Darmowy fragment publikacji:
Artur Markowski
Uniwersytet Warszawski
Czy w Królestwie Polskim (1815–1915)
istniał samorząd żydowski?*
Wstęp
W ciągu stu lat, między 1815 a 1915 r., w Królestwie Polskim doszło do diame-
tralnej zmiany strukturalnej, organizacyjnej, ale także politycznej w zakresie
funkcjonowania samorządności żydowskiej. Tradycyjne struktury kahalne zostały
oficjalnie zniesione w 1822 r., a ich miejsce zajęły powołane jeszcze w 1821 r. dozo-
ry bóżnicze. Jednym z istotniejszych pytań, jakie nasuwa się w takim przypadku,
jest to, czy dozory bóżnicze były kontynuacją tradycji samorządności żydowskiej,
czy też jedynie agendą państwową służącą do kontroli i administrowania społecz-
nością i infrastrukturą. Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Nie wystarczy
bowiem porównać jedynie kompetencje tych dwóch tworów, trzeba też zrozumieć
szeroki kontekst ich funkcjonowania: miejsce w strukturach władzy oraz ich re-
cepcję społeczną. Musimy ponadto pamiętać o dodatkowym utrudnieniu wyni-
kającym z faktu, że poza kahałem elementem samorządności żydowskiej przed
1815 r. były rozmaite bractwa, z którymi władze państwowe Kongresówki obeszły
się bezpardonowo, zakazując ich działalności w marcu 1822 r. Przy czym trudno
tu o jednoznaczną konstatację, badania dla ziem polskich nie pozwalają jeszcze
bowiem na takie rozstrzygnięcia, ale być może bractwa nie stanowiły tylko ele-
mentu żydowskiej samorządności współistniejącego z kahałem, ale pełniły wręcz
rolę konkurencyjnego ośrodka władzy.
* Niniejszy artykuł jest znacznie rozszerzoną wersją tekstu, który zostanie opublikowany
w języku angielskim jako wprowadzenie do wyboru dokumentów poświęconych dziejom samo-
rządu żydowskiego na ziemiach polskich od średniowiecza do czasów współczesnych, przygo-
towywanego przez wydawnictwo Brill. Kwerendy źródłowe zostały przeprowadzone w ramach
grantu udzielonego przez Gerda Henkel Stiftung. Za uwagi i komentarze do tej wersji chciałbym
podziękować prof. Marcinowi Wodzińskiemu oraz recenzentom tomu.
Urzednicy i urzedy.indd 13
2017-08-09 06:53:50
14
Artur Markowski
Kontekst dla tych wydarzeń stanowią znane z okresu autonomicznego Kró-
lestwa supliki i skargi Żydów na działalność kahałów i bractw oraz donosy in-
formujące o nielegalnym ich funkcjonowaniu, które składano niemalże do końca
omawianego okresu. Bez wątpienia obserwujemy tu także, na przykładzie instytu-
cjonalnych form zarządzania gminą żydowską, proces upodmiotowienia politycz-
nego Żydów, kiedy z pozycji przedmiotowych – niemalże biernych wobec dzie-
jących się zmian – zaczęli oni także poprzez działalność dozorów, czy w drugiej
połowie XIX w. – Zarządu Warszawskiej Gminy Starozakonnych, partycypować
w polityce jako czynna i dość silna grupa1.
Czym innym jest rzecz jasna problem rozumienia pojęcia „samorząd” w epo-
ce, którą się zajmujemy, i wytworzenie, ewolucja oraz implementacja modeli
samorządności, jakie były wtedy dostępne (o tych kwestiach będę pisał w pod-
sumowaniu niniejszego artykułu). Definicja robocza, która stanowi dla mnie
punkt wyjścia do dalszych badań, jest następująca: samorząd to instytucja bądź
instytucje administracyjne powołane w celu zarządzania potrzebami wspólnot
lokalnych. Członkowie samorządu są wybierani spośród i przez przedstawicieli
tych wspólnot2.
Warto także mieć na uwadze, że pomiędzy wiekiem XVIII (szczególnie
jego końcówką) oraz wiekiem XIX, o którym traktuje niniejszy artykuł, za-
chodziły pewne zmiany w obszarze mentalności oraz rozumienia świata pojęć.
Mimo to istniał element spajający ten świat wyobrażeń, a mianowicie tendencje
dwóch oświeceń – europejskiego z jego pragmatycznym i uniwersalistycznym
1 R. Żebrowski, Żydowska Gmina Wyznaniowa w Warszawie 1918–1939. W kręgu polity-
ki, Warszawa 2012, s. 10. Zarząd Warszawskiej Gminy Starozakonnych to nazwa nadana war-
szawskiemu dozorowi bóżniczemu w 1871 r. w zarządzeniu dotyczącym ordynacji wyborczej.
Wskazuje to zarówno na większe znaczenie gminy warszawskiej na tle innych gmin żydowskich
w Królestwie Polskim, jak i na bardziej polityczny charakter samej instytucji zarządzającej gminą.
Problem tej zmiany nazwy jest słabo zbadany i wymaga pogłębionych analiz źródłowych. Do tej
pory nie wiemy bowiem, czy oznaczała ona jakiekolwiek przesunięcie ideowe w kwestii rozumie-
nia roli i charakteru tego tworu, a więc czy Zarząd należałoby interpretować jako organ kierujący
swego rodzaju autonomiczną wspólnotą i tym samym bliższy przedrozbiorowym kahałom, czy
przeciwnie, była oznaką jego upaństwowienia (w sensie ideowym) albo jedynie kosmetyczną
zmianą niemającą żadnego znaczenia ideowego i praktycznego. W 1905 r. także gmina żydowska
w Łodzi używała nazwy: Zarząd Gminy Starozakonnych w Łodzi, por. Archiwum Państwowe
w Łodzi, Łódzka gmina wyznaniowa żydowska (228), sygn. 10, k. 13.
2 Grzegorz Smyk wskazuje że: „samorząd postrzegano więc powszechnie jako wykonywa-
nie przez korporacje obywateli funkcji administracji publicznej, niezależnie od organów admini-
stracji rządowej”. Cyt. za: idem, Administracja publiczna Królestwa Polskiego w latach 1864–1915,
Lublin 2011, s. 122.
Urzednicy i urzedy.indd 14
2017-08-09 06:53:50
Czy w Królestwie Polskim (1815–1915) istniał samorząd żydowski?
15
przesłaniem społecznym oraz żydowskiego (haskali) szukającego nowej, postępo-
wej drogi w rozwoju społecznym i intelektualnym europejskich Żydów3.
Aby odpowiedzieć na postawione w tytule pytanie, należy niewątpliwie uloko-
wać agendę nadzorującą i organizującą funkcjonowanie społeczności żydowskiej
w Królestwie Polskim w szerszym kontekście problemu autonomii tej społeczno-
ści po rozbiorach I Rzeczpospolitej. Skoro bowiem kahał, ziemstwa oraz sejmy
(koronny i litewski) były egzemplifikacją szerszego systemu niezależności praw-
nej Żydów w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, należy rozpatrzyć także problem,
w jaki sposób dozory bóżnicze lokowały się w przestrzeni żydowskiej niezależno-
ści w zmieniającej się sytuacji polityczno-prawnej.
Artur Eisenbach wskazuje w swojej monumentalnej pracy poświęconej
emancypacji Żydów na ziemiach polskich w XIX stuleciu, że zakres żydowskiej
autonomii był stale ograniczany, począwszy od czasów wprowadzania nowego
ustawodawstwa państw rozbiorowych, poprzez okres funkcjonowania Księstwa
Warszawskiego i w szczególności w Królestwie Polskim4. W tym ostatnim niespój-
na i nierówna „polityka żydowska”, omawiana także w pracach Marcina Wodziń-
skiego i François Guesneta, była zgodna z oświeceniowym prądem centralizacji
państwa i jego administracji oraz próbą homogenizacji społeczeństwa5.
Badania Mosze Rosmana i Gershona Hunderta wskazują jednoznacznie, że
żydowska samorządność w okresie przedrozbiorowym miała charakter wielowa-
riantowy i trudno zbudować jeden model zarówno jej konstrukcji, jak i działa-
nia6. Badacze podkreślają, że autonomia żydowska, która wywoływała przed laty
dyskusje o tym, czy możemy mówić o istnieniu w Rzeczpospolitej Obojga Na-
rodów piątego stanu, powinna być rozumiana nie tyle jako całkowita odrębność
administracji żydowskiej od systemu i struktur władzy nieżydowskiej, co jako
organizacja charakteryzująca się zarządzaniem korporacyjnym. Oznacza to tyle,
że w epoce przedrozbiorowej tworzone i prowadzone przez Żydów instytucje
3 O oświeceniowych planach reformy Żydów patrz: M. Wodziński, Reforma i wykluczenie.
Wizje reformy społeczności żydowskiej u schyłku polskiego oświecenia, „Pamiętnik Literacki” 2010,
t. 101, z. 4, s. 5–21.
4 A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim,
Warszawa 1988.
5 Dorobek badawczy dotyczący zagadnień polityczno-prawnych i społecznych omawiają
Marcin Wodziński i Glenn Dynner, por. G. Dynner i M. Wodziński, The Kingdom of Poland
and her Jews. An introduction, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2015, nr 27: Jews in the Kingdom
of Poland, 1815–1918, s. 6–17.
6 M. Rosman, Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku,
Warszawa 2005, s. 59–60; G. Hundert, The Jews in a Polish Private Town. The Case of Opatów
in the Eighteenth Century, Baltimore 1992, s. 108–115.
Urzednicy i urzedy.indd 15
2017-08-09 06:53:50
16
Artur Markowski
zarządzania i administrowania wspólnotą posiadały wewnętrzną spójność i sys-
tem zależności. Władza w nich była sprawowana i nominowana przez członków
społeczności (w znacznej części – wyjątek to np. zatwierdzanie władz kahału przez
właściciela dóbr), na zewnątrz zaś występowały one jako reprezentacja społecz-
ności żydowskiej i kooperowały z wieloma podmiotami politycznymi, takimi jak
król i jego urzędnicy oraz właściciele dóbr, w których mieszkali Żydzi. Ostatnie
badania Anny Michałowskiej-Mycielskiej poświęcone dziejom waadu litewskiego
wskazują jednoznacznie na to, że częstotliwość i zakres tych kontaktów oraz, co
ważne, zależności politycznych i ekonomicznych między żydowskimi i nieżydow-
skimi instytucjami politycznymi były znaczne7.
Moim założeniem jest obserwacja nie tyle zmian wyobrażeń i opinii o sa-
morządzie żydowskim bądź instytucjach, które do tego miana pretendowały
w XIX w., ale raczej ocena pragmatycznych działań: zmian instytucjonalnych
i kompetencyjnych oraz implementacji zmian prawnych na poziomie lokalnym.
Wyjątek czynię jedynie dla debaty toczącej się w pierwszych latach istnienia Kró-
lestwa Kongresowego, miała ona bowiem istotne znaczenie dla likwidacji kahału
i powołania do życia dozorów bóżniczych.
Celem tej obserwacji jest odpowiedź na pytanie, czy wprowadzone w 1822 r.
dozory bóżnicze, administrujące potrzebami społeczności żydowskiej w Króle-
stwie Polskim, spełniały rolę samorządu i czy mogą być za taki uważane.
Władze państwowe – władze żydowskie: relacje
W utworzonym w 1815 r. Królestwie Polskim kahał był jedyną prawnie akcepto-
waną i legalną formą administrowania wspólnotą żydowską i jedną z nielicznych
form samorządności w ogóle. Nie ma podstaw do sporów o samorządny charakter
kahału, bez względu na okres, o jakim mówimy, choć już sto lat temu widziano
różnicę jakościową między działaniem tej instytucji w okresie przedrozbiorowym
i w XIX w.8 Oświeceniowy model państwa ujawniający się w liberalnej konsty-
tucji Kongresówki nakazywał urzędnikom większą ingerencję w życie społeczne
poddanych Aleksandra I, a później Mikołaja I. Kolejne kroki władz administra-
cyjnych kierowano raczej w stronę podporządkowania centralnej administracji
7 A. Michałowska-Mycielska, Sejm Żydów litewskich (1623–1764), Warszawa 2014, s. 248–
264.
8 D. Kandel, Żydzi w dobie utworzenia Królestwa Kongresowego, „Kwartalnik Poświęcony
Badaniu Przeszłości Żydów w Polsce” 1912, t. 1, z. 1, s. 97.
Urzednicy i urzedy.indd 16
2017-08-09 06:53:50
Czy w Królestwie Polskim (1815–1915) istniał samorząd żydowski?
17
rozmaitych sfer życia społecznego – a nie rozwijania oddolnych struktur władzy9.
Ograniczony do kahału i bractw, kadłubowy już od końca XVIII w., samorząd
żydowski był więc fenomenem w strukturach państwa i nie pasował do przyjętego
i wprowadzanego coraz sprawniej modelu władzy.
Ta sytuacja nabiera specjalnego znaczenia, jeśli uświadomimy sobie, że – poza
działającym w Królestwie w latach 1815–1821 kahałem – struktury samorządowe
(samorządy miejskie) z możliwością partycypacji wszystkich obywateli państwa
bez względu na wyznawaną religię zaczęto budować dopiero na mocy reform
Aleksandra Wielopolskiego w 1861 r.10 Wzbudziły one szczególne zainteresowanie
społeczności żydowskiej i dały jej możliwość częściowego udziału w decydowaniu
o losie nie tylko własnej grupy społecznej. Na 615 wybranych członków rad miej-
skich 27 było Żydami (4,4 ). Jak ocenia Artur Eisenbach, partycypacja w wybo-
rach zarówno w formie czynnej, jak i biernej była jednym z elementów procesu
emancypacji politycznej i społecznej Żydów w Królestwie Polskim11. Warto wska-
zać, że rady miejskie stały się poza dozorami bóżniczymi kolejną instytucją, w któ-
rej Żydzi mogli mieć oficjalny i legalny wpływ na podejmowanie decyzji w sferze
administracji państwowej. Elementy samorządu wiejskiego oraz sejmiki, które
można kwalifikować jako instytucje samorządowe w Kongresówce, pozostawały
natomiast całkowicie poza zasięgiem przedstawicieli społeczności żydowskiej.
Świeckie władze konstytucyjnego państwa rozpoczęły batalię o rozciągnię-
cie ścisłego nadzoru nad kahałami. Jeszcze w początkach XIX w. ten tradycyjny
i posiadający wielowiekową metrykę element żydowskiej autonomii wywoływał
zainteresowanie nie tylko pod względem ideowym – jako instytucja – ale także
pod względem praktyki zarządzania. W 1816 r. władze państwowe przeprowadzi-
ły diagnozę stanu kahałów, zwracając szczególną uwagę na funkcje fiskalne oraz
rabinat, najwyraźniej uznawany za rodzaj przywództwa nie tylko duchowego12.
Próbowano ustalić umocowanie prawne rabinów działających w kahałach oraz
sprawdzić, skąd instytucje te czerpią środki potrzebne do codziennego funkcjo-
nowania. Władze interesowały także metody działania, szczególnie w zakresie
pozyskiwania dochodów, oraz kompetencje, jakie w sferze fiskalnej mieli rabini
9 Dobrym tego przykładem są konwersje Żydów i polityka państwowa wobec nich, por.
A. Markowski, State policies concerning Jewish conversions in the Kingdom of Poland during the
first half of the nineteenth century, „Gal-Ed” 2017, nr 25, s. 15–40.
10 W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007, s. 150.
11 Więcej o tym: Eisenbach, op. cit., s. 486–487.
12 Zapewne w związku z przygotowywanym projektem reform, por. S. Dubnow, Nowiejsza-
ja istorija jewriejskogo naroda, t. 2: Epocha pierwoj rieakcyi (1815–1848) i wtoroj emansipacyi
(1848–1880), Moskwa 2002, s. 178–179; Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Cen-
tralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego (dalej: CWW), sygn. 1429, k. 14 i nast.
Urzednicy i urzedy.indd 17
2017-08-09 06:53:50
18
Artur Markowski
i starsi kahalni (parnasim). Zebrane dane, przedstawione w ujęciu tabelarycznym,
są bardzo wymowne. Okazuje się, że w początkach XIX w. głównym deklarowa-
nym źródłem dochodu kahałów była krupka, czyli podatek od mięsa koszernego
płacony przez Żydów. Funkcje rabina ograniczały się do sfery religijnej i ducho-
wego nadzoru nad wspólnotą, a parnasim odpowiadali za rozkład i pobór po-
datków13. Oczywiście pamiętajmy tu o problemie administracyjnej fikcji, jaką
tworzyć mogła sprawozdawczość prowadzona na potrzeby nowo powstałego
państwa. Zadłużone i oligarchicznie zarządzane kahały nie miały powodów, by
chwalić się ewentualnymi niedociągnięciami lub wskazywać szeroki wachlarz
źródeł dochodu pobieranego w postaci tradycyjnego już podatku dochodowego
oraz szeregu innych opłat doraźnych14. Urzędnicy żydowscy przyjmowali zapew-
ne pozycję wyczekującą wobec nowej zmiany politycznej i pierwszej w historii
jej istnienia tak szeroko zakrojonej próby inwigilacji żydowskiej samorządności
przez władze państwowe.
Szły za tą diagnozą zarządzenia państwowe ingerujące wyraźnie w autono-
miczny charakter wielowiekowego samorządu żydowskiego. Próbowano mieszać
się do różnych spraw. W 1818 r. władze wojewódzkie przedstawiły nową kon-
cepcję ordynacji wyborczej na urzędy i funkcje w kahale. Odgórnie uregulowały
zarówno terminy wyborów, jak i kadencje urzędników. System pośredni, opisany
choćby dla Poznania czy Swarzędza przez Annę Michałowską-Mycielską, został
w tym przypadku zachowany i zalegalizowany przez władze lokalne15. Następnie
te same władze zdefiniowały na nowo rolę starszych kahalnych, wskazując, że:
Starsi kahału są reprezentantami gminy żydowskiej w zakresie jak jest kahał oznaczo-
ny. Nie mają oni powagi władzom krajowym właściwej, są raczej takimi członkami,
od których rząd objaśnień i podań względem gminy żydowskiej żądać ma prawo,
dozorcami tych przedmiotów, które im przez władzę krajową do dozoru są wskazane.
Zostają w stosunkach z miejscowym urzędem municypalnym, do którego w wszel-
kich zdarzeniach ogółu dotyczących wnioski swe czynić, i odbierane rozkazy w spo-
sób sobie wskazany wykonać obowiązani16.
Cytowana instrukcja jest w moim przekonaniu doskonałym odzwiercie-
dleniem kroków, które podjęła administracja oświeceniowego państwa w celu
13 AGAD, CWW, sygn. 1429, k. 14 i nast.
14 Więcej o systemie finansowym kahału por. A. Michałowska, Między demokracją a oligar-
chią. Władze gmin żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu, Warszawa 2000, s. 207–240.
15 Archiwum Państwowe w Płocku (dalej: APP), Akta Miasta Płocka (dalej: AMP), sygn. 30,
k. 103–104; Michałowska, op. cit., s. 84–116.
16 APP, AMP, sygn. 30, s. 230.
Urzednicy i urzedy.indd 18
2017-08-09 06:53:50
Czy w Królestwie Polskim (1815–1915) istniał samorząd żydowski?
19
rozszerzenia zakresu kontroli nad swoimi obywatelami oraz instytucjami przez
nich tworzonymi.
Z kolei w drugiej połowie XIX w. problemy wyborów i funkcjonowania do-
zorów bóżniczych zeszły na drugi plan. Władze państwowe mieszały się wówczas
do spraw pobocznych, takich jak chociażby przyjmowanie Żydów do cechów rze-
mieślniczych17 czy procedury wyborów rabina18.
Kahał był więc instytucją, która kolidowała z pomysłami na rządzenie pań-
stwem po 1815 r. Nie przewidywano w nich bowiem struktur władzy tworzonych
oddolnie, a te, które siłą rzeczy odziedziczono po poprzedniej epoce, z czasem
traciły swoje znaczenie polityczne19. Wyraźne tendencje centralizacyjne i oświe-
ceniowa ingerencja państwa w społeczeństwo widoczne są w próbach narzuca-
nia kahałom pewnych rozwiązań przez administrację państwową. Między 1815
a 1821 r. kahał podlegał coraz większej kontroli władz administracyjnych (komisji
wojewódzkich) oraz władz wyznaniowych i fiskalnych. Na taki stan rzeczy nało-
żyły się także skargi społeczności żydowskiej na ucisk władz kahalnych, których
niedemokratyczne praktyki znane są już z XVIII w.20 Zarzucano urzędnikom ka-
halnym nadużycia finansowe i ucisk biedniejszych członków gmin. Wskazywano
nieprawidłowości w wydawaniu gminnych pieniędzy oraz uciążliwość składek
zbieranych i wykorzystywanych na potrzeby gminy przez starszych kahalnych.
W sytuacjach ekstremalnych prorokowano nawet zniszczenie przez władze kahal-
ne wspólnoty i jej organizacji21.
Poważnym problemem był też brak reprezentacji społeczności żydowskiej wo-
bec państwa po likwidacji sejmów żydowskich koronnego i litewskiego w końcu
XVIII w.22 Jej skromną namiastką pozostała znana z czasów nowożytnych funkcja
sztadlana, mająca w XIX w. nieco inny wymiar i zakres23. Publicyści i politycy
17 Archiwum Państwowe w Kaliszu (dalej: APK), Kaliski Zarząd Powiatowy (dalej: KZP),
18 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Rząd Gubernialny Lubelski (dalej: RzGL),
sygn. 335, k. 22–25.
sygn. 1909:69, k. 64.
19 Dobrym przykładem są sejmiki opisywane przez Macieja Mycielskiego, por. idem, Rząd
Królestwa Polskiego wobec sejmików i zgromadzeń gminnych 1815–1830, Warszawa 2010.
20 Por. Michałowska, op. cit.
21 APP, AMP, sygn. 199, k. 98–99.
22 O sejmach żydowskich patrz: A. Leszczyński, Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa
1994 oraz Michałowska-Mycielska, op. cit.
23 Przykład działalności sztadlana omawia w swojej książce poświęconej relacjom władz
Królestwa Polskiego z ruchem chasydzkim Marcin Wodziński, por. idem, Władze Królestwa
Polskiego wobec chasydyzmu. Z dziejów stosunków politycznych, Wrocław 2008, s. 78–220, tam
też opracowania dotyczące tego zagadnienia.
Urzednicy i urzedy.indd 19
2017-08-09 06:53:50
20
Artur Markowski
chrześcijańscy, jak np. Julian Ursyn Niemcewicz, oraz zwolennicy oświecenia ży-
dowskiego – maskile, jak chociażby Stanisław (Ezechiel) Hoge, proponowali two-
rzenie rozmaitych ciał reprezentujących wszystkie gminy, wskazując jednocześnie
kierunek integracjonistyczny dla społeczności żydowskiej oraz prymat aparatu
państwa nad samorządnym kahałem24.
Powstałe w 1821 r. dozory bóżnicze funkcjonowały w ścisłej zależności od
władz państwowych. Decyzje administracyjne i przede wszystkim finansowe
wymagały kontrasygnaty kolejnych szczebli władz: miejskich, wojewódzkich
(później gubernialnych) i stosownej komisji rządowej. Urzędnicy administracji
państwowej zatwierdzali terminy wyborów, wzory kart do głosowania, ale także
akceptowali na urzędzie wybranych członków dozoru i rabinów25. Kontrolowali
oni również stosowanie tradycyjnych narzędzi utrzymywania porządku przez
gminę, a właściwie zakres jej kompetencji rytualnych, czego przykładem jest
choćby śledztwo w związku z użyciem klątwy religijnej w Lublinie26. Z czasem
władze świeckie okazywały się instancją odwoławczą wobec nieprawidłowości
w funkcjonowaniu dozoru bóżniczego i wyborów jego władz, a także decydowały
w kwestiach podatkowych27. Ten obraz zależności dopełniają przysięgi składane
przez rabina i dozorców bóżnicznych, których istotą była deklaracja wierności
carowi i które jako żywo przypominają przysięgi urzędnicze składane przez ro-
syjskich czynowników28. Nie bez znaczenia są także okoliczności przekazywania
władzy nowo wybranym dozorcom bóżniczym przez odchodzącą ekipę. Ceremo-
niał odbywał się bowiem w magistracie miejskim pod okiem urzędników muni-
cypalnych29.
Władze Królestwa Polskiego rozciągały swoje wpływy nad kahałami jako
elementami samorządności żydowskiej już od 1815 r. (a zapewne było to jedy-
nie kontynuacją wcześniejszej polityki w tym zakresie30). Wpływy te polegały
na kontroli i diagnozie stanu – przede wszystkim finansów kahalnych i zasięgu
geograficznego ich jurysdykcji. Po zniesieniu kahałów w 1822 r. powołane nieco
24 AGAD, CWW, sygn. 1431, k. 79–88.
25 APL, Akta Miasta Lublina (dalej: AML), sygn. 2420, k. 18–19 oraz RzGL, sygn. 1909:9,
k. 59 i sygn. 1898:89, k. 222–222v.
26 APL, AML, sygn. 312, k. 12–14.
27 APL, AML, sygn. 540, k. 34.
28 APL, RzGL, sygn. 1909:69, k. 117 oraz AML, sygn. 540, k. 4.
29 APK, KZP, sygn. 298, k. 3–3v.
30 Takich tendencji można domyślać się w czasach Księstwa Warszawskiego na przykła-
dzie choćby epizodów kontaktów władzy z gminą opisanych przez Aleksandrę Oniszczuk, por.
eadem, Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów: debata, ustawodawstwo, praktyka, praca
doktorska napisana pod kierunkiem prof. L. Ziątkowskiego, Wrocław 2016, s. 67–77.
Urzednicy i urzedy.indd 20
2017-08-09 06:53:50
Czy w Królestwie Polskim (1815–1915) istniał samorząd żydowski?
21
wcześniej do życia dozory bóżnicze były odgórnie zaordynowanymi agendami ad-
ministracji państwowej, z tą różnicą, że urzędnikami w nich mogli być jedynie Ży-
dzi. Zakres kontroli nad dozorami wynikał z tego, że posiadały one władzę nadaną
z mandatu administracji państwowej i choć ich członków wybierała społeczność
żydowska, to całą działalność dozorów legitymizowała władza państwowa. Warto
także wzmocnić tę argumentację stwierdzeniem, że o ile umocowanie kahałów
w systemie prawnym wynikało z dawnych przywilejów (w tym statutu kaliskiego
z 1264 r.) oraz tradycyjnych i głęboko zakorzenionych historycznie rozwiązań
prawnych, o tyle powołanie dozorów bóżniczych było elementem budowania
nowego organu administracyjnego. Nie tylko zrywało historyczną ciągłość so-
juszu „ołtarza i tronu” – a w przypadku kahału systemu normowanego prawem
„państwowym” oraz regulacjami religijnymi – ale wypełniało właściwie misję
tworzenia „cywilnych chrześcijan”, o których pisze Marcin Wodziński. Zmiana ro-
dowodu instytucji zarządzającej społecznością żydowską jest w moim przekona-
niu ważnym elementem w procesie transformacji statusu prawnego i społecznego
wspólnoty żydowskiej w Królestwie.
Debata i jej skutki
W 1818 r. zbliżał się czas podjęcia istotnych decyzji dotyczących miejsca i roli
Żydów w społeczeństwie Kongresówki. Mijało bowiem 10 lat od zawieszenia ich
praw obywatelskich w Księstwie Warszawskim w 1809 r. i należało podjąć decyzję,
co dalej31. Pośród innych ważnych elementów tej publicznej debaty – odbywającej
się za pomocą pamfletów i broszur wydawanych przez rozmaite, przede wszystkim
chrześcijańskie, środowiska – przewijała się także kwestia żydowskiej samorząd-
ności32. Nie była ona jednak nowym elementem w dyskursie publicznym. Problem
ten był z podobnym wydźwiękiem podnoszony już w epoce przedrozbiorowej
31 O niuansach statusu prawnego Żydów w Księstwie Warszawskim por. A. Oniszczuk, The
Jews in the Duchy of Warsaw: The question of equal rights in administrative theory and practice,
„Polin. Studies in Polish Jewry” 2015, nr 27: Jews in the Kingdom of Poland, 1815–1918, s. 63–88.
32 Debatę o położeniu Żydów w Królestwie Polskim analizuje w swojej rozprawie doktor-
skiej Lidia Jerkiewicz, por. eadem, „Kwestia żydowska” w Królestwie Polskim w latach 1815–1830,
praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. M. Wodzińskiego, Wrocław 2014 (maszynopis
udostępniony przez autorkę); pisze o tym także Marcin Wodziński: idem, „Cywilni chrześcijanie”:
Spory o reformę Żydów w Polsce 1789–1830, [w:] Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsa-
mość Polaków, red. G. Borkowska i M. Rudkowska, Warszawa 2004, s. 9–42. W zakresie krytyki
kahałów interpretuje ją także Dora Szterenkac, por. eadem, Zniesienie kahałów i utworzenie
dozorów bóżniczych (w pierwszych latach Królestwa Polskiego), praca magisterska napisana pod
kierunkiem prof. dr. M. Bałabana, s. 17–25.
Urzednicy i urzedy.indd 21
2017-08-09 06:53:50
Pobierz darmowy fragment (pdf)