Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00046 006046 20303481 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Wprowadzenie do historii Starożytnego Bliskiego Wschodu - ebook/pdf
Wprowadzenie do historii Starożytnego Bliskiego Wschodu - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-3162-3 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Prezentowana książka to krótkie wprowadzenie do historii starożytnego, przedhellenistycznego Bliskiego Wschodu, czyli cywilizacji, które przeprowadziły ludzkość z prehistorii do historii. Pomyślana jako podstawowa lektura przybliżająca wiedzę o starożytnym okresie historii ludzkości i o tych cywilizacjach, które były świadkami, jak człowiek stworzył pismo.

Autorka przywołuje główne i konstytutywne wyróżniki tych cywilizacji, które dominowały podczas trzech tysięcy lat przed narodzinami Chrystusa. Wydarzenia polityczne i militarne opisane są w kontekście przemian społeczno-ekonomicznych i ideologicznych.

Na przestrzeni trzech tysiącleci cywilizacje te były protagonistami w procesie tak ważnego rozwoju kulturowego, że usprawiedliwia on hasło ex Oriente lux. Na obszarze geograficznym zwanym Żyznym Półksiężycem narodziły się i rozwinęły m.in. takie kultury, jak: asyryjska, hetycka, sumeryjska, babilońska, fenicka, palestyńska i aramejska. Właśnie w ich obrębie miały początek niektóre z najważniejszych intelektualnych osiągnięć ludzkości, przede wszystkim pismo. Jest to krótka, ale wyczerpująca panorama historyczna przedhellenistycznego, starożytnego Bliskiego Wschodu, w której zostały poddane analizie, zarówno aspekty historyczno-polityczne, jak i społeczno-kulturowe.


Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

1. Między pamięcią i odkryciami Cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, powierzone pamięci historiografii klasycznej i ju- deochrześcijańskiej, od zawsze stanowiły panora- mę kulturową, której urok z jednej strony wiązał się z zainteresowaniem egzotyką, a z drugiej – z mitem „innego”. Ta panorama była od dawien dawna utożsamiana, z powodu trudności ze zro- zumieniem źródeł pisanych, albo z historią Me- zopotamii, albo „narodu wybranego” – Izraela. Dopiero od połowy XIX wieku badania archeolo- giczne otworzyły drogę naukowego poznania sta- rożytnego Bliskiego Wschodu. Do opracowania jego historyczno-kulturowej wizji przyczyniło się w sposób zasadniczy odnalezienie archiwów i bib- liotek, czyli dokumentacji, która stanowi rodzaj dziennika pisanego przez samych protagonistów, w tym wypadku cywilizacje bliskowschodnie. Cywilizacje Żyznego Półksiężyca Przedklasyczna historia Bliskiego Wschodu sta- nowi jeden z najbardziej fascynujących obszarów badań oraz pozwala na intrygujące odzyskiwa- nie przeszłości, której jesteśmy spadkobiercami za pośrednictwem kultury grecko-rzymskiej i ju- 12 Wprowadzenie do historii starożytnego... deochrześcijańskiej. To historia cywilizacji, która rozwinęła się w regionie geograficznym zwanym „Żyznym Półksiężycem”, jednym z najbogatszych, jeśli chodzi o znaczące ślady ludzkich dokonań, się- gające czasów prehistorycznych. Region ten, roz- szerzając się, obejmuje jako własne również procesy historyczno-kulturowe zachodzące w Anatolii, na Cyprze, w Arabii i w Egipcie. Chodzi zatem o cy- wilizację starożytnej Azji Przedniej oraz znacznej części Afryki. W studiach orientalnych Egipt zawsze jednak stanowił, i to słusznie, niezależną dziedzinę badań, chociaż jego cywilizacja współdziałała z azjatyc- kimi już od epoki wczesnodynastycznej, a ziemie Azji wzbudzały oczywiste pragnienie dominacji, ułatwionej ze względu na ciągłość dróg przecina- jących półwysep Synaj (Pernigotti 2004). O tych cywilizacjach tradycja grecka i