Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00178 002957 22414939 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego - ebook/pdf
Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 313
Wydawca: UNIVERSITAS Język publikacji: polski
ISBN: 97883-242-1458-7 Rok wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> dokument, literatura faktu, reportaże
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Telewizyjne debaty stały się jedną z najbardziej popularnych form komunikowania się polityków z obywatelami. W trakcie ich nadawania ukazują się kolejne odsłony dyskursu publicznego w postaci komentarzy i barwnych polemik. Dla jednych odbiorców są przykładem interesującej publicystyki, dla innych zaś – areną sporów i kłótni między przedstawicielami elit rządzących. Jak politycy dyskutują ze sobą w studiu telewizyjnym? Jakich środków werbalnych używają, aby przekonać swych rozmówców, dziennikarzy i telewidzów? Jaka wreszcie atmosfera towarzyszy ich wypowiedziom? – na te pytania znajdzie Czytelnik odpowiedź w tej pracy. Książka pokazuje językowe oblicza rozmów polityków z gospodarzami popularnych audycji publicystycznych. Autor opisuje komunikacyjne i perswazyjne właściwości dyskusji w studiu telewizyjnym, kreśląc jednocześnie obraz współczesnego języka polityki.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Marcin Poprawa TELEWIZYJNE DEBATY POLITYKÓW JAKO PRZYKŁAD DYSKURSU PUBLICZNEGO s a t i s r e v i n u TELEWIZYJNE DYSKURSU PUBLICZNEGO DEBATY POLITYKÓW JAKO PRZYKŁAD Marcin Poprawa TELEWIZYJNE DEBATY POLITYKÓW JAKO PRZYKŁAD DYSKURSU PUBLICZNEGO Kraków © Copyright by Marcin Poprawa and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2009 ISBN 97883-242-1458-7 TAiWPN UNIVERSITAS Opracowanie redakcyjne Wanda Lohman Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak www.universitas.com.pl Rodzicom poświęcam SpiS treści wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Rozdział I Dyskurs publiczny – ujęcie teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . 19 1. pojęcie dyskursu – rozbieżności terminologiczne . . . . . . . . . . 19 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych . . . . . . . . . . 23 3. Dyskurs w badaniach socjolingwistycznych . . . . . . . . . . . . . . . 30 4. Dyskurs w lingwistyce tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Rozdział II język polityki – stanowiska baDawcze i współczesne tenDencje rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1. Status języka polityki w komunikacji propagandowej . . . . . . . . 39 2. Najważniejsze zjawiska w języku polityki po roku 1989 . . . . . . 46 Rozdział III język telewizji na tle teorii komunikacji . . . . . . . . . . . . . 53 1. teorie komunikacji językowej – postulaty badawcze . . . . . . . . 53 2. Język telewizji– stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 2.1. Status języka (w) telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 2.2. postulaty badawcze dotyczące języka (w) telewizji . . . . . . 65 2.3. Sytuacja komunikacyjna w telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2.4. Klasyfikacja wypowiedzi telewizyjnych i zagadnienia opisu języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 8 SpiS treści Rozdział IV aktorzy telewizyjnej publicystyki i ich role w Dyskursie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 1. Zachowania językowe skierowane do odbiorcy telewizyjnego . 75 2. role symboliczne i konwersacyjne aktorów sceny politycznej . 88 2.1. role symboliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2.2. role konwersacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 3. Strategie komunikacyjne stosowane przez dziennikarzy . . . . . 123 3.1. Językowe sposoby zawiązywania dyskursu . . . . . . . . . . . . . 124 3.2. Zachowania językowe o charakterze antagonistycznym . . 126 3.3. Zachowania językowe o charakterze mediacyjnym i kon- frontacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Rozdział V autoprezentacja w telewizyjnych Dyskusjach polityków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 1. Autoprezentacja jako problem psychologiczny . . . . . . . . . . . . 145 2. tendencje komunikacyjne w mediach po roku 1989 a autoprezentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 3. Strategie zachowań językowych w autoprezentacji . . . . . . . . . 153 3.1. Strategie zachowań językowych służące stwarzaniu wize- runku osoby kompetentnej i skutecznej . . . . . . . . . . . . . . 155 3.2. Strategie zachowań językowych służące prezentowaniu informacji na swój temat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 3.3. Strategie zachowań językowych oparte na mechanizmie asocjacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 3.4. Autoprezentacja przez dyskredytację . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Rozdział VI autoprezentacja w świetle pragmatyki językowej . . . . 190 1. Językowe strategie zachowań autoprezentacyjnych o charakterze atrybucyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 1.1. Akt chwalenia się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 1.2. Akty mowne o charakterze komisywnym . . . . . . . . . . . . . 195 1.3. Akty asercji (pozytywnej i negatywnej) . . . . . . . . . . . . . . . 199 2. Językowe strategie zachowań autoprezentacyjnych o charakterze kompensacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 2.1. Akty mowne o charakterze kompensacyjnym . . . . . . . . . . 203 2.2. ironia jako językowy środek autoprezentacji o charakterze kompensacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 SpiS treści 9 Rozdział VII autoprezentacja a zmiany telewizyjnego ukłaDu komunikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 1. Strategie autokreacji bezpośredniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 2. Strategie autokreacji pośredniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Rozdział VIII analiza konwersacyjna telewizyjnej Debaty politycznej. stuDium przypaDku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 1. Globalna organizacja telewizyjnej debaty polityków . . . . . . . . 228 2. Zakłócenia konwersacyjne w telewizyjnej debacie polityków . . . 248 zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 WStęp Współczesne media nie tylko wytyczyły granice postrzegania świata i wykreowały formy interpretowania wycinków rzeczywisto- ści, ale stały się także ważnym obszarem konstruowania wiedzy na temat życia publicznego. Można więc śmiało powtórzyć tezę wie- lu badaczy propagandy, odwołującą się do powszechnego, społecz- nego mitu na temat mediów jako reprezentanta „czwartej władzy”, że instytucje komunikowania masowego stworzyły i upowszechniły skuteczne wzorce oddziaływania na sferę polityki – nie tylko na po- ziomie kontroli decyzji podejmowanych przez aktorów świata poli- tyki, ale także na poziomie umacniania zbiorowych emocji i postaw reprezentowanych przez obywateli, którzy kształtują formy życia pu- blicznego, korzystając z wiedzy symbolicznej dostarczanej im przez środki masowego przekazu. Jednym z obszarów tworzenia się tej świadomości społecznej są programy publicystyczne z udziałem polityków, które w zmieniają- cych się stale realiach komunikowania masowego przybierają roz- maite formy gatunkowe: od wywiadów, debat, programów typu talk-shows, po oficjalne i półprywatne rozmowy między politykami a odbiorcami zbiorowymi (np. za pomocą komentarzy zamieszcza- nych pod blogami internetowymi, poprzez dyskusje on-line, czaty, fora itp.). Wszystkie te wydarzenia komunikacyjne – upowszechnia- ne i doskonalone wraz z postępem w świecie techniki – z jednej strony służą przedstawicielom władzy do artykułowania, przypomi- nania i umacniania swych poglądów, z drugiej strony zaś zastępują dawne formy komunikowania się rządzących i rządzonych, których klasycznymi i kulturowo wyrazistymi przykładami były masowe spo- tkania na greckiej agorze czy na rzymskim forum, ożywające niekie- 12 WStęp dy w zrytualizowanych formach życia społecznego, np. podczas wie- ców i spotkań wyborczych. Doświadczenia rozwiniętych demokracji pokazują, jak ogromną rolę w kalendarzu wydarzeń politycznych odgrywa medium telewi- zyjne. Wyrazistych przykładów dostarczają nie tylko debaty kandy- datów starających się objąć najważniejsze urzędy w państwie, ale także wielogłosowe opinie ich sympatyków i krytyków, dziennikarzy i ekspertów, którzy wykorzystują często pojedyncze spotkania me- dialne, by nadać im nowe znaczenia i formy w postaci polemicznych artykułów, monografii i kolejnych odsłon politycznego spektaklu – i w ten sposób zakreślić nowe horyzonty dyskursu publicznego. telewizyjna debata z udziałem polityków – o czym świadczy roz- maitość programów medialnych wykorzystujących tę propozycję ga- tunkową – nie jest już tylko jedną z możliwości uatrakcyjniania ofer- ty medialnej skierowanej do widzów rozmaitych stacji (publicznych i prywatnych), ale jest także pewną zrytualizowaną formą ekspre- sji więzi między elitami politycznymi a obywatelami. Jest także sku- teczną i popularyzowaną przez agencje pr-owskie (o czym świadczą liczne sondaże opinii publicznej) formą prowadzenia marketingu politycznego na najwyższym poziomie organizacyjnym, dzięki któ- remu osoby związane ze światem polityki kreują, umacniają i pod- trzymują swój wizerunek medialny, a często też starają się wywrzeć jak najlepsze wrażenie na odbiorcy, zwykle przy tym poniżając lub deprecjonując na forum publicznym swego oponenta. Założeniem autora tej książki jest zatem odpowiedź na pytanie, jakie są formy teatralizacji telewizyjnego spektaklu z udziałem po- lityków i dziennikarzy oraz jakie kategorie zachowań komunika- cyjnych wyznaczają granice współczesnego dyskursu publicznego, którego jedną z najbardziej symbolicznych, atrakcyjnych i nośnych medialnie form okazują się telewizyjne debaty polityków. Książka, którą otrzymuje czytelnik, jest w swym zarysie meto- dologicznym próbą spojrzenia na ten atrakcyjny wycinek rzeczywi- stości medialnej z perspektywy językoznawczej. punkt wyjścia do rozważań teoretycznych i analiz empirycznych stanowi zatem opis najważniejszych strategii komunikacyjnych, tekstowych i pragma- tycznych ujawniających się podczas telewizyjnych debat z udzia- łem polityków. praca opiera się na materiale badawczym ilustrują- cym sposoby zawiązywania się dyskursu publicznego w przestrzeni WStęp 13 medialnej. Wyznaczający ramę badawczą książki termin dyskurs na- leży do najbardziej popularnych zagadnień refleksji językoznawczej zarówno w zachodnich, jak i w rodzimych ośrodkach naukowych. W polsce jednak nie ma ustabilizowanej tradycji badawczej i bu- dzi wiele wątpliwości teoretycznych. Stąd też podmiot badań sta- nowi analiza struktury komunikacyjnej i zmian zachodzących na poziomie współczesnego dyskursu publicznego, a przedmiot podję- tych w tej książce studiów – ich opis na przykładzie konkretnej for- my medialnej, za którą uznaję telewizyjne programy publicystyczne z udziałem polityków. W polskiej literaturze przedmiotu wymienia się najczęściej trzy syntetyczne zbiory studiów na temat lingwistycznych aspektów dys- kursu, które w swym zasadniczym zrębie nawiązują do ustaleń za- proponowanych przez anglosaskie środowiska naukowe (A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, 1998; Dyskurs jako struktura i proces, red. t.A. van Dijk, 2001; e. Miczka, Kognityw- ne struktury sytuacyjne i informacyjne w interpretacji dyskursu, 2002). Bardzo ciekawy i nośny merytorycznie zbiór rozważań na temat ko- munikacyjnych zjawisk dyskursu można także odnaleźć w pracy Zbi- gniewa Nęckiego: Komunikacja międzyludzka (2000). Samo zagadnienie dyskursu publicznego sytuuje się zaś na po- graniczu interdyscyplinarnych zainteresowań, scalających osiągnię- cia badawcze socjologii dramaturgizmu (e. Goffman, V. turner i M. edelman)1, etnografii mówienia (D. Hymel, Z. Harris)2, filozofii komunikacji społecznej (J. Habermas)3; jest także obiektem docie- kań naukowych w psychologii komunikacji i psychologii społecznej4, jak i we współczesnych szkołach filozoficznych (W. J. Ong)5 . ta ciekawa i interdyscyplinarna perspektywa badawcza skłoni- ła mnie do opisania najważniejszych tendencji komunikacyjnych ujawniających się w strukturach językowych i tekstowych telewizyj- 1 por.: e. Goffman (2002), Rytualny chaos (1997), e. Griffin (2003) i in. 2 por.: A. Duszak (1998), M. czyżewski (1981), N. Fairclough (1998), t. A. van Dijk (2001) i in. 3 por.: J. Fras (2001). 4 Psychologia polityczna (1999), M. Karwat (1999), ph. Braud (1997), B. Dobek-Ostrowska (2004). 5 W. J. Ong (1992). 14 WStęp nego dyskursu polityków. Obserwacje dotyczące najnowszych tren- dów komunikacyjnych w polszczyźnie elit politycznych były wielo- krotnie sygnalizowane w rozmaitych opracowaniach o charakterze syntetycznym, monograficznych, jak i w licznych artykułach podej- mujących wąskie zagadnienia tematyczne6. O ile mi wiadomo, nie powstała w języku polskim żadna monografia na temat telewizyjnych debat polityków wykorzystująca metody analizy dyskursu, natomiast w perspektywie badań nad dyskursem opisano strategie komunika- cyjne pojawiające się w debatach parlamentarnych, w dyskursie me- dialnym itp.7 Dlatego też chciałbym, aby moja książka wzbogaciła ten nurt rozważań8 . W swojej pracy koncentruję się głównie na zagadnieniach prag- malingwistycznych, a towarzyszące im zagadnienia komunikacyjne, stylistyczne i tekstowe analizuję na tle zmian społecznych (np. zmia- ny w mediach masowych i ich wpływ na sposoby prowadzenia deba- ty z udziałem polityków). W poszczególnych rozdziałach staram się odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu najnowsze trendy w kul- turze politycznej wpływają na sposoby zawiązywania się dyskursu publicznego. interesuje mnie również telewizyjna debata polityków jako zjawisko kulturowe, komunikacyjne, a także gatunkowe. Opi- suję funkcje werbalne perswazji, ciekawe warianty wypowiedzi po- litycznej, językowe obrazy wydarzeń politycznych oraz sposoby ich konceptualizowania na poziomie leksykalnym. 6 Stan badań dotyczących języka polityki przedstawiam w rozdziale dru- gim. 7 Dyskurs parlamentarny w ujęciu gramatyki komunikacyjnej został zba- dany przez e. Laskowską (2004), natomiast kategorię rytuałów werbalnych w polskim parlamencie jako zjawiska dyskursywnego opracowała A. Małyska (2003). Spokrewnione ze sobą zjawiska dyskursu publicznego, dyskursu polity- ki i dyskursu medialnego stały się przedmiotem wielu badań językoznawczych. Dlatego w tym miejscu warto przypomnieć tytuły kilku zbiorowych opracowań opisujących język w perspektywie komunikacji społecznej, m.in.: Nowe media – nowe w mediach (red. i. Borkowski i A. Woźny, 2001), Język w mediach maso- wych (red. J. Bralczyk, G. Majkowska, 2000), Zmiany w publicznych zwyczajach językowych (red. J. Bralczyk i K. Mosiołek-Kłosińska, 2001) – pełniejsze wska- zówki bibliograficzne na końcu pracy. 8 Niektóre fragmenty tej książki w wersji zmodyfikowanej i rozszerzonej zostały opublikowane w następujących artykułach: M. poprawa (2004, 2005, 2006, 2006a, 2006b, 2006c). WStęp 15 interesują mnie głównie strategie dyskursu związane z poety- ką telewizyjnego wydarzenia komunikacyjnego, którym jest deba- ta (dyskusja i wywiad) z udziałem polityków, z tego też względu re- zygnuję z analizy językowych obrazów poszczególnych ugrupowań partyjnych. Wymagałoby to innych narzędzi badawczych, a także wykraczałoby poza ramy przyjętej przeze mnie metodologii. praca składa się z ośmiu rozdziałów, przy czym trzy pierwsze mają charakter teoretyczny, a analiza materiału pojawia się w rozdziałach iV–Vii. W rozdziale pierwszym podejmuję próbę zdefiniowania ter- minu d y s k u r s p u b l i c z n y, odnosząc się do ustaleń teoretycz- nych z pogranicza językoznawstwa, socjologii, lingwistyki tekstu i teorii komunikacji. przedstawiona przeze mnie perspektywa badań nawiązuje głównie do socjologii dramaturgizmu ervinga Goffma- na (2000), jak i myśli holenderskiego badacza, teuna A. van Dijka (2001), który traktuje dyskurs jako wydarzenie komunikacyjne osa- dzone w szerokim kontekście społecznym, kulturowym i sytuacyj- nym. Kierując się tymi spostrzeżeniami metodologicznymi, wstęp- nie definiuję d y s k u r s p u b l i c z n y j a k o r o z b u d o w a n y k o m u n i k a t o t e m a t y c e p o l i t y c z n e j, p o w s t a j ą c y w t r a k c i e r o z m o w y (t r a k t o w a n e j s z e r z e j n i ż k o n- w e r s a c j a c z y t e ż d i a l o g), n o s z ą c y z n a m i o n a t e k s- t o w o ś c i i o d w o ł u j ą c y s i ę d o s f e r y d z i a ł a ń s p o- ł e c z n y c h. W rozdziale drugim dokonuję przeglądu prac na temat języka polityki, uwzględniając w nim tendencje rozwojowe i zjawiska ja- kościowe w tej odmianie polszczyzny po roku 1989. rozdział trzeci z kolei przedstawia przegląd problemów teoretycznych opisu języka (w) telewizji na tle teorii komunikacji. część badawcza pracy rozpoczyna się w rozdziale czwartym, w którym analizuję strategie dyskursu stosowane przez polityków i dziennikarzy w trakcie telewizyjnych audycji publicystycznych. W tej części monografii opisuję strategie perswazji skierowane na pozyskiwanie odbiorcy medialnego, wychodząc z założenia, że ta- kie działania werbalne często naruszają koherentny model rozmo- wy dziennikarzy i polityków. Obszerna część tego rozdziału ilustruje także związki między strategiami konwersacyjnymi a rolami spo- łecznymi uczestników dyskursu. rozdziały V–Vii poświęcone są za- gadnieniom autoprezentacji w telewizyjnych debatach politycznych. 16 WStęp Analiza materiału pozwala postawić tezę, że jedną z najważniejszych form pozyskiwania audytorium telewizyjnego są śmiałe, choć skrywa- ne najczęściej pod powierzchnią tekstu, strategie ingracjacji czy też strategie służące autokreacji. przedstawiona przeze mnie perspekty- wa badań nawiązuje do ustaleń teoretycznych z zakresu psychologii społecznej (m.in Goffman 2000, Leary 2002, Szmajke 1999), poli- tologii (Braud 1997, cwalina 2000 , Karwat 1999), choć jej zrąb me- todologiczny wyznacza przede wszystkim teoria aktów mowy. rozdział ósmy jest natomiast analizą konwersacyjną wybranej lo- sowo debaty politycznej w studiu tVp. Jest to studium przypadku, w którym opis zjawisk komunikacyjnych na poziomie globalnej or- ganizacji rozmowy (tekstu rozmowy) i strategii językowych odpo- wiedzialnych za powstawanie kryzysu komunikacyjnego pozwala wyłonić uniwersalne zjawiska pragmatycznojęzykowe związane z na- kłanianiem, wartościowaniem i emocjonalizacją dyskursu. Kompozycję książki zamyka Aneks zawierający analizę konwersa- cyjną audycji „Forum” (22 X 2002), który ściśle się łączy z rozdzia- łem ósmym pt. Analiza konwersacyjna telewizyjnej debaty politycznej. Studium przypadku . W aneksie tym znajduje się wieloaspektowy zapis procesów konwersacyjnych, uwzględniający poszczególne jednostki lokalnej organizacji wypowiedzi (przepływ tur, nakładanie się wypo- wiedzi, zrywanie transferu, przejmowanie głosu) wraz z deskrypcją elementów paralingwistycznych i znaczących sygnałów proksemicz- nych i kinezycznych. Materiał językowy został wyekscerpowany z nagrań pięciu naj- popularniejszych w latach 2001–2004 telewizyjnych audycji publi- cystycznych. Są nimi: „Gość Jedynki” (i program tVp)9; „Forum” (i program tVp); „tygodnik polityczny Jedynki” (i program tVp); „Monitor Wiadomości” (i program tVp); „Kropka nad i” (tVN). Nagrania te powstały między wrześniem 2001 a lipcem 2004 roku. ramę czasową wyznaczyły dla nich wydarzenia na scenie poli- tycznej, takie, jak wybory do sejmu i senatu, ustalające iV kadencję parlamentu (21 iX 2001) oraz wejście polski do Unii europejskiej (1 V 2004). Na potrzeby badań odtworzyłem ponad 100 audycji te- 9 Będę korzystał z następujących skrótów: „Gość Jedynki” (G); „Forum” (F); „tygodnik polityczny Jedynki” (t); „Monitor Wiadomości” (M); „Kropka nad i” (K), zawierających także datację. WStęp 17 lewizyjnych pochodzących z różnych okresów. pełny ich zapis obej- muje około 30 godzin nagrań, choć korpus tekstowy wzbogacają także frazy językowe (najczęściej pojedyncze użycia leksemów, wy- rażeń, metafor i zwrotów polemicznych) pochodzące z programów tylko częściowo przeze mnie analizowanych. podstawę ekscerpcji językowej stanowią także stenogramy 60 wydań programu „Gość Jedynki”. Badania mają jedynie charakter jakościowy, a na użytek rozdziałów, w których opisuję zjawiska na poziomie tekstu, prag- matyki i stylistyki językowej, rezygnuję z zapisu zjawisk supraseg- mentalnych i niewerbalnych, gdyż nie mają one znaczenia dla pod- jętych kroków badawczych. charakter tych problemów oddają opisy sytuacji komunikacyjnych. W wynotowanych przeze mnie przykła- dach została także ujednolicona ortografia i interpunkcja, zgodnie z kompetencją językową badacza. Zostały także wiernie odtworzone przykłady przekroczeń normy językowej na poziomie składni, fleksji i leksyki. **** Książka, którą otrzymuje czytelnik, powstała dzięki wsparciu, życzliwości i cennym wskazówkom kilku osób. Serdeczne podzię- kowania kieruję przede wszystkim pod adresem pani profesor ire- ny Kamińskiej-Szmaj z Uniwersytetu Wrocławskiego, która pomo- gła mi ogarnąć założenia metodologiczne niniejszej pracy, a przede wszystkim utwierdziła mnie w przekonaniu, że język polityki warto badać, mimo że zmieniają się jego formy i środki ekspresji. Dzięku- ję także pani profesor za poświęcony czas podczas wielu dyskusji problemowych i zmotywowanie mnie do przygotowania niniejszej pracy. Serdecznie dziękuję również recenzentom rozprawy – pani profesor renacie przybylskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz panu profesorowi Janowi Miodkowi z Uniwersytetu Wrocławskie- go – za cenne uwagi merytoryczne, które pozwoliły mi na wprowa- dzenie wielu istotnych zmian, a także za sugestie dotyczące zawar- tości merytorycznej pracy. pomoc w przygotowaniu tekstu do druku zawdzięczam także pani profesor Janinie Labosze z Uniwersyte- tu Jagiellońskiego oraz panu profesorowi Kazimierzowi Ożogowi z Uniwersytetu rzeszowskiego. ich niezwykle cenne sugestie i kon- 18 WStęp struktywne wnioski zawarte w recenzjach wydawniczych pozwoliły mi uniknąć wielu niejasności i nadać pracy ostateczny kształt. Na koniec chciałbym podziękować także Kolegom i Współpra- cownikom z Zakładu Współczesnego Języka polskiego Uniwersyte- tu Wrocławskiego. to także ich rzeczowe uwagi, sugestie dotyczące lektur, dociekliwe pytania i życzliwe dyskusje pozwoliły mi ogarnąć temat, a przede wszystkim wyjaśnić wiele problemów badawczych. rozdział i DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe 1. pojęcie dyskursu – rozbieżności terminologiczne Obserwacje na temat dyskursu publicznego mają najczęściej cha- rakter interdyscyplinarny, gdyż dotyczą one zjawisk zachodzących w obszarze polityki, socjologii i komunikacji medialnej. W to szerokie spektrum badawcze wpisują się spostrzeżenia do- tyczące perswazji i manipulacji (jako zjawisk postrzeganych przez pryzmat retoryki, psychologii i medioznawstwa), języka propagan- dy politycznej oraz koncepcje badań nad kulturą polityczną. pojęcie dyskursu, pojawiające się w najnowszej literaturze językoznawczej, nie ma jasno określonego statusu terminologicznego i w wielu opra- cowaniach przedmiotowych wprowadza ono bałagan interpretacyj- ny1. Wydaje się, że każdy badacz wchodzący w obszar studiów nad 1 problem niejednolitego statusu terminologicznego dyskursu zauważają A. Duszak (1998), G. Grochowski (2001) i e. Miczka (2002). choć trady- cja badawcza dyskursu jest w krajach anglosaskich ugruntowaną dziedziną naukową (niektórzy uważają nawet, że osobną dyscypliną naukową z pogra- nicza lingwistyki, psychologii, socjologii i teorii kultury), nadal brakuje w li- teraturze zachodniej konkretnego ujęcia terminologicznego. Najogólniej me- tody w niej stosowane dzieli się na następujące grupy: conversational analysis 20 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe dyskursem musi na swój użytek doprecyzować zarówno ramy defini- cyjne tego pojęcia, jak i wytyczyć sztywne granice metodologii, którą chce zastosować w opisie szczegółowych analiz empirycznych, aby uniknąć naukowego eklektyzmu2. Wynika to chociażby z faktu, że termin dyskurs – wytyczający nowe horyzonty metodologiczne i ku- szący perspektywą wielobarwnego opisu bytów komunikacyjnych – jest sam w sobie także pojęciem nowym, przynajmniej w polskiej tra- dycji językoznawczej, i wywodzi się z zachodnich szkół badawczych, łączących refleksję lingwistyczną, socjologiczną i tekstologiczną. przedmiotem moich obserwacji będzie zatem zespół problemów łą- czących zagadnienia, metody badawcze dyskursu z pragmatyką ję- zykową i stylistyką, które to nauki traktują jako jeden z przedmio- tów swoich badań mówione teksty wypowiedzi publicznej, powstałe w wyniku działań retorycznych i konwersacyjnych. Zanim przejdę jednak do omówienia skomplikowanej siatki znaczeń i konotacji na- rosłych wokół interesującego mnie zagadnienia, chciałbym zazna- czyć, że w swojej analizie rozumiem dyskurs jako rozbudowany akt komunikacji mówionej o charakterze konwersacyjnym, powstający na skutek wymienności ról nadawczo-odbiorczych, w określonym kontekście sytuacyjnym oraz wnoszący kolejne fragmenty tekstu mownego wokół zainicjowanego przez dyskutantów tematu. Zasadniczym tematem moich badań jest dyskurs publiczny po- wstający między przedstawicielami elit politycznych, inicjowany i przetwarzany przez środki masowego przekazu. przydawka „pu- bliczny” zatem wzbogaca przedstawioną definicję o implikacje doty- – analiza konwersacyjna (dziedzina skupiająca się głównie na opisie jednostek komunikacyjnych tekstu mówionego); critical discourse analysis – krytyczna ana- liza dyskursu (metoda badań socjolingwistycznych na temat związków między ideologią – propagandą – teorią społeczną a językiem, dziedzina głównie re- prezentowana przez t.A. van Dijka). O problemach z określeniem definicji i orientacji badawczych na temat dyskursu więcej we wstępie do Discourse and Social Change (Fairlough 1998: 1–62), także: Approaches to Media Discourse (red. A. Bell, 1995). Omówienie zachodnich koncepcji badawczych dyskursu, głównie dyskursu politycznego, w pracach p. chruszczewskiego (1999, 2002). także: M. poprawa (2004). 2 O nowych orientacjach badawczych i perspektywach naukowego pozna- nia w humanistyce ukształtowanych dzięki „orientacji dyskursowej” pisze m.in. S. Gajda (2005). por. także: t. piekot (2006). 1. pojęcie dyskursu – rozbieżności terminologiczne 21 czące rodzaju sytuacji komunikacyjnej, jej aspektów tematycznych, jak i tła pragmatycznego. W tym też zakresie można zdefiniować dyskurs publiczny jako rezultat wymiany zdań na temat porusza- nych w środkach masowego przekazu problemów społeczno-poli- tycznych, a także jako wymianę zdań między aktorami sceny poli- tycznej i dziennikarzami, spełniającymi w komunikacji społecznej misję opiniotwórczą. O zjawiskach komunikacyjnych zachodzących na poziomie języka polityki i ich związkach z sytuacją komunikacyj- ną w programach publicystycznych realizowanych na potrzeby me- dium telewizyjnego piszę w kolejnych częściach teoretycznych. Jak wcześniej nadmieniłem, termin dyskurs jest rozmaicie defi- niowany. W celu uporządkowania rozbieżności terminologicznych dokonajmy przeglądu definicji leksykograficznych. Słowniki ogólne języka polskiego traktują na ogół dyskurs jako rozmowę, przy czym w definicjach tych utożsamia się zwykle dyskurs ze zdarzeniem kon- wersacyjnym, np.: • „rozmowa, dyskusja, przemówienie, przemowa” (z wyraźnym kwa- lifikatorem „książkowy”) [SJp, red. Doroszewski]3 • „rozmowa, dyskusja, przemówienie” [SJp, red. Szymczak] • „poważna rozmowa, dyskusja” [SWO, red. Kamińska-Szmaj] • czy wreszcie – poprzedzona komentarzem „przestarzale” – „ust- na albo pisemna wymiana poglądów na jakiś temat” [pSWp, red. Zgółkowa]. podobne rozumienie terminu odnajdujemy w Sztuce retoryki Mi- rosława Korolki (1998: 49), według którego dyskurs (od łac. discur- rere ‘biec w różne strony’) znaczy tyle samo, co rozmowa – a jest to znaczenie jak najbardziej tradycyjne. Warto zwrócić uwagę, że autor przywołanej pracy – ze względu na jej charakter– ujmuje interesują- ce nas pojęcie w kręgu zjawisk retorycznych. tradycyjna terminologia naukowa na ogół również sięga po języ- kowe obrazy interesującego nas terminu, zdradzające jego potoczne rozumienie (np. poprzez profilowanie za pomocą synonimów okre- ślających proste gatunki mowy, jak: rozmowa, konwersacja, dyskusja – do których dołączane są kwalifikatory jakościowe lub relacyjne). co więcej, zwykle obraz naukowy rozpatrywanego terminu obciążo- 3 rozwiązanie skrótów słowników znajduje się w bibliografii. 22 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe ny jest odwołaniami do teorii pragmatyki językowej lub lingwistyki tekstu. Stąd też w refleksji językoznawczej dyskurs to albo „wypo- wiedź zrygoryzowana logicznie, operująca argumentacją, traktowa- na jako przeciwstawienie wypowiedzi, w której dominują elemen- ty perswazyjne lub ekspresywne” (Słownik terminów literackich, 1998: 114), albo też „systemowy repertuar środków, reguł, zasad służących, zwłaszcza jako narzędzie pozasemantycznej interpreta- cji językowego obrazu świata” (pSWp, red. Zgółkowa). Liczne pró- by obrazowania wskazanego terminu jedynie w kategoriach języko- znawczych budzą sprzeciw tekstologów, którzy uznają dyskurs za rozbudowany komunikat tekstowy. przykładowo Słownik terminów literackich (1998) informuje, że „w terminologii językoznawcy fran- cuskiego e. Benveniste’a [dyskurs – M.p.] to typ wypowiedzi, w któ- rej uzewnętrznia się podmiot mówiący oraz relacje zachodzące mię- dzy nim a adresatem” (1998: 114). Z kolei klasyczne kompendium językoznawcze, jakim jest The Oxford English grammar (1996), trak- tuje dyskurs analogicznie, czyli jako tekst mówiony lub rodzaj roz- mowy. Uniwersalna koncepcja badawcza – zwana analizą dyskursu (trak- towana też w zachodnich ośrodkach akademickich jako osobna dys- cyplina nauk humanistycznych) – pozwala językoznawcom otworzyć się na inne dyscypliny naukowe, jak chociażby na socjologię, psycho- logię, a nade wszystko przenosić z tych dyscyplin metodologię ba- dań. przy takim założeniu empirycznym tekst mówiony (oralny) sta- je się przedmiotem opisu zdradzającym wielostronne oznakowanie na poziomie sytuacji komunikacyjnej, w której powstaje i której do- tyczy, na poziomie kontekstów kulturowych, poprzez które jest nace- chowany, oraz na poziomie swych powiązań intertekstualnych, które zapożycza i implikuje. Na potwierdzenie tego sądu warto przywołać definicję uznającą dyskurs – na podstawie tradycji filozoficznej Mi- chela Foucaulta – za „zespół zachowań słownych, charakterystycz- nych dla danej kultury” (Słownik terminów literackich, 1998: 115). Zgromadzone w tym fragmencie pracy stanowiska badawcze nie- odmiennie potwierdzają tezę o heteronimicznej, a więc również nie- uporządkowanej bazie terminologicznej i rozchwianej płaszczyźnie znaczeń ukształtowanych wokół pojęcia dyskursu. Dlatego też pró- bę ich ogarnięcia warto rozpocząć od zrozumienia potocznych ob- razów językowych. te zaś przypisują dyskursowi znaczenia wielo- 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych 23 głosowej, zrytualizowanej rozmowy, a przynajmniej rozbudowanego aktu komunikacji w postaci żywego tekstu mownego, który tworzy korelacje z innymi aspektami sytaucji komunikacyjnej i wytworami kultury4 . 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych Na rozmaite postrzeganie dyskursu w polskiej literaturze języ- koznawczej złożyły się następujące tendencje: niewielka tradycja badawcza, uznająca dyskurs jako autonomiczny podmiot refleksji językoznawczej, zbieżność z żywotną tradycją badań socjo- i psy- cholingwistycznych, a także z popularną lingwistyką tekstu. Wskaza- ne kierunki dociekań naukowych, jak wiadomo, poszerzyły metodo- logię strukturalistyczną i wprowadziły analizę językową w konteksty społeczne i tekstologiczne. początkowo włączano dyskurs w pole ob- serwacji wyłącznie językoznawczych, zorientowanych pragmalingwi- stycznie, które traktowały dyskurs jako „język w użyciu” (Grabias 2001)5, nie zaś jako tekst. Dlatego też w polskiej literaturze języko- znawczej dyskurs jest postrzegany, zbieżnie zresztą z jego definicją słownikową, jako „język konwersacyjny” – termin spopularyzowa- ny przez Zenona Klemensiewicza (Boniecka 1998) – albo też jako „konwersacyjny tekst mówiony” (Skubalanka 2001: 111)6 . 4 przyjęcie tej płaszczyzny odniesień naprowadza nas jednoznacznie na po- traktowanie dyskursu jako wytworu komunikacji. Jak podaje A. Duszak, „dys- kurs oznaczał wypowiedzi włączone strukturalnie w sytuację komunikacyjną, a tym samym mające bezpośrednie odniesienie do «ja-ty-tu-teraz» mówiącego” – A. Duszak (1998: 15). 5 Określenie „język w użyciu” łączy się jednoznacznie z zaproponowaną przez D. Hymesa myślą socjolingwistyczną, choć może implikować związki z szeroko pojętą pragmatyką językową, a ściślej mówiąc, z zadomowioną w niej Austinowską teorią aktów mowy. 6 t. Skubalanka spostrzega, że wokół definiowanego przez nią terminu narosły liczne konotacje, których niejednoznaczne odczytanie wprowadza chaos w literaturze przedmiotu, a także pewne wątpliwości między badaczami o orientacji językoznawczej czy tekstologicznej. 24 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe rozważania nad pragmatycznymi aspektami dyskursu wywodzą się ze szkoły holenderskiego badacza – teuna A. van Dijka – któ- ry od lat prowadzi studia nad związkami języka z innymi dziedzi- nami życia i obserwuje, w jaki sposób treści społeczne (symbolicz- ne, ideologiczne) wyrażają się poprzez język. Z jego też inicjatywy regularnie wydawane są czasopisma, scalające refleksję nad przy- wołanym zagadnieniem (są to cykle artykułów w periodyku Disco- urse Studies). Syntetyczne ujęcie najważniejszych postulatów ba- dawczych językoznawstwa anglosaskiego, przedstawiające głównie metodologiczne podstawy badania dyskursu, pojawiło się w pol- sce w zredagowanym przez van Dijka tomie Dyskurs jako struktu- ra i proces (2001). Van Dijk zainteresowany jest analizą komunika- cji publicznej, którą, nawiązując do socjologii etnometodologicznej, nazywa dyskursem, a więc „językiem w użyciu”. Badacz ten uznaje dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne (wydarzenie komunikacyj- ne), które powstaje w wyniku integracji rozmówców (interlokuto- rów). Stanowisko to podzielają także Gillian Brown i George yule (1996). Van Dijk eksponuje społeczny i światopoglądowy aspekt dys- kursu, szukając do jego interpretacji pragmatycznego opisu. W ta- kim ujęciu dyskurs traktowany jest jako „przekazywanie przekonań, forma społecznej interakcji. A także sposób powiązania form języ- kowych, komunikacji i interakcji ze społecznym kontekstem” (van Dijk 2001: 14). Badacz również wyróżnia m.in. następujące wymia- ry dyskursu: 1) j ę z y k o w y, który odnosi się do systemu gramatycz- nego i stylistycznych wykładników tekstu; 2) k o m u n i k a c y j n y, dotyczący zjawisk pragmatycznych; 3) p o z n a w c z y, czyli system znaków odnoszących się do świata; oraz 4) i n t e r a k c y j n y, anali- zujący walory retoryczne i perswazyjne wypowiedzi. Sygnałom języ- kowym – według holenderskiego badacza – towarzyszy cały reper- tuar znaków komunikacji niewerbalnej, czyli gestykulacja, mimika, mowa ciała, fizyczna odległość, oklaski i uśmiechy, które nazywa się umownie „aktywnością pozawerbalną” (van Dijk 2001)7. Ana- liza dyskursu, w swym kształcie zaproponowanym przez van Dij- ka, wyrasta z potrzeby włączania do opisów językowych wszystkich elementów obrazujących sytuację komunikacyjną jako rozbudowa- 7 por.: J. Anusiewicz, F. Nieckula (1978); K. pisarkowa (1975). 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych 25 ny akt mowy, czyli elementów pragmalingwistycznych. Autor Badań nad dyskursem (van Dijk 2001) opisuje dyskurs w skali mikro, której odpowiada struktura danego komunikatu, oraz w skali makro, uzna- jąc dyskurs jako globalnie spójny tekst, dla którego osią porządku- jącą jest temat, przewodnia myśl, idea. to właśnie temat (zawar- ty w superstrukturach // makrostrukturach dyskursu) antycypuje układ kolejnych operacji i zdarzeń dyskursywnych. przykładowo, wokół tematyki politycznej, społecznej (dostarczanej odbiorcy za pomocą środków komunikowania masowego) tworzy się cała sieć wzajemnie dopełniających się i powiązanych znaczeniowo i sytuacyjnie komu- nikatów, które można nazwać dyskursem publicznym. teun A. van Dijk tak oto pisze o roli tematu: tematy są kluczową kwestią dla tekstów i wypowiedzi (...) [określają – M.p.] jedność dyskursu i zwykle też stanowią one tę informację, którą naj- lepiej zapamiętujemy z całego tekstu (van Dijk 2001: 19). Van Dijk, czerpiąc wnioski z teorii analizy konwersacyjnej, utoż- samia pojęcie dyskursu z rozmową, czyli z bezpośrednim interakcyj- nym użyciem języka. Według niego językowa interakcja polega na „zabieraniu głosu w rozmowie, wyrażaniu zgody i polemizowaniu z partnerem, reagowaniu na czyjąś wypowiedź, wyznaczaniu cha- rakteru następnej kwestii, pozytywnym prezentowaniu własnej oso- by, zachowywaniu twarzy, okazywaniu grzeczności, przekonywaniu, pouczaniu” (van Dijk 2001: 24). Nietrudno zauważyć, że takie podejście definicyjne pozwala za- węzić pojęcie dyskursu do pragmatyki językowej. pragmatyczna in- terpretacja wypowiedzi (Awdiejew 1987) okazuje się wielce uży- teczna w rozpoznaniu całego systemu procesów myślowych, jakimi dysponują partnerzy w dyskusji. Mam na myśli system figur reto- rycznych, schematów argumentowania, poprawnego wnioskowa- nia i przekonywania, nakłaniania interlokutora, czyli zbiór strategii zachowań językowych, wyrosłych z tradycji retorycznej i erystycz- nej (por. perelman 2002). Kierując się wyżej opisanymi wskazów- kami metodologicznymi, można powiedzieć, że dyskurs publiczny to nie tylko sieć semantycznych odniesień do sfery światopoglądo- wej uczestników rozmowy i do sytuacji społecznej, w której się zna- leźli. to także system eksplikowanych i podświadomie przekazywa- 26 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe nych znaczeń np. w postaci schematów retorycznych, strategii walki na słowa, dzięki którym rozmowa staje się działaniem językowym, czyli – zapożyczając ustalenia filozofii oksfordzkiej szkoły języko- znawczej – rozbudowanym zbiorem wzajemnie uzupełniających się aktów mowy. Dlatego też w kontekście podjętych tu rozważań uznaję d y s- k u r s p u b l i c z n y z a r o z b u d o w a n y k o m u n i k a t o t e- m a t y c e p o l i t y c z n e j, p o w s t a j ą c y w t r a k c i e r o z- m o w y (s z e r z e j t r a k t o w a n e j n i ż k o n w e r s a c j a c z y d i a l o g), m a j ą c y z n a m i o n a t e k s t o w o ś c i (j e s t t o p r z e c i e ż t e k s t u s t n y), o d n o s z ą c y s i ę d o s f e r y d z i a ł a ń s p o ł e c z n y c h. Obejmuje on wypowiedzi polityków, dziennikarzy, przedstawicieli opinii publicznej i powstaje w struktu- rze komunikacyjnej charakteryzującej się dużym stopniem społecz- nego rozpowszechnienia. polska literatura przedmiotu jest uboższa od zachodniej o róż- ne teorie dyskursu. pierwsze badania na ten temat powstały wśród teoretyków i badaczy tekstów8. Jak dotychczas najobszerniejsze stu- dium przedmiotu przedstawiła Anna Duszak w monografii Tekst, dys- kurs, komunikacja międzykulturowa (1998). Autorka dokonuje prze- glądu rozmaitych koncepcji badawczych: od analizy konwersacyjnej i gramatyki tekstu, przez pragmalingwistykę i genologię lingwistycz- ną, wreszcie, po semantykę kognitywną i stylistykę interakcyjną. W pracy znalazły się odwołania zarówno do dyscyplin formujących się w zachodnich ośrodkach akademickich, jak i w ośrodkach pol- skich. tradycja badań nad dyskursem – według A. Duszak – wywodzi się z socjologii ervinga Goffmana (2000) i z wypracowanej przez nie- go analizy ramowej oraz analizy konwersacyjnej, a została rozwinię- ta przez naukowców skupionych wokół van Dijka, którzy wnieśli do niej wiele narzędzi badawczych zaczerpniętych z pragmalingwisty- ki. W polskich dokonaniach naukowych tradycję tę zapoczątkowa- ły prace tekstologiczne, inspirowane myślą Dresslera i de Beaugran- 8 polskie badania nad dyskursem zrodziły się wśród językoznawców o orien- tacji tekstologicznej (M.r. Mayenowa, t. Dobrzyńska), są także prowadzone przez J. Bartmińskiego (1998), B. Boniecką (1999) oraz przez zespół naukowy skupiony wokół S. Gajdy i M. Balowskiego (1996). 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych 27 de’a (1990). Duszak zwraca uwagę na perspektywę pragmatyczną w analizie dyskursu. przyjęcie tego stanowiska pozwala jej szerzej zaobserwować role semantyczne, które wynikają z działań mówcy. Badaczka swą koncepcję przedstawia także w artykule Egocentryzm dyskursu a struktura języka (Duszak 1989). Nieco inną syntezę zjawi- ska przedstawia ewa Miczka (2002), która traktuje dyskurs jako ob- szar badań kognitywistycznych. Według niej dyskurs jest procesem intelektualnym, wykazującym różny stopień schematyzacji, który re- alizuje się w tekście. Wielu językoznawców odnosi opis dyskursu do teorii komuni- kacyjnych, uwzględniając role partnerów komunikacji i ekspliko- wane przez nich zachowania komunikacyjne, a tym samym – cały wachlarz doświadczeń społecznych, które partnerzy ci wnoszą do rozmowy. takie spostrzeżenia spokrewnione są z postulatami „et- nografii mówienia” Hymesa czy też z koncepcjami socjolingwisty Benveniste’a. przykładowo, Janina Labocha, nawiązująca do wska- zanych koncepcji badawczych, twierdzi, że dyskurs to „wybór pew- nej taktyki mówienia; forma zachowań werbalnych, podporządko- wanych celowi komunikacyjnemu” (Labocha 1996: 51). Krakowska badaczka nie traktuje dyskursu jako rezultatu komunikacji mówio- nej, ale jako zastosowaną w konwersacji strategię działania komu- nikacyjnego. W swoich propozycjach metodologicznych podkreśla wartość czynników pragmalingwistycznych i odniesień społeczno- -kulturowych, które wpływają na konstytuowanie się aktów mowy w kolejnych operacjach dyskursu. Labocha traktuje dyskurs jako „normę i strategię zastosowaną w procesie tworzenia tekstu i wy- powiedzi” (Labocha 1996a). Definicja ta związana jest najwyraźniej z koncepcjami tekstologicznymi, choć ze względu na jej odniesienia do sytuacji zaistnienia aktu mowy, intencji i celu działań nadawcy vs. odbiorcy sytuuje się ona także w obrębie pragmatyki mowy. polscy językoznawcy piszący o dyskursie zauważają ponadto ko- lejne istotne dla jego funkcjonowania elementy, jakimi są inten- cja komunikacyjna i zastosowana strategia mówienia (Awdiejew 1991a). Ważnymi elementami dyskursu, regulującymi jego przebieg, są powiązania między realiami komunikacyjnymi a dynamiką wy- powiedzi. Wskazane modele komunikacyjne zestawiają pragmatykę wypowiedzi z wypracowanymi przez praskich strukturalistów – Mu- kařovskiego, Daneša czy Firbasa – metodami określającymi dynami- 28 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe kę tekstu (mam na myśli koncepcję tzw. aktualnego rozczłonkowania zdania // perspektywy funkcjonalnej zdania // struktury tematyczno- -rematycznej)9. ten problem rozwija także A. Duszak: powodzenie komunikacyjne zależy m.in. od naszej kontroli nad prze- pływem informacji w dyskursie i od tego, na ile w sposób naturalny jeste- śmy w stanie zaakceptować dynamikę nawiązań i rozwinąć kontekst wpro- wadzony przez mówcę (Duszak 1992: 85). podobne stanowisko przyjmuje Aleksy Awdiejew (1987), który sprowadza pojęcie dyskursu do rozbudowanej teorii gramatyki ko- munikacyjnej, zakładając, że przy opisie tego zjawiska należy wyeks- ponować tworzące się funkcje pragmatyczne i określić kompleksy wykorzystywanych w konkretnym celu komunikacyjnym strate- gii mówienia. Awdiejew definiuje dyskurs jako „ciąg wypowiedzeń, który tworzy monolog lub dialog w języku naturalnym” (Awdiejew 1987: 57). Wprowadzona przez niego kategoria „strategie mówienia // stra- tegie konwersacyjne” (Awdiejew 1991a) wytycza odniesienie dyskur- su do działań komunikacyjnych dokonujących się za pośrednictwem różnorodnych funkcji językowych, które bezpośrednio wpływają na procesy myślowe rozmówców i wyzwalają w nich określone role oraz intencje komunikacyjne (por. Warchala 1991; Żydek-Bednarczuk 1994). Zjawisko komunikacji interpersonalnej pozostaje również w kręgu zainteresowań Stanisława Gajdy. Badacz ten tworzy defini- cję „społeczności dyskursywnej”, której członkowie są „uczestnikami współdziałalności i współkomunikacji w określonej sferze ludzkich zachowań” (Gajda 2001: 8). refleksja na temat społecznej komuni- kacji spokrewniona jest zaś z myślą współczesnego filozofa niemiec- kiego, Jürgena Habermasa (Rytualny chaos 1997; Fras 2001). W tej perspektywie interpretacyjnej, odnoszącej się do zjawisk integracji społecznej, dyskurs jest postrzegany jako zespół działań i zachowań komunikacyjnych, powstających w wyniku społecznej integracji i na- wiązujących bezpośrednio do różnorodnych społecznych tematów 9 Koncepcja aktualnego rozczłonkowania zdania została wykorzystana przez J. Warchalę (1991) i U. Żydek-Bednarczuk (1994) do zbadania dynamiki dialogu potocznego i rozmowy potocznej. 2. Dyskurs jako przedmiot badań językoznawczych 29 i problemów. W sytuacji porozumienia społecznego przedstawia się nie tylko ideologiczne propozycje, ale także modyfikuje się w trak- cie wielogłosowych rozmów różne opinie, łączy się i oddziela róż- norodne stanowiska myślowe, dostosowując charakter rozmowy do przyjętych w danej społeczności rytuałów i zwyczajów konwersacyj- nych, dlatego też dyskurs – w kontekście badań na temat społecz- nych aspektów komunikacji – jawi się jako „zbiór wypowiedzi wy- rażających określone znaczenia i wartości o randze instytucjonalnej (ideologicznej)” (Gajda 2001: 8). Gajda poszerza ponadto swą koncepcję o myśl filozoficzną Fou- caulta, włączającą do komunikacji społecznej odniesienia kulturowe. W artykule Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny (2000) za- stanawia się nad znaczeniem komunikacji publicznej, przypisując jej doniosłą rolę w działalności intelektualnej człowieka. przede wszyst- kim pisze jednak o wyjątkowym znaczeniu mediów w komunikacji społecznej, nie tylko w zakresie przekazywania różnorodnych kon- cepcji intelektualnych, lecz także w nagłaśnianiu spraw ważnych dla funkcjonowania grup społecznych w ramach dyskursu medialnego. Badacz traktuje dyskurs medialny jako komponent życia społeczne- go – „wydarzenie komunikacyjne”. Koncepcja ta pozwala odczyty- wać znaczenie dyskursu zarówno w świetle perspektyw badawczych lingwistyki, jak i socjologii. co więcej, termin „wydarzenie komu- nikacyjne” zbieżny jest z problematyką „działań za pomocą słów” (mam tu na myśli założenia Austinowskiej filozofii języka). Autor przywołanego artykułu zwraca także uwagę na pojęcie „kodu au- diowizualnego”, który staje się popularnym narzędziem komunika- cji medialnej, jak i charakterystycznym dla współczesnych elit prze- kazem semiotycznym. Jak zauważa Gajda, nowe elity „rozumieją bardziej obrazami i dźwiękami niż słowem” (Gajda 2000: 24). Nawiązując do koncep- cji opolskiego badacza, można przyjąć, że dyskurs publiczny to sys- tem komunikacyjny, w którym uaktywniają się znaki intertekstualne i interkulturowe. taki postulat badawczy przyjmuje także Aleksan- der Woźny, który zauważa, że dyskurs kreuje rzeczywistość społecz- ną i nawiązuje do znaków utrwalonych w tej rzeczywistości: „Żaden dyskurs nie jest nigdy w pełni autonomiczny. Zawsze przenikają go różne konteksty, budowany jest z wielu kodów” (Woźny 2002: 98). 30 DySKUrS pUBLicZNy – UJęcie teOretycZNe 3. Dyskurs w badaniach socjolingwistycznych Zainteresowania dyskursem w myśli socjolingwistycznej wiążą się nieodmiennie z filozofią dramaturgizmu Goffmana10, która opisuje w sposób obrazowy przestrzeń komunikacji społecznej jako scenę, na której ludzie są aktorami wcielającymi się w różne role społecz- ne. to metaforyczne określenie zakłada, że komunikacja w obrębie społeczeństwa odbywa się w wielu odsłonach, gdyż jej podmioty wy- różniają się rozmaitymi rolami społecznymi, zdradzając zarówno pu- bliczny, jak i prywatny charakter komunikacyjnego obcowania. co więcej, metafora ta trafnie ilustruje komunikację publiczną jako wy- darzenie społeczne i działanie osób z nią związanych. interpreta- cja komunikacji społecznej w perspektywie dramaturgizmu została przedstawiona w pracy Sergiusza Kowalskiego, Marka czyżewskie- go i Andrzeja piotrowskiego zatytułowanej Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego (1997). Studia zamieszczone w tym zbiorowym opracowaniu poruszają problemy polskiego życia publicznego oraz ilustrują sferę komunikacji ludzkiej, łącząc refleksję socjologiczną z językoznawczą. Według autorów Rytualnego chaosu do sfery publicznej „przyna- leżne są publiczne spory i debaty, wystąpienia parlamentarne, dys- kusje telewizyjne i radiowe, teksty prasowe i inne socjologicznie zna- czące przekazy pojawiające się w polskich mediach” (Rytualny chaos 1997: 7) Badacze ci wprowadzają ponadto – w nawiązaniu do myśli e. Goffmana i filozofii „świata społecznego” A. Straussa – katego- rię „sfery publicznego komunikowania”, która jest nazwana w socjo- logii i socjolingwistyce „dyskursem”. Na dyskurs, czyli „całokształt przekazów znajdujących się w społecznym obiegu” (Rytualny chaos 1997: 10), składa się zatem komunikacja werbalna i niewerbalna. Wskazany obszar tematyczny, zwany dyskursem publicznym, obej- muje takie przekazy czy formy komunikowania społecznego, jak 10 ciekawe refleksje na ten temat znajdują się w kanonicznej dla socjo- logii dramaturgizmu pracy e. Goffmana, Człowiek w teatrze życia społecznego (2000). Filozofia dramaturgizmu zapoczątkowała badania na temat rytuałów w komunikacji (por. rothenbuhler 2003), jak również przyczyniła się do roz- woju psychologii autoprezentacji (por. Leary 2002, Szmajke 1999).
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
14,30 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: