznych.
Ktoś mógłby się oburzyć, że o człowieczeństwie i wypróżnieniu mowa jest w jed-
nej linijce. Jednak to właśnie odzieranie z fundamentalnej intymności odczło-
wiecza. Obecność lub nieobecność reżimu odbierania człowieczeństwa jest tym,
co decyduje o systemie. Dobry system pozwala uchronić człowieczeństwo, a tym
samym stwarza lepszą prognozę na przyszłość dla więźnia i mniejsze zagrożenie
społeczne. Sveri zdaje się być i tego świadomy. Słusznie zwrócił uwagę na fakt,
10 Estetyka i kolor są ważne. Jak udowodnili naukowcy, mózg instynktownie ucieka przed
brzydotą. Skazanie na zaakceptowanie brzydoty może prowadzić do stępienia wrażliwości. Zde-
cydowanie może też przeszkadzać w jej rozwijaniu. Dostojewski, Czapski, Grudziński napisali
swoje wspaniałe książki już po wyjściu z więzienia. Szarłam Warłamow pisał w więzieniu, co
świadczy o tym, że więzienie niekoniecznie zabija talent. W więzieniach powstaje wiele prac pi-
sanych na różnym poziomie, ale zawsze są one wyrazem potrzeby wyrwania się z monotonnej
gnuśności i dopuszczenia do głosu estetyki i sztuki, nawet tej przez małe „s”. Skazani chętnie
malują, rzeźbią, tworzą małe arcydzieła z zapałek, chleba i skrawków tego, czym dysponują. Za
każdym razem jest to dowód na to, że człowiekowi do istnienia potrzebna jest w równym stopniu
strawa materialna i duchowa. Pozbawienie jej więźniów przez wciśnięcie w pozbawione estetyki
i intymności warunki może być groźne. Ci, którzy trafiają do więzienia, często trafiają tam, po-
nieważ mają obniżoną wrażliwość, zdolność do empatii i wyobraźni o krzywdzie drugiego czło-
wieka. Mówimy o wielu z nich, że są wyzuci z sumienia, a niektórych określamy mianem socjo-
patów. Naukowcy wskazują na to, że osoby takie mają znacznie gorzej rozwiniętą szarą masę
mózgu na rzecz lepszego rozwoju masy białej, prawdopodobnie odpowiedzialnej za połączenia
międzykomórkowe. W efekcie mniej współodczuwając, są jednocześnie znacznie częściej zdolni,
nie mając przy tym wyrzutów sumienia, do zachowań społecznie potępianych. Nawet w Skandy-
nawii brak jest zespołów, które badałyby problem przestępczości z punktu widzenia jednocześnie
biologii, neurobiologii, psychologii społecznej, socjologii, kryminologii i prawa. Mamy oddzielne
badania każdej z tych specjalności, ale podejścia holistycznego, którego dziś potrzeba, wciąż jesz-
cze brak. Stąd trudno jednoznacznie stwierdzić, do jakiego stopnia można wskazywać na związek
brzydoty i braku estetyki z zachowaniami aspołecznymi. W Skandynawii nie ma to większego
znaczenia w tym sensie, iż tam zasada uniwersalizmu zakładająca prawo wszystkich obywateli do
równego traktowania przekłada się bezpośrednio na dbałość, by warunki przebywania więźniów
i pracy funkcjonariuszy więziennych nie były gorsze również pod względem estetycznym od np.
warunków pracy studentów i nauczycieli akademickich na uniwersytetach. Por. Y. Yang, A. Raine
et al., Prefrontal White Matter in Pathological Liars, „British Journal of Psychiatry” 2005, no. 187,
s. 320–325.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Systemy.penitencjarne.państw.skandynawskich.–.wprowadzenie
że współcześnie wiele różnic oddzielających tzw. dobre więzienia od tych, o któ-
rych wiadomo, że są złe, jest zaledwie pozornych11. Proces dochodzenia do stan-
dardów pozwalających określić, dlaczego dany system uznawany jest za dobry
bądź niedoskonały, jest trudny również dlatego, że jest to proces dynamiczny
i historycznie zmienny. To, co jeszcze niedawno uznawane było za wyraz huma-
nitaryzmu, dziś może zostać uznane za poniżające lub nieludzkie. Zalecenia
ERW-2006 czy Reguły Minimalne są na tyle ogólne, by dopuszczać daleko idące
różnice między systemami.
Sprawa komplikuje się również, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że nowo-
czesny, uznawany przez wielu za łagodny stosunek do przestępców w Skandy-
nawii jest zbliżony do tego, jaki istniał tam również 100 lat temu. Państwa skan-
dynawskie zaliczały się wtedy do ubogich i wielu mieszkańców Skandynawii
w obliczu nędzy i głodu zmuszonych było do emigracji. Tylko z czteromiliono-
wej Norwegii połowa wyemigrowała za chlebem do Ameryki Północnej i Kana-
dy. Nie można więc dzisiejszego umiarkowania w karaniu w Skandynawii tłu-
maczyć panującym tam dobrobytem12.
Przyczyny różnic występujących w sposobie traktowania więźniów w Skan-
dynawii i pozostałych państwach europejskich są więc bardziej złożone13. Dla-
tego dotarcie do nich wymaga nie tylko opisu stanu współczesnego, ale sięgnię-
cia do uwarunkowań historycznych po to, by spróbować zrozumieć procesy,
które doprowadziły do wykształcenia się w Skandynawii aktualnego modelu my-
ślenia o przestępstwie, karze i funkcjach polityki karnej.
Jest to praca komparatystyczna. Komparatystyka zaś jest sztuką trudną.
W artykule poświęconym problemom prawniczych badań porównawczych Ja-
nusz Łętowski przestrzega przed niebezpieczeństwem zagubienia się, porówny-
wania słów w błędnym przekonaniu, że porównywane są fakty14.
Studia porównawcze nigdy nie przebiegają w oderwaniu od kulturowego
podłoża występującego zarówno po stronie porównywanego przedmiotu, jak
i podmiotu dokonującego porównań. Nigdy też zapewne studia takie nie będą
w pełni symetryczne, wyczerpujące i obiektywne. Będą natomiast obciążone tra-
dycją kulturową i społecznymi doświadczeniami podmiotu porównującego15.
11 K. Sveri, Criminal Law and Penal Sanctions, w: Criminal Violence in Scandinavia, „Scandina-
vian Studies in Criminology” 1990, vol. 11, s. 11–28. Sveri, polemizując z poglądami J. Andena-
esa i S. Strömholma, dowodzi, że wbrew pozorom brak jest znaczących różnic w podejściu do
kary i polityki karnej w Skandynawii w porównaniu z resztą kontynentu europejskiego.
12 N. Christie, Changes in Penal Values, „Scandinavian Studies in Criminology” 1968, vol. 2,
s. 161–173.
13 M. Płatek, Współczesne kierunki ewolucji systemów penitencjarnych w krajach skandynawskich, w:
Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie, red. B. Hołyst, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1987, s. 173–185. W artykule tym, mam nadzieję, udało mi się przedstawić niektóre z elemen-
tów już występujących w przeszłości i przez to rzutujących na współczesność skandynawskiej
penitencjarystyki.
14 J. Łętowski, Współczesne problemy…, s. 12.
15 Dobrym przykładem opisu problemów związanych z metodą prawnoporównawczą jest
świetna praca duńskiego kryminologa Flemminga Balviga poświęcona przestępczości w Szwajca-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Metoda
25
Trzeba więc mieć na względzie i to, że porównując i dążąc do zrozumienia proce-
sów, które zachodziły w Skandynawii, wchodzimy w tę problematykę z bagażem
historycznych i teraźniejszych doświadczeń polskich. Z pewnością rzutuje to na
sposób postrzegania rzeczywistości skandynawskiej również w jej perspektywie
historycznej16. Osoba badająca nigdy nie jest zdolna do pełnego obiektywizmu.
Świadomość tego skłania do ostrożności w formułowaniu wniosków również
w odniesieniu do znaczenia doświadczeń skandynawskich dla rodzimej praktyki.
Wielokrotnie w tej pracy będę wskazywać na podobieństwa, na wspólne
korzenie, tradycję, powiązania, język i wzajemne dążenia do zbliżenia. Skandy-
nawia oglądana z drugiego brzegu Bałtyku przeważnie wygląda idealnie. Społe-
czeństwa zorganizowane przez ludzi i dla ludzi, dbające tak samo o każdego
człowieka, każde drzewo i skrawek ziemi budzi uzasadniony podziw. Skandy-
nawski egalitaryzm w równym stopniu przekłada się tak na dbałość o społeczną
reintegrację więźnia, jak i utrzymanie czystego środowiska u siebie i na całym
świecie. Budzi to naturalną sympatię i zrozumiałą chęć poznania mechanizmów,
które to gwarantują, oraz ich naśladowania. Tym bardziej warto rozumieć, że
chociaż to wszystko jest prawdą, to nie brak – co praca stara się naświetlić –
problemów i w skandynawskiej polityce, i praktyce penitencjarnej.
Na odległość kraje skandynawskie sprawiają wrażenie ideału. Jednorodne
narodowo, etnicznie i kulturowo środowisko, kiedy to nawet kościół luterański
jest państwowy. Owa homogeniczność zdaje się redukować konflikty, w rzeczywis-
tości zaledwie utrudnia ich spostrzeżenie. Tamtejszy układ polityczny nie jest
i nie był jednorodny. Na przykład Grenlandia i Wyspy Owcze to autonomiczne
terytoria Danii. Mają własną administrację, ale gdy przychodzi do odpowiedzial-
ności karnej – mieszkańcy Grenlandii są grupą częściej i dłużej przebywającą
w duńskich zakładach karnych. Szwedzka mniejszość w Finlandii cieszy się
swoim samorządem, ale Lapończycy w Finlandii, Norwegii i Szwecji to ofiary
przymusowej polityki asymilacyjnej. Dopiero ostatnio zażądali uznania ich za
rdzennych mieszkańców tych ziem. Zaledwie w 1988 roku w norweskiej Konsty-
tucji uznano odrębność narodową Lapończyków. Otrzymali prawo do stworze-
nia własnego Parlamentu, który jak dotąd jest głównie ciałem doradczym17.
rii. Wiele można się z niej dowiedzieć o procesach rządzących przestępczością w Danii. F. Balvig,
The Snow-White Image. The Hidden Reality of Crime in Switzerland, „Scandinavian Studies in Crimi-
nology” 1988
Pobierz darmowy fragment (pdf)