rzym- ska, wraz z tradycją starotestamentalną, zachowa- ły trwałą pamięć. Ich głównymi bohaterami byli Babilończycy, Asyryjczycy, Kananejczycy, Izraeli- ci, Amoryci, Aramejczycy, Chaldejczycy, Moabici, Edomici, Fenicjanie, Arabowie, Egipcjanie, Hety- ci, Huryci i Persowie, obok Sumerów, Subartów1 i Kasytów, o których pamięć zatarła się już w I ty- siącleciu p.n.e. Obszar geograficzny, na którym cywilizacje te się rozwinęły, odpowiada w ogólnym zarysie te- rytorium współczesnych państw: Turcji, Armenii, 1 Terminem tym określana jest ludność o nieznanej przy- należności etnicznej zamieszkująca tereny północnej Mezopo- tamii w III tysiącleciu p.n.e. 1. Między pamięcią i odkryciami 13 Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Kuwejtu, Iranu, Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Omanu, Emira- tów Arabskich, Cypru i Egiptu. Ich obecne granice nie pokrywają się z granicami organizmów pań- stwowych utworzonych przez wyżej wymienione ludy, zwłaszcza że zmieniały się one nieustannie w czasie i w przestrzeni. Bliski Wschód, postrzegany w okresie history- cznym w wymiarze ponadkontynentalnym i oto- czony pięcioma morzami (Morze Śródziemne, Czarne, Kaspijskie, Czerwone i Zatoka Perska), charakteryzuje się różnorodnością geomorfolo- giczną, która odgrywa niebagatelną rolę w jego wizerunku. Na obszarze tym niewiele jest terenów żyznych, za to roztaczają się rozległe suche stepy i niekończące się pustynie, poprzecinane nielicz- nymi dolinami. Mało jest wzgórz wykorzystanych pod uprawy rolne, nie brak za to trudnych do zdo- bycia i niebezpiecznych łańcuchów górskich, obfi- tujących w drewno i rudy metali (Liban, Aman, Taurus i Zagros). Właśnie w tym regionie geogra- ficzno-kulturowym, na tle nieustannego, ostrego konfliktu pomiędzy ludami gór i ludami dolin, realizują się kolejne kluczowe etapy historii ludz- kości. Są one poświadczone najstarszymi znany- mi zabytkami piśmiennictwa, które wyznaczyły początek cywilizacji. Ma on swoje uzasadnienie w uniwersalnej wizji historii, której pierwszy etap, przy obecnym poziomie wiedzy, stanowi właśnie starożytny Bliski Wschód (Moscati 1975; Liverani 1988). W trakcie tych etapów tzw. rewolucja rolni- cza, która nastąpiła między XII a IX tysiącleciem 14 Wprowadzenie do historii starożytnego... p.n.e., świadczy o tym, że człowiek z myśliwego i zbieracza przeobraził się w rolnika. Uprawa i ho- dowla, ściśle zależne od kontroli nad zasobami wody, niosą ze sobą możliwości wyboru i stopnio- we zakładanie stałych siedlisk. To zaś sprawiło, że odtąd człowiek podjął się wykorzystania swych sił materialnych i intelektualnych mocy, aby za- spokoić coraz bardziej zróżnicowane potrzeby. Ten twardy pojedynek między człowiekiem a śro- dowiskiem prowadzi powoli i z trudem ku „re- wolucji urbanizacyjnej” w IV tysiącleciu p.n.e., czyli drugiej rewolucji, a ściślej rzecz biorąc, ku powstaniu miasta i związanej z nim jednoczącej organizacji państwa. Państwo zaś, z czasem coraz bardziej zcentralizowane, ale obejmujące szersze terytorium, jest zapowiedzią, choć niepozbawioną momentów kryzysu, przyszłych państw regional- nych oraz „uniwersalnych imperiów” z następnych tysiącleci. W Uruk, mieście południowej Mezopo- tamii, można prześledzić kształtowanie się struk- tur miejskich, w ramach tzw. kultury Uruk I. Po okresie zastoju osiągnęła ona swój punkt kulmina- cyjny w fazie określanej jako późny Uruk (3500– –3000 p.n.e.) i była w stanie wpłynąć, przyśpiesza- jąc go, na proces urbanizacji Górnej Mezopotamii, Lewantu syryjsko-palestyńskego oraz zachodniej części Wyżyny Irańskiej, dzięki czemu otworzyła Żyzny Półksiężyc na „drugą urbanizację” (Liverani 1986; 1998b). Społeczeństwo, które uczestniczy w kluczowym przejściu od wioski (wspólnotowa struktura spo- łeczna) do miasta (państwowa struktura społecz- na), charakteryzuje się stratyfikacją i specjalizacją 1. Między pamięcią i odkryciami 15 w pracach. Tak zróżnicowana struktura spo łeczna rozwija się w kierunku powstania ideo logicznego aparatu politycznego. Do tego jeszcze niektórzy jego funkcjonariusze, mając potrzebę zachowywa- nia danych administracyjnych, wymyś lili pismo. Dzięki temu osiągnięciu, genialnemu w swojej zło- żonej formie ostatecznej, dokonuje się przekrocze- nie fazy prehistorycznej i nieodwracalne wejście człowieka w historię (Liverani 1990). Od tego mo- mentu źródła archeologiczne i źródła pisane się uzupełniają, tworząc jeden splot historyczny, a sło- wo pisane, dokument odzwierciedlający ówczesną rzeczywistość miejską, staje się pełne treści, któ- rej odszyfrowanie społeczno-ideologiczne będzie przedmiotem badań historiografów. Odczytanie źródeł pisanych to jednak długo- trwałe i angażujące zajęcie. Systemy zapisu, które rejestrują języki używane na omawianym obszarze geograficznym, są trudne do przyswojenia, a wie- lość zarówno jednych, jak i drugich zacieśnia krąg badawczy do ograniczonej liczby specjalistów. Do tych skomplikowanych systemów epigraficznych, których używali starożytni pisarze, oraz do fak- tu bezpowrotnej utraty tekstów zapisywanych na łatwo zniszczalnych materiałach (pergamin, pa- pirus, skóra, wosk itd.), stosowanych w I tysiąc- leciu p.n.e., trzeba jeszcze dodać historiograficz- ną przepaść pomiędzy światem bliskowschodnim a naszym światem zachodnioeuropejskim. 16 Wprowadzenie do historii starożytnego... Bliski Wschód w tekstach autorów klasycznych i w Biblii Starożytny Bliski Wschód zawsze wzbudzał za- interesowanie i zaciekawienie. Pisarze, historycy oraz geografowie greccy i łacińscy, a potem euro- pejscy z wieków średnich nie poznawali go jednak za sprawą bezpośredniej lektury źródeł epigraficz- nych, ale odwoływali się zarówno do tradycji ust- nej, jak i do tłumaczeń. Mimo to obraz bliskow- schodnich cywilizacji, jaki ukształtowali sobie autorzy starożytni i nam przekazali, jest niezwykle interesujący i może się stać przedmiotem historio- graficznej egzegezy. Poniższy wykaz zawiera tylko przykłady kilku autorów z długiej ich listy: – Homer, który oferuje nam obraz Sydończy- ków-Fenicjan, znajdujący potwierdzenie w póź- niejszej historiografii; – Herodot, którego relacje z podróży winny zapisać się w pamięci niezależnie od zbytniej eg- zotyki mitycznej i pomieszania między Asyryjczy- kami i Babilończykami; – Ksenofont, który z racji swego przebywa- nia pośród greckich wojsk zaciężnych miał bez- pośrednią okazję poznania regionu anatolijskiego i znacznej części Jeziry; – Strabon, który chciał osobiście poznać opisy- wane przez siebie regiony i w ten sposób przeka- zał dokładny kontekst krajobrazowy wynalezienia szkła na wybrzeżu fenickim; – Diodor Sycylijczyk, który cytuje jako swe źród ło Historię Asyrii i przypomina wiszące ogro- dy Babilonu; 1. Między pamięcią i odkryciami 17 – Pliniusz Starszy, który przywołuje techniki rzemieślnicze, florę i faunę tego geograficznego regionu w swojej Historii naturalnej; – Józef Flawiusz, który przytacza jako źródło, otrzymane co najmniej z trzeciej ręki, Annały Ty- ru w swoich Starożytnościach żydowskich i w Prze- ciw Apionowi; – Klaudiusz Ptolemeusz, który w swoim Kano- nie przedstawia listę królów Babilonii, począwszy od VIII wieku p.n.e.; – Euzebiusz z Cezarei, który przytacza cyta- ty z Babiloniaki, dzieła historycznego napisanego po grecku przez Babilończyka Berossosa, kapłana świątyni Marduk w epoce Seleucydów. Bezosobowe zwroty „mówi się...; mówią” za- warte w ich relacjach jednoznacznie wskazują, z jaką ostrożnością musimy korzystać z tych po- średnich źródeł. Ukazują one bowiem cywiliza- cję bliskowschodnią już skostniałą i niezbyt dob- rze odzwierciedlającą wspaniałości okresu brązu. W dodatku jej kultury są postrzegane jako „obce”, przez co budzą konotacje negatywne lub są odczy- tywane jako egzotyczne. Niemniej jednak świadec- two tych autorów jest niezwykle cenne i wystar- czyło do utrzymania żywej, w europejskim świecie naukowym, pamięci o protagonistach najstarszych epok starożytności. Pamięć ta ożyła zwłaszcza w chwili, gdy uderzenie kilofem przez Paula Botty w roku 1842 oficjalnie zapoczątkowało badania archeologiczne na Bliskim Wschodzie. Do zachowania żywej pamięci tych ludów, znacząco nazwanych „poprzednikami Izraela” (Moscati 1956), przyczyniła się w sposób istot- 18 Wprowadzenie do historii starożytnego... ny Bib lia. W środowisku tradycji judeochrześci- jańskiej, która ukształtowała i zaangażowała nurt dominujący w studiach humanistycznych w Euro- pie od późnej starożytności do epoki romantyzmu, narracja biblijna przez wieki była identyfikowana z historią poświadczonych w niej cywilizacji bli- skowschodnich. Wraz z założeniem w XVIII wie- ku katedr starożytnej historii wschodniej, hebra- istyki i arabistyki na najbardziej prestiżowych uniwersytetach europejskich, otwarto w końcu drogę historycznego odzyskania i „odrodzenia” Bliskiego Wschodu. Studia językoznawcze, epigraficzne i filologicz- ne, utrzymując żywą pamięć dramatycznej historii narodu izraelskiego, stworzyły jedyne bezpośred- nie powiązanie z językiem i pismem zasadniczo odmiennym od używanego na Zachodzie. Otóż dzięki znajomości hebrajskiego opat J.-J. Barthéle- my w drugie połowie XVIII wieku odczytał ję- zyk i pismo fenickie. To właśnie pismo, przejęte za pośrednictwem Greków i przez nich poddane zabiegom przystosowawczym, stanowi podstawę naszego alfabetu. Centralne miejsce przesłania biblijnego w euro- pejskiej literaturze judeochrześcijańskiej zapewnia- ło nieprzerwaną ciągłość i pośrednictwo między mitycznym Bliskim Wschodem w tradycji klasycz- nej a współczesnym naukowym powrotem do cywi- lizacji przedklasycznych Azji Przedniej. Począwszy od drugiej połowy XX wieku, historyk Bliskiego Wschodu w poszukiwaniu prawdziwości danych starotestamentalnych może skorzystać ze źródeł pisanych. I jest w stanie zrekonstruować, podej- 1. Między pamięcią i odkryciami 19 mując krytyczną konfrontację między mitem a hi- storią, rzeczywisty czas i sposób powstania Izraela oraz jego narodowej tożsamości (Liverani 2003). Badania archeologiczne wczoraj i dziś Asyriologia i archeologia starożytnego Bliskie- go Wschodu narodziły się w 1842 roku w okoli- cach Mosulu za sprawą francuskiego konsula Paula- -Emila Botty. Zaangażował się on w poszukiwanie (niezakończone pełnym sukcesem) Niniwy, słyn- nej stolicy królestwa asyryjskiego, wzmianko- wanej przez autorów klasycznych i w wielu tek- stach biblijnych. Mityczny wschód, przedstawiany w owych źródłach na sposób baśniowy, przykuwał uwagę wielu podróżników już od czasów średnio- wiecza. Pośród nich był między innymi rabin Ben- jamin z Tudeli, który podczas trwającej trzynaście lat pielgrzymki (1160–1173), mającej na celu po- szukiwanie wspólnot żydowskich rozproszonych między Hiszpanią a Persją, intuicyjnie rozpoznał w jednym z tellów (charakterystycznych, sztucz- nych wzgórków narosłych przez stulecia na rui - nach starożytnych miast) nieopodal Mosulu właś- nie bib lijną Niniwę. Jego podróż i odkrycia zostały upublicznione dopiero w XVI wieku. W XVII stuleciu europejscy antykwariusze po raz pierwszy mogli wziąć do rąk niektóre doku- menty o charakterze epigraficznym. Możliwość zbliżenia się do tych bezcennych świadectw jest związana z działalnością podróżnika i badacza Pie- tra della Valle. Listy wysyłane przezeń do Włoch 20 Wprowadzenie do historii starożytnego... z różnych odwiedzanych miejsc, diariusz podró- ży pisany między 1614 a 1626 rokiem, ceg ły z in- skrypcjami znalezione w okolicy Babilonu (który della Valle dokładnie zlokalizował) i Ur oraz kopie inskrypcji z Persepolis, stanowiły pierwsze pozna- ne wówczas świadectwa pisane. Zainteresowanie wymarłymi cywilizacjami, wsparte kolekcjami dokumentów świadczących o ich kulturze materialnej, które powoli gromadzo- no w europejskich zbiorach muzealnych, sprawiło, że dla badaczy starożytności rozszyfrowanie nie- znanych systemów pisma z odkrytych dokumen- tów stało się niezwykłym wyzwaniem. W dodatku próby odczytania języka aramejskiego i fenickiego zakończyły się sukcesem (w latach 1754 i 1764). Ułatwił go prosty system ich alfabetycznego za- pisu oraz przynależność tych dwóch języków do tej samej grupy językowej północno-zachodniej, co nigdy niezapomniany język hebrajski. To zaś otworzyło drogę do odcyfrowania trudniejszego systemu, czyli języków zachowanych w epigraficz- nym piśmie klinowym. Charakterystyczna dla romantyzmu intelektu- alna ciekawość dotycząca przeszłości, w równym stopniu co konieczność lepszego poznania teryto- riów z uwagi na plany kolonialne niektórych potęg europejskich pomiędzy XIX a XX wiekiem, legły u podstaw rozwoju badań archeologicznych. Jego efektem jest odnalezienie przez Bottę w 1843 roku królewskiego pałacu Sargona w Chursabadzie, czy- li starożytnym Durszarrukin, oraz odkrycie przez Austina Layarda przepięknego pałacu królewskiego w Niniwie (Kujundżyk), „niezrównanego pałacu 1. Między pamięcią i odkryciami 21 (...) niemającego sobie równych”, ogromnej biblio- teki Asurbanipala oraz Kalchu (Nimrud), nowej stolicy nowoasyryjskiej, założonego przez Aszur- -nasir-pala II. Do najważniejszych odkryć, które nastąpiły po pierwszych znaleziskach, zalicza się: Nippur, Hat- tusas (Boğazkale), Kanesz (Kültepe), Nuzi/Arrap- cha (Jorgan Tepe), Ugarit (Ras Szamra), Mari (Tell al-Hariri), Abu Salabich, Szuruppak (Fara), Sippar (Birs Nimrud). Ich archiwa i biblioteki pozwoliły na pierwsze historyczne rekonstrukcje, wypełniają- ce, niczym niewielkie kolorowe znaki, białą plamę wynikającą z niemal całkowitego braku ówczesnej starożytnej historiografii. W tym kontekście mu- simy pamiętać również o archiwum epistolarnym z tabliczkami klinowymi, znalezionym w Tell el- -Amarna, a odzwierciedlającym wydarzenia na politycznej szachownicy epoki późnego brązu. Trudno przywołać tutaj najważniejsze bada- nia, które na przestrzeni ostatnich 150 lat pozwo- liły wypracować całkiem nową wizję historyczną starożytnych cywilizacji, istniejących w różnym czasie i w różnych miejscach na Bliskim Wscho- dzie, a dotyczyły pierwszych dotychczas znanych form urbanizacji. Warto zapewne przypomnieć, że odzyskana dokumentacja materialna zwróciła uwagę badaczy również ze względu na swoją war- tość społeczno-antropologiczną, dopiero począ- wszy od XX wieku. Analiz w tej sferze podjęli się W. Andrae i R. Koldewey. Dużo zawdzięcza- my dziennikom wielu pionierów archeologii oraz precyzyjnym rysunkom przedmiotów, obecnie już nieosiągalnym. 22 Wprowadzenie do historii starożytnego... Dokumentacja archeologiczna jest szczególnie ważna w rekonstrukcji drogi, jaką przeszedł czło- wiek ku bardziej złożonym formom starożytnych cywilizacji. Osiedla ludzkie bowiem pozostawia- ją w terenie odzwierciedlenie systemu społeczno- -politycznego, którego były wyrazem. Składają się nań pałace i ośrodki administracyjne (archiwa), kulturowe (biblioteki), religijne (świątynie) oraz rzemieślnicze (odpady, pojemniki, tygle, piece itd.), dające świadectwo stanu faktycznego. Suk- cesy badań archeologicznych mają niekłamany związek z zastosowaniem osiągnięć innych gałęzi naukowych, przede wszystkim z dziedzin pokrew- nych, takich jak: paleontologia, paleobotanika, archeozoologia, ekologia, geomorfologia, dendro- chronologia, demografia, antropologia. Jednak uzyskane wyniki muszą być właściwie wyważone i poddane krytyce oraz odniesione do ujmowane- go całościowo obszaru geopolitycznego. Biorąc pod uwagę metodologię badań, których rezultaty oferują pracom historycznym podstawo- we dane, miło jest wskazać wkład archeologii włoskiej z ostatnich 50 lat, przywołując niektó- re z wielu możliwych przykładów. Zaczynając od północy, są to wykopaliska w Arslantepe (w po- bliżu starożytnej Malatyi), w Anatolii północnej. Obejmują one stanowisko przedmiejskie, które w okresie historycznym wykorzystywało swoje atuty związane z usytuowaniem w centrum „ni- szy ekologicznej”, miejsca krzyżowania się szlaków handlowych prowadzących z i do Syrii północnej oraz południowej Mezopotamii. Należy także od- notować niedawno odkryte, również w Anatolii, 1. Między pamięcią i odkryciami 23 stanowisko w Tilman Höyük, w którym odkopa- no królewską twierdzę z II tysiąclecia. Jeśli chodzi o Syrię, to na południe od Alep- po wykopaliska w Tell Mardich (starożytna Ebla) zwróciły międzynarodową uwagę na archeologię włoską i na epigrafię pisma klinowego. Odkopano centrum miejskie państwa trwającego wiele stu- leci, począwszy od starożytnego okresu wczesno- syryjskiego (ok. 3000–2400 p.n.e.), po całą epokę średniego brązu. Odkrycie archiwum, związane- go z pałacem królewskim z wczesnego brązu IVA (ok. 2400–2250 p.n.e.), pełnego tysięcy tabliczek zapełnionych sylabicznym pismem klinowym, uchy- liło rąbka historii Syrii z połowy III tysiąclecia, po- zwalając napisać nowy rozdział historii starożytnej Bliskiego Wschodu. Syria jest w niej przedstawiona jako główny bohater od epoki wcze snego brązu, dzięki czemu jej uprzednie peryferyjne umiejsco- wienie zostaje przezwyciężone. Teksty epistolarne oraz umowy polityczne znalezione w Ebli świadczą o rozpowszechnieniu pisma w omawianej epoce nie tylko w Mezopotamii południowej, lecz także w jej północnej części oraz w Syrii. Warto również wspomnieć o leżącym w Syrii centralnej Tell Afis, którego starożytna forma topo- nimu stanowi jak dotąd przedmiot dyskusji – Haz - rek/Hattarikka (?). Wykopaliska trwające od trzy- dziestu lat dokumentują obecność człowieka na tym obszarze co najmniej od epoki miedzi (chalkolitu), a mury miasta sugerują, że około 3000 roku p.n.e. urbanizacja dotarła do Syrii północnej. Archeolo- dzy pracują również w Tell Tuqan na południe od Aleppo, gdzie wznosiło się bogate, ufortyfikowane 24 Wprowadzenie do historii starożytnego... miasto, połączone jedną ze swoich czterech bram miejskich z zasobnym w ryby regionem bagiennym. Fascynujące przewidywania, wyrażone przez wielkiego orientalistę Maxa von Oppenheima na początku XX wieku, a dotyczące gęsto zasiedlo- nej Mezopotamii północnej (obejmującej Subartu i część Syrii), również w jej rozległych regionach stepowych, już od pierwszej „rewolucji” urbani- stycznej, z ogromnym rozwojem we wczesnym brązie, znalazły potwierdzenie w odkryciu niemal 300 telli na tym obszarze, skoncentrowanych wo- kół górnego biegu Chaburu i Balichu. Niektóre z tych telli zachowują nazwy przypisane im przez Oppenheima, jak chociażby „Kranzhügel”, czy- li „wzgórze koronne” z racji otaczającego go pa- sa murów zbudowanego z niewypalonych cegieł. Znaczące w tym regionie są wciąż kontynuowane wykopaliska w Tell Beydar, starożytnej Nabadzie, której największy rozwój przypadł na epokę wczes - nego brązu między 2800 a 2200 rokiem p.n.e. Była ona znana z tekstów eblaickich i akadyjskich oraz tych z Tell Brak, starożytnej Nagar, ówczesnego miasta-państwa, które, jak się wydaje, dominowa- ło w jakiś sposób nad Nabadą. Znalezione tam tabliczki są zapisane w języku semickim (eblaicki) za pomocą pisma sumeryjskiego. Zawierają one rejestry codziennych wydatków pałacu w okresie, który odpowiada czasowo archiwom z Ebli i tek- stom wczesnodynastycznym z Mari. Możemy też wspomnieć o wykopaliskach w Tell Huera, mie- ście z pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e., które- go świątynie wznosiły się na wielkich kamiennych tarasach, będących przykładem lokalnych rozwią- 1. Między pamięcią i odkryciami 25 zań architektonicznych. Ponadto trzeba przywo- łać wykopaliska z Tell Leilan, starożytnego Szu- bat-Enlil, wybranego na stolicę przez wielkiego Szamszi-Adada I z Asyrii, a którego wcześniejszego toponimu nie znamy. Warto również odnotować Tell Mozan, starożytne miasto huryckie Urkisz, i Tell Biya’, starożytne Tuttul. Również w Syrii na nowo podjęto wykopali- ska w Al-Maszrafie, starożytnej Katnie, stanowią- cej obowiązkowy punkt przemarszu karawan, któ- re łączyły Mezopotamię z Morzem Śródziemnym wzdłuż osi wschód–zachód, oraz Anatolię i Pa- lestynę z Egiptem wzdłuż osi północ–południe. Kontynuowane są wykopaliska zapoczątkowane w latach 30. minionego stulecia w Tell Hariri/ /Mari, którego przeogromne archiwum jest wciąż przedmiotem badań. Miasto będące siedzibą se- mickiej dynastii z okresu przeddynastycznego III znajdowało się mniej więcej w połowie drogi mię- dzy Mezopotamią północną a południową. Sta- nowiło ośrodek scalający dwa obszary kulturowe i skrzyżowanie szlaków handlowych łączących Za- tokę Perską, Anatolię i Morze Śródziemne. Badaniom w terenie towarzyszą analizy kolek- cji muzealnych obejmujących zarówno dokumenty pisane, jak i dzieła artystyczne. Możemy w ana- logiczny sposób przypomnieć niektóre z tych corpora – imponujący jest tu wkład szkoły wło- skiej. Zaliczmy do nich: archiwa królewskie z Ebli (Rzym), materiały epigraficzne z Ebli (Neapol); teksty starożytnego Bliskiego Wschodu (Brescia); teksty rytualne z Ugarit (Rzym); historię sztuki starożytnego Bliskiego Wschodu (Matthiae 1996– 26 Wprowadzenie do historii starożytnego... –2000). Znacząca na poziomie międzynarodowym jest aktualizacja studiów, której wyrazem są mię- dzynarodowe akta corocznej konferencji „Rencon- tre Assyriologique Internationale”. Mezopotamia i państwa „peryferyjne” Poszukiwania archeologiczne w XIX i XX wie- ku koncentrowały się przede wszystkim na aluwial- nej Nizinie Mezopotamskiej, warunkując w ten sposób, na przeciąg jednego stulecia, wizję pa- limpsestu cywilizacji, które uczestniczyły, począw- szy od IV tysiąclecia, w pojawieniu się i tworzeniu ośrodków miejskich oraz struktur państwowych Bliskiego Wschodu. Wybór takiej wizji mezopota- miocentrycznej sprawił, że głównymi bohaterami stali się Babilończycy i Asyryjczycy. Wyłonili się oni z pierwszych akadyjskich i sumeryjskich do- świadczeń „imperialnych”, zapełniając karty dzieł historiograficznych już u autorów klasycznych. Ich dominacja spowodowała, że inne ludy (na przy- kład Amoryci, Kananejczycy, Aramejczycy, Arabo- wie, Hetyci, Huryci, Elamici, Kasyci, Urartyjczy- cy) straciły właściwe sobie miejsce i były opacznie postrzegane jako ludy „peryferyjne”. Została zane- gowana ich zdolność do realizacji aktywnej polity- ki nastawionej na osiągnięcie celów, które wyraża- ły się supremacją, a często trudną niezależnością. Tymczasem z ostatnich badań opartych na danych archeologicznych oraz zaczerpniętych z archiwów wynika jednoznacznie, że wszystkie te ludy od- działywały na siebie wzajemnie. n a z s n A M elucha M a g a n Dilmu a k o t a Z a k s r e P a z u S M A L E z s a g a L u s r i G R E M U S r u p p i N a m m U a s r a L r U u d i r E a r a F k u r U AKAD r a p p i S z s i K h c i b a l a S u b A e i k s j i p s a K e z r o M n a W o r o i z e J s e x a r A a r u K a n n u n z s E t a r f u E a i m r U o r o i z e J Dijala r y s T y g b a Z y ł a M r u z s A r a t r T a Chabur i r a M Wielki Zab a w i n i N n a l i e L l l e T a d a b a N r a g a N l l e T a r e u H Balich l u t t u T e p e t n a l s r A Halys a l b E r a m E Orontes a n t a K t i r a g U A J I Z S A L A s o l b y B Jordan o h c y r e o J d d i g e M e n m e i z d ó r Ś e z r o M Z. Akaba e n r w o e C z e z r M o T P I G E s i f m e M e n r a z C e z r o M j a i s i z d d ó h c s W i k s i l B y n t y ż o r a t S – 2 a p a M 28 Wprowadzenie do historii starożytnego... Wraz z dotarciem do pierwszych wielkich archi- wów odnoszących się do regionów geograficznych i kulturowych usytuowanych poza Mezopotamią (na przykład archiwum z El-Amarna w 1887 roku, z Hattusas w latach 1905–1912, z Kanesz, począ- wszy od 1880 roku, z Ugaritu i Nuzi w 1928 roku, z Mari w 1933 roku) otworzyła się, dzięki suk- cesywnemu odkrywaniu różnych języków zapisy- wanych systemem klinowym, możliwość wyodręb- nienia rozmaitych protagonistów i odpowiednich regionów geograficznych, które w kolejnych okre- sach stawały się ośrodkami działania politycznego. Wiedza o ich dziejach została niespodziewanie wzbogacona dzięki ostatnim odkryciom. Wystar- czy wspomnieć: – odnalezienie ogromnego archiwum w Ebli (obecnie Tell Mardich), które pozwoliło napisać nowy rozdział historii Bliskiego Wschodu o pro- tagonistach z połowy III tysiąclecia; – odnalezienie biblioteki nowobabilońskiej w E-babbar, świątyni Szamasza w starożytnym Sippar (współczesne Birs Nimrud) – w mieście jego kultu już w okresie wczesnodynastycznym; biblioteka ta zawiera bezcenne kopie oryginałów z Babilonu, Nippur i Akadu; – odkrycie archiwum z Nabady (współczesne Tell Beydar), które ubogaca wiedzę o sieci handlo- wej z drugiej połowy III tysiąclecia w północnej Mezopotamii i w Syrii; – odkrycie o charakterze epigraficznym w Emar (obecnie Meskene), stolicy Asztaty, prowincji naj- pierw mitannickiej, a potem hetyckiej – gdzie znajdu- je się archiwum zarazem królewskie oraz prywatne 1. Między pamięcią i odkryciami 29 pewnego kapłana, zawierające dokumenty zreda- gowane między wiekiem XIV a rokiem 1187 p.n.e. Tysiące niepublikowanych tabliczek i tyleż samo ukrytych jeszcze w ziemi z pewnością do- datkowo rozjaśniłoby i przyśpieszyło ostateczne zdefiniowanie roli tych semickich i innych lu- dów, czasów i sposobów, na jakie uczestniczyły one w rozkwicie cywilizacji, która pośrednio jest również nasza. W ten sposób poprzednicy Izraela biorą pełno- prawny udział w trwającej trzy tysiąclecia węd- rówce. Ma ona miejsce pomiędzy wejściem do „historii” a momentem wchłonięcia jej, wraz z wła- ściwym jej dynamizmem, przez hellenizm. Nie- zwykle trudno byłoby jednak naszkicować mapę geograficzną, która odzwierciedlałaby historycz- ne role tych ludów. Nie jest bowiem nigdy kwe- stią jednoznaczną, kiedy i w jaki sposób, a przede wszystkim dlaczego określone ludy zajmują da- ne terytoria, których granice są niekiedy wręcz niemożliwe do zdefiniowania. Przyczyną tego są równowaga polityczna lub jej brak oraz próby od- działywania czy to obronnego, czy ofensywnego. Celem tego drugiego bywa niekiedy utrzymanie status quo. Czasem jednak przybiera ono formę „nieustępliwego imperializmu”.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Wprowadzenie do historii Starożytnego Bliskiego Wschodu
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: