Darmowy fragment publikacji:
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011
Recenzenci:
dr hab. Jacek J. Błeszyński, prof. UMK
prof. dr hab. Zbigniew Tarkowski
Redakcja wydawnicza:
Małgorzata Miller
Korekta:
Grzegorz Bogdał
Opracowanie typografi czne:
Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Tłumaczenie tekstów Viktora Lechty:
Teresa Włodarczyk
ISBN 978-83-7587-851-6
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2011
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 4 4
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 4 4
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Spis treści
Wstęp ................................................................................................................... 9
Część I. . Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedi
Część
Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii
Viktor Lechta
1. Podstawy teoretyczne logopedii ........................................................................................... 15
1.1. Podstawowe defi nicje .................................................................................................... 15
1.1.1. Logopedia jako dyscyplina naukowa ................................................................... 15
1.1.2. Logopedia jako profesja ...................................................................................... 18
1.1.3. Logopedia jako przedmiot studiów ..................................................................... 18
1.2. Rozwój myśli logopedycznej w świetle ewolucji światowych paradygmatów ................ 18
1.3. Zaburzona zdolność komunikacyjna (ZZK) ................................................................. 20
1.4. Interwencja logopedyczna ............................................................................................. 23
1.4.1. Logopedyczna diagnoza ...................................................................................... 23
1.4.1.1. Metody i zasady logopedycznej diagnozy ............................................... 25
1.4.2. Logopedyczna terapia ......................................................................................... 25
1.4.2.1. Metody, techniki, strategie logopedyczne .............................................. 26
1.4.2.2. Zasady i formy pracy .............................................................................. 27
1.4.3. Logopedyczna profi laktyka ................................................................................. 27
1.5. Sens terapii logopedycznej ............................................................................................ 28
Grażyna Gunia
2. Komunikacja alternatywna .................................................................................................. 33
2.1. Ustalenia terminologiczne na temat komunikacji wspomagającej i alternatywnej ......... 35
2.1.1. Język migowy ...................................................................................................... 36
2.1.2. System Blissa ....................................................................................................... 37
2.1.3. Piktogramy .......................................................................................................... 38
2.1.4. Makaton .............................................................................................................. 38
2.2. Misja Stowarzyszenia ISSAC ....................................................................................... 39
2.3. Podobieństwa i różnice między sposobami porozumiewania się ................................... 39
Grażyna Gunia
3. Pomoce w diagnozie, terapii i profi laktyce logopedycznej ................................................... 45
3.1. Funkcje i zadania środków dydaktycznych w interwencji logopedycznej ...................... 46
3.2. Znaczenie dźwięków naśladowczych w interwencji logopedycznej ............................... 48
3.3. Grafi czne i plastyczne wspomaganie interwencji logopedycznej ................................... 48
3.4. Urządzenia wspomagające terapię logopedyczną .......................................................... 50
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 5 5
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 5 5
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 6
Spis treści
Grażyna Gunia
4. Koncepcja i organizacja opieki logopedycznej w Polsce ....................................................... 53
4.1. Model multiinterdyscyplinarnej opieki logopedycznej w teorii L. Kaczmarka .............. 54
4.2. Organizacja opieki logopedycznej – systemowa analiza ................................................ 55
4.3. Perspektywy logopedycznej interwencji na początku XXI wieku .................................. 57
4.4. Profi laktyka logopedyczna szansą dla dziecka, rodziców, logopedy .............................. 58
4.4.1. Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy ......................................................... 59
4.4.2. Zapobieganie zaburzeniom mowy w okresie noworodkowym
oraz niemowlęcym ............................................................................................... 60
4.4.3. Wspomaganie rodziców ...................................................................................... 62
4.4.4. Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym .......................... 63
4.4.5. Kultura żywego słowa ......................................................................................... 64
Część II. . Zaburzenia mow
Część I
Zaburzenia mowy
Grażyna Gunia
1. Wprowadzenie do zaburzeń w kształtowaniu się mowy ...................................................... 71
i zaburzeń zdolności komunikacyjnej ............................................................................ 72
1.1. Uwagi ogólne na temat typologii zaburzeń mowy, głosu
Grażyna Gunia
2. Dyslalia ................................................................................................................................ 77
2.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 77
2.2. Etiologia ....................................................................................................................... 78
2.3. Klasyfi kacja dyslalii ....................................................................................................... 78
2.4. Diagnoza ....................................................................................................................... 79
2.5. Terapia .......................................................................................................................... 79
2.6. Seplenienie .................................................................................................................... 82
2.7. Rotacyzm ...................................................................................................................... 84
2.8. Profi laktyka ................................................................................................................... 85
Grażyna Gunia
3. Rhinolalia ............................................................................................................................ 87
3.1. Terminologia ................................................................................................................ 87
3.2. Etiologia ....................................................................................................................... 88
3.3. Rozszczep podniebienia ................................................................................................ 88
3.3.1. Statystyka ............................................................................................................ 89
3.3.2. Etiologia .............................................................................................................. 90
3.3.3. Symptomy ........................................................................................................... 90
3.3.4. Diagnoza ............................................................................................................. 91
3.3.5. Terapia ................................................................................................................ 92
3.3.6. Profi laktyka ......................................................................................................... 95
Grażyna Gunia
4. Afazja, afazja dziecięca (alalia) ............................................................................................. 99
4.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 99
4.2. Przyczyny ...................................................................................................................... 100
4.3. Klasyfi kacja i symptomatologia ..................................................................................... 100
4.4. Afazja dziecięca – terminologia .................................................................................... 102
4.4.1. Etiologia .............................................................................................................. 104
4.4.2. Klasyfi kacja ......................................................................................................... 104
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 6 6
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 6 6
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Spis treści
7
4.4.3. Diagnoza ............................................................................................................. 106
4.4.4. Terapia ................................................................................................................ 107
4.4.5. Profi laktyka ......................................................................................................... 108
Grażyna Gunia
5. Dyzartria .............................................................................................................................. 111
5.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 111
5.2. Dyzartria a mózgowe porażenie dziecięce ..................................................................... 112
5.3. Typologia etiologiczno-symptomatologiczna dyzartrii ................................................. 113
5.4. Diagnoza ....................................................................................................................... 116
5.5. Terapia .......................................................................................................................... 117
5.6. Profi laktyka ................................................................................................................... 120
Grażyna Gunia
6. Specyfi czne trudności w czytaniu i pisaniu .......................................................................... 123
6.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 123
6.2. Etiologia ....................................................................................................................... 127
6.3. Klasyfi kacja ................................................................................................................... 128
6.4. Statystyka ...................................................................................................................... 129
6.5. Symptomy ..................................................................................................................... 129
6.6. Diagnoza objawów ryzyka dysleksji .............................................................................. 131
6.6.1. Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy ...................................................................... 131
6.6.2. Wiek przedszkolny (3–5 lat) ............................................................................... 131
6.6.3. Wiek 6–7 lat ....................................................................................................... 132
6.6.4. Młodszy wiek szkolny (klasa I–III) .................................................................... 133
6.6.5. Wiek szkolny powyżej klasy IV ........................................................................... 134
6.7. Diagnoza ....................................................................................................................... 135
6.8. Terapia .......................................................................................................................... 135
6.9. Profi laktyka ................................................................................................................... 137
Viktor Lechta
7. Mutyzm ............................................................................................................................... 141
7.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 141
7.2. Etiologia ....................................................................................................................... 142
7.3. Klasyfi kacja ................................................................................................................... 142
7.4. Symptomatologia .......................................................................................................... 143
7.5. Zasady interwencji logopedycznej ................................................................................. 143
7.6. Profi laktyka ................................................................................................................... 144
Viktor Lechta
8. Zaburzenia głosu ................................................................................................................. 147
8.1. Terminologia ................................................................................................................ 147
8.2. Etiologia ....................................................................................................................... 148
8.3. Klasyfi kacja ................................................................................................................... 149
8.4. Symptomatologia .......................................................................................................... 149
8.5. Zasady interwencji logopedycznej ................................................................................. 150
Viktor Lechta
9. Jąkanie ................................................................................................................................. 151
9.1. Ustalenia terminologiczne ............................................................................................. 152
9.2. Statystyka ...................................................................................................................... 152
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 7 7
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 7 7
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 8
Spis treści
9.3. Klasyfi kacja ................................................................................................................... 153
9.4. Przyczyny ...................................................................................................................... 153
9.4.1. Czynniki etiologiczne .......................................................................................... 153
9.4.1.1. Przyczyny organiczne ............................................................................. 153
9.4.1.2. Środowisko społeczne ............................................................................ 154
9.4.1.3. Czynniki psychiczne ............................................................................... 155
9.4.2. Geneza jąkania .................................................................................................... 157
9.5. Symptomy ..................................................................................................................... 160
9.5.1. Napięcie psychiczne ............................................................................................ 160
9.5.2. Nadmierny wysiłek .............................................................................................. 161
9.5.3. Dysfl uencja .......................................................................................................... 162
9.6. Opieka logopedyczna .................................................................................................... 162
9.6.1. Diagnostyka ........................................................................................................ 163
9.6.1.1. Napięcie psychiczne związane z potrzebą komunikacji .......................... 163
9.6.1.2. Nadmierny wysiłek przy mówieniu ........................................................ 164
9.6.1.3 Niepłynności w wypowiedzi .................................................................... 164
9.6.1.4. Diagnostyka dyferencjalna ..................................................................... 165
9.6.2. Terapia ................................................................................................................ 165
9.6.2.1. Integracyjny program terapeutyczny ...................................................... 166
9.7. Profi laktyka ................................................................................................................... 168
Viktor Lechta
10. Mowa bezładna (niewyraźna mowa, giełkot) ..................................................................... 171
10.1. Określenie terminologiczne ...................................................................................... 172
10.2. Statystyka .................................................................................................................. 173
10.3. Klasyfi kacja ............................................................................................................... 173
10.4. Przyczyny .................................................................................................................. 174
10.5. Symptomy ................................................................................................................. 175
10.5.1. Przejawy w dziedzinie zdolności mowy i zdolności językowych .................... 175
10.5.1.1. Patologicznie przyspieszone tempo mowy ...................................... 175
10.5.1.2. Niewyraźna artykulacja ................................................................... 176
10.5.1.3. Obniżony poziom zdolności językowych ........................................ 177
10.5.2. Inne objawy ................................................................................................... 177
10.6. Opieka logopedyczna ................................................................................................ 179
10.6.1. Diagnostyka ................................................................................................... 179
10.6.1.1. Diagnostyka dyferencjalna .............................................................. 181
10.6.2. Terapia .......................................................................................................... 182
10.6.2.1. Zasady ogólne ................................................................................. 182
10.6.2.2. Metody i techniki ........................................................................... 183
10.7. Profi laktyka ............................................................................................................... 187
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 8 8
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 8 8
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Wstęp
Każdy pedagog w swojej pracy spotyka się z problemem dzieci, mło-
dzieży i dorosłych z zaburzeniami mowy. Specyfi czne trudności w porozumiewa-
niu się słownym są opisywane jako pedagogiczny fenomen, który charakteryzuje
się niejednolitym obrazem klinicznym o złożonych uwarunkowaniach, występu-
jących w określonych przestrzeniach społecznych (V. Lechta 2010). Interdyscy-
plinarność i wielopoziomowość zadań opieki logopedycznej wobec osób z za-
burzoną zdolnością komunikacyjną wymagają więc uwzględnienia prezentacji
dotychczasowego dorobku w tym zakresie, wypracowanego w przeszłości, ale
osadzonego w teraźniejszych realiach społecznych, politycznych, cywilizacyj-
nych, wraz z wizją przyszłości.
Dotychczasowe publikacje twórców polskiej logopedii: L. Kaczmarka i I. Sty-
czek datowane są na lata 60.–70. XX wieku. Następcy i/lub kontynuatorzy oraz
przeciwnicy pierwszych opracowań z zakresu teorii i praktyki logopedii (por.
Z. Tarkowski, G. Jastrzębowska, T. Gałkowski, K. Błachnio, E. Minczakiewicz
i inni) przedstawiali w swoich publikacjach wielowymiarowe podejście do okre-
ślenia interdyscyplinarnej wiedzy logopedycznej z przełomu XX/XXI wieku.
Na przestrzeni ostatnich 50 lat obserwujemy ewolucję poglądów na tema-
ty, które są przedmiotem zainteresowań autorów książki. Zgodnie z założenia-
mi teoretycznymi L. Kaczmarka, który w połowie XX wieku nadał logopedii
multiinterdyscyplinarny charakter, uwzględnia się wszystkie wymiary mowy:
embriologiczny, patologiczny, społeczny i artystyczny. Szerokie ujęcie logopedii
pozwala na stwierdzenie, że jest to nauka o komunikacji, chociaż centralnym za-
gadnieniem przedmiotu badań jest mowa, jej rozwój i zaburzenia. We współcze-
snych koncepcjach logopedii nie ograniczamy się tylko do bezosobowego pojęcia
mowy i słownego porozumiewania się. Zgodnie z intencją autorów niniejszego
opracowania (por. G. Gunia, V. Lechta 2009) przyjmujemy, że przedmiotem
i podmiotem badań logopedii jest cały proces komunikacji, indywidualnie zróż-
nicowany, ukierunkowany nie na zaburzenie, ale na osobę w holistycznym ujęciu
bio-psycho-społecznym. Dlatego V. Lechta (2009) proponuje stosowanie ogól-
nego terminu „interwencja logopedyczna” na określenie działań prewencyjnych,
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 9 9
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 9 9
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 10
Wstęp
diagnostycznych i terapeutycznych, które podejmuje logopeda wobec osoby z za-
burzoną zdolnością komunikacyjną.
Opracowanie monografi i Wprowadzenie do logopedii stanowi systemową
analizę wybranych zagadnień logopedycznych. Praca ta jest źródłem wiedzy
o aktualnej problematyce logopedii dla studentów, pedagogów, a także dla osób
interesujących się tym zagadnieniem. Adresatami książki są studenci studiów
pedagogicznych, szczególnie pedagogiki specjalnej, przedszkolnej, wczesnosz-
kolnej, opiekuńczo-wychowawczej, asystenci osób niepełnosprawnych, studenci
logopedii, a także pedagodzy – nauczyciele oraz terapeuci, którzy często w swojej
praktyce spotykają się z osobami z zaburzeniami mowy.
Całość opracowania podzielono na dwie części: ogólną i specjalistyczną.
W pierwszej przedstawiono główne założenia logopedii jako nauki, ustalenia
terminologiczne, przedmiot i podmiot badań logopedii, zasady pracy logope-
dycznej, osobliwości słownego i pozasłownego porozumiewania się oraz główne
założenia prewencji, diagnozy i terapii wad i zaburzeń mowy. Ustalenia termino-
logiczne oraz ogólne założenia zostały opracowane zgodnie z najnowszymi pa-
radygmatami obowiązującymi w naukach medycznych i humanistycznych, które
uwzględniają multiinterdyscyplinarny oraz cross-kulturowy charakter logopedii.
W drugiej części – szczegółowej (specjalistycznej) – omówiono poszczególne
zaburzenia mowy, uwzględniając wielowymiarowość zagadnienia, tzn. istotę
problemu, etiologię, klasyfi kację, symptomatologię oraz główne zasady logope-
dycznej interwencji, rozumianej jako: diagnoza, terapia i prewencja. W terapii
logopedycznej dominuje podejście eklektyczne, które wymaga od specjalisty
zintegrowanej wiedzy i umiejętności w zakresie nie tylko diagnozy i terapii, ale
również profi laktyki.
Zamierzeniem autorów było opracowanie monografi i o logicznej koncepcji:
od wstępnych ustaleń logopedii jako dziedziny wiedzy, przez historię do specyfi ki
poszczególnych specjalizacji zawodowych, takich jak balbutologopedia, neurolo-
gopedia i inne. Książka ma więc postać wielowymiarowego i międzynarodowego
opracowania. Jej autorzy są przedstawicielami pedagogiki specjalnej i logopedii
z Polski i Słowacji. To całościowe podejście do teoretycznych i metodycznych
podstaw logopedii w formie polsko-słowackiej analizy zagadnień będzie, mamy
nadzieję, cennym źródłem wiedzy, którą każdy student subdyscyplin pedagogiki,
logopedii oraz pedagog-praktyk powinien posiadać.
Serdecznie dziękujemy Recenzentom – Prof. UMK, dr. hab. Jackowi J. Błe-
szyńskiemu oraz Prof. dr. hab. Zbigniewowi Tarkowskiemu za wskazówki, dzię-
ki którym powstała ostateczna wersja książki.
Autorzy
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 10 10
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 10 10
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Wstęp
Bibliografi a
11
Gunia G., Lechta V. (2009), Ewolucja poglądów na temat logopedycznej interwencji
a rozwój subdyscyplin pedagogiki specjalnej [w:] C. Kosakowski, A. Krause, M. Wój-
cik (red.), Relacje i doświadczenia społeczne osób z niepełnosprawnością. Dyskursy peda-
gogiki specjalnej, Wydawnictwo Edukacyjne „AKAPIT”,Toruń – Olsztyn.
Lechta V. (2009), Metody, techniki i zasady terapii logopedycznej [w:] B. Oszustowicz,
V. Lechta (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty terapii pedagogicznej osób z niepeł-
nosprawnością, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.
Lechta V. (2010), NKS jako pedagogický fenomén [w:] V. Lechta (red.), Zákłady inkluzi-
vní pedagogiky, Portál, Praha.
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 11 11
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 11 11
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Część I
Wprowadzenie do teoretycznych
i metodycznych podstaw
logopedii
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 13 13
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 13 13
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 Viktor Lechta
1. Podstawy teoretyczne logopedii
Logopedia (z greckiego: logos = ‘słowo’, ‘mowa’; paideia = ‘wychowanie’)
należy do najbardziej progresywnych dyscyplin naukowych w ramach nauk hu-
manistycznych. Jeśli uwzględnimy skomplikowane problemy społeczne, które
mogą mieć związek z zaburzoną zdolnością człowieka do komunikacji, to rozwój
logopedii (badającej właśnie zaburzoną zdolność komunikacyjną) w ostatnich
dziesięcioleciach jest bardzo uzasadniony i logiczny.
1.1. Podstawowe defi nicje
Pojęcie „logopedia” może oznaczać zarówno dziedzinę nauki, jak i pro-
fesję, a także kierunek studiów (por. B. Śliwerski 2006). Od sposobu określenia
dyscypliny wiedzy zależy specyfi ka profesji oraz kierunek/program studiów.
1.1.1. Logopedia jako dyscyplina naukowa
Logopedia (ang. speech and language therapy, speech-language patholo-
gy; niem. Sprachheilpädagogik, Logopädie; ros. Logopedija; fr. Orthophonie) jest to
dział nauki, który bada prawidłowości powstawania, eliminowania i prewencji
zaburzonej zdolności komunikacyjnej (ZZK).
O występowaniu zaburzonej zdolności komunikacyjnej wspomina się w najstar-
szych źródłach historycznych (egipskie hieroglify, Biblia itp.); co więcej sam ter-
min „logopedia” znany jest już od czasów, kiedy Grek Isokrates (436–338 r. p.n.e.)
domagał się pielęgnowania logón paideia (‘wychowania prawidłowej mowy’). Jed-
nak logopedia jako nauka zaczęła się konstytuować dopiero w latach 20. XX w.
Przeplatają się tu dwa kierunki rozwoju. Pierwszy to kierunek fi lozofi czny i z fi -
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 15 15
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 15 15
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 16
Część I. Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii
lozofi i wywodząca się linia nauk (retoryka, językoznawstwo, pedagogika, psy-
chologia, pedagogika specjalna itd.). Drugi to kierunek biologiczny. Charakte-
rystyczne jest dla niego podejście lekarskie – zwłaszcza poszczególnych działów,
które stopniowo się różnicowały w ramach medycyny (otorynolaryngologia, neu-
rologia, foniatria, chirurgia plastyczna itd.). Obydwa te kierunki wzajemnie się
dopełniają – tylko w ich komplementarności zagwarantowana jest jednolitość
logopedii jako działu nauki.
Korzenie logopedii europejskiej jako nowoczesnej dziedziny nauki moż-
na odnaleźć zwłaszcza w ośrodkach niemieckojęzycznych (Berlin, Wiedeń).
W związku z drugą wojną światową doszło (m.in. również w wyniku niedo-
browolnego wyjazdu wielu specjalistów z Niemiec) do gwałtownego rozwoju
logopedii głównie w USA. Obecnie w skali światowej pozycję dominującą ma
logopedia angloamerykańska. Początki formowania logopedii jako dziedziny
nauki przebiegały w byłej Czechosłowacji w przybliżeniu w pierwszych sześciu
dekadach XX wieku, głównie pod wyraźnym wpływem medycyny, lecz stopnio-
wo uzyskiwali tu wpływ także nielekarze. Poważny przełom nastąpił w ostatnich
dziesięcioleciach XX wieku, kiedy zaburzoną zdolnością komunikacyjną zaczęli
się bardziej intensywnie interesować psycholodzy, a zwłaszcza językoznawcy.
W ostatnim okresie dochodzi tu do zasadniczej zmiany paradygmatu. Coraz
częściej stosuje się tzw. zwrot pragmalingwistyczny, czyli odejście od terapii
skierowanej tylko na korekcję wymowy i zwrot do pryncypialnej orientacji na
wszystkie płaszczyzny językowe. Chodzi o paradygmat opierający się na holi-
stycznym rozumieniu logopedii, której przedmiotem badań jest nie tylko mowa,
ale osoba z zaburzoną zdolnością komunikacyjną. Dlatego nowoczesne kon-
cepcje logopedii jednoznacznie podkreślają przesunięcie przedmiotu badania od
„mówienia” do „komunikacji”, od „indywidualnego” do „interindywidualnego”.
Coraz częściej są stosowane koncepcje pragmalingwistyczne, których tradycyjna
logopedia nie znała, co prowadziło np. do ignorowania pragmatycznej płaszczy-
zny językowej, która w słowackiej logopedii zaczęła być pertraktowana dopiero
niedawno (V. Lechta i in. 1990). Z tych powodów nastąpiło w logopedii przej-
ście od terminów „zaburzenie mowy”, „błąd mowy” do bardziej ogólnego ter-
minu „zaburzona zdolność komunikacji” (ZZK), który trafnie oddaje tę zmianę
paradygmatu logopedii.
Obecnie istnieją w logopedii dwa trendy: praktycystyczny i emancypacyjny.
Trend praktycystyczny pojmuje logopedię jako „książkę kucharską”, oferującą
„przepisy” na usunięcie-korektę poszczególnych rodzajów ZZK. Przykładem
tego trendu są działania logopedyczne np. we Włoszech, Francji i niektórych
landach Niemiec. W odróżnieniu od niego, w ramach trendu emancypacyj-
nego (obserwowanego na przykład w Wielkiej Brytanii, USA) logopedia jest
pojmowana jako młoda nauka, która chce i musi precyzować swoją istotę na-
ukową i forsować swoją równorzędną pozycję w systemie dyscyplin naukowych
(por. V. Lechta 2009).
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 16 16
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 16 16
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 1. Viktor Lechta. Podstawy teoretyczne logopedii
17
Dlatego zakotwiczenie logopedii w systemie nauk nie jest jeszcze do końca
ustalone. Odbywają się intensywne dyskusje, związane głównie z podstawowym
wyznaczeniem jej przedmiotu, pozycją między dyscyplinami naukowymi, a także
trendem jej dalszego rozwoju: w niewielu dziedzinach istnieje taka różnorodna
sytuacja, jak właśnie w logopedii (V. Lechta 1999). Na początku trzeciego ty-
siąclecia włączenie logopedii do systemu nauk jest w różnych krajach odmienne:
od jej zakwalifi kowania do dyscyplin lekarskich (ewentualnie tzw. paramedycz-
nych), przez jej pojmowanie jako językoznawstwa stosowanego, włączenie do
dyscyplin pedagogicznych, pedagogiki specjalnej, pedagogiki leczniczej, aż do
dążenia do jej autonomii. Najczęściej można tu obserwować tendencje rywalizu-
jące (walka o dominującą pozycję jednej spośród zainteresowanych nauk) i ten-
dencje przekrojowe (lokujące logopedię w punkcie przecięcia wielu dyscyplin).
Jeżeli będziemy opierać się na klasyfi kacji nauk, tak jak ją wyznaczył M. Nako-
nečný (2002), możemy zdefi niować nowoczesną logopedię jako interdyscypli-
narną dziedzinę nauki, usytuowaną między naukami przyrodniczo-społecznymi
i empiryczno-normatywnymi. Ten trend nie jest charakterystyczny tylko dla sło-
wackiej i polskiej logopedii: takie pojmowanie logopedii jest typowe na przykład
także dla logopedii amerykańskiej i brytyjskiej (B.A. Stewart 1994), w obecnym
czasie mówią o tym trendzie także M. Grohnfeldt i in. (2000) w Niemczech,
M. Magnusson (2001) w Szwecji („logopedia w dialektyce nauk przyrodniczych
i humanistycznych”) itp. W dodatku w takim pojmowaniu nie tylko logopedia
jest nauką interdyscyplinarną, ale z pewnością także jej subdyscypliny (afazjo-
logia, balbutologia itd.) zyskują coraz silniejszy charakter interdyscyplinarny.
W związku z tym H. Günter (1996) podaje, że logopedia jako samodzielna dys-
cyplina naukowa powinna pozostać interdyscyplinarną, multiprofesjonalną, ko-
operatywnie i integracyjnie zorientowaną nauką. Podobny pogląd głosi L. Kacz-
marek (1977) – twórca polskiej logopedii: logopedia to samodzielna dyscyplina
naukowa, multiinterdyscyplinarna, której przedmiotem badań jest mowa, rozu-
miana holistycznie, w wymiarze embriologicznym, patologicznym, społecznym
i artystycznym.
W każdym przypadku należy jednakże utrzymać równowagę wpływów poszcze-
gólnych nauk współzależnych, tak aby żadna z nich w tej interdyscyplinarnej kon-
stelacji nie przeważała kosztem pozostałych. Stosunek zainteresowanych dziedzin
powinien więc być dopełniający się (M. Grohnfeldt i in. 1989), tak jak powinny
być komplementarne fi lozofi czna/humanistyczna i biologiczna linia rozwoju lo-
gopedii. O. Speck (2003) mówi w tym sensie o tzw. pojęciu ekologicznym, przy
którym odpadają spory kompetencyjne na temat tego, która dziedzina nauki ma
dominować, a która ma być submisywna (podporządkowana). W takim pojęciu
należy defi niować logopedię jako interdyscyplinarną dziedzinę nauki, badającą
prawidła powstania, eliminowania i prewencji ZZK. Badanie „prawideł powsta-
nia ZZK” implikuje tu również diagnostykę i prewencję, a „eliminowanie” impli-
kuje terapię, wychowanie, kształcenie itd.
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 17 17
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 17 17
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 18
Część I. Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii
Logopedia bada ZZK u człowieka według kryterium jej przyczyn, przeja-
wów, następstw, możliwości diagnostyki, terapii, prewencji i prognozy. Obecnie
obserwujemy starania o różnicowanie logopedii klinicznej, jako praktycznego
działu logopedii w kierunku dziedziny medycznej, i logopedii szkolnej, jako sto-
sowanego działu ukierunkowanego na system edukacyjny.
1.1.2. Logopedia jako profesja
Logopedia jako profesja ukierunkowuje się na trzy grupy populacyjne:
– ludzi niepełnosprawnych, którzy mają ZZK (na przykład ZZK przy opóź-
nieniu mentalnym);
– ludzi pełnosprawnych z ZZK (na przykład ludzie z lekką bełkotliwością);
– tzw. populację nietkniętą, czyli ludzi, którzy nie mają ZZK, ale są objęci
działaniami profi laktycznymi (w ramach prewencji jąkania w okresie roz-
wojowej niepłynności mowy, prewencji zaburzeń głosu u osób „pracujących
głosem”, np. nauczycieli).
Zakres obowiązków logopedy jest stosunkowo szeroki. Do jego zadań należą:
prewencja, diagnostyka i terapia ZZK, działalność doradcza, opiniująca, badaw-
cza, publikacyjna, oświatowa, kształceniowa i samokształceniowa itd.
Na poziomie międzynarodowym od 1988 r. w Europie najbardziej znaczącą
organizacją zawodową jest Stała Komisja Logopedów przy UE (Comité Per-
manent de Liaison des Orthophonistes / Logopèdes de l‘Union Européenne
– CPLOL, www.cplol.eu). Ma w przybliżeniu 60 000 członków z 28 krajów eu-
ropejskich. Ogólnoświatowe oddziaływanie ma Międzynarodowe Towarzystwo
Logopedów i Foniatrów (International Association of Logopedics and Phonia-
trics – IALP).
1.1.3. Logopedia jako przedmiot studiów
Pierwsze znane wzmianki o wyższym kształceniu logopedów w Europie
są z 1926 r. (Hamburg). Obecnie logopedzi zdobywają wyższe wykształcenie na
wydziałach humanistycznych: pedagogicznych, pedagogii specjalnej, pedagogiki
leczniczej, językoznawstwa, oraz medycznych: lekarskich, ewentualnie innych.
1.2. Rozwój myśli logopedycznej w świetle
ewolucji światowych paradygmatów
Historię logopedii można analizować w różnych aspektach: jako dzie-
dzinę nauki, jako historię troski o ludzi z ZZK czy jako historię kształcenia lo-
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 18 18
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 18 18
2011-10-04 13:02:49
2011-10-04 13:02:49
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 1. Viktor Lechta. Podstawy teoretyczne logopedii
19
gopedów lub historię logopedii jako profesji. Można je traktować regionalnie lub
globalnie. W tej periodyzacji dziejów logopedii chodzi o zintegrowanie wszyst-
kich wspomnianych kryteriów w jeden wspólny przegląd siedmiu etapów rozwo-
ju logopedii:
1. Zdolność do komunikacji jako taka jest przedmiotem rozważań i badań od
zarania dziejów. Pierwsze pisemne dowody pochodzą w przybliżeniu już
z trzeciego tysiąclecia p.n.e., ale w licznych aspektach (różne rodzaje wer-
balnych przysiąg, zaklinania lub jej wykorzystywanie/nadużywanie przez
polityków-demagogów) rejestrujemy tego dowody do dziś.
2. Pisemne zapisy o istnieniu ludzi z ZZK (w przybliżeniu od XIV w. p.n.e.).
Zwykle chodziło o osobowości prominentne (władcy, wodzowie itd.).
3. Początki systematycznego pielęgnowania zdolności komunikacji jako ta-
kiej, wzmianki o ZZK w pracach znaczących myślicieli (I w. n.e.–XV w.).
4. Rozprawy naukowe o ZZK, pojedyncze próby wprowadzenia systematycz-
nej troski o ludzi z ZZK (XVI–XVII w.). Chodziło z reguły o osobowości
oświecone, które kierowały się pobudkami humanistycznymi, a także an-
tycypowały dalszy rozwój w tej dziedzinie.
5. Początki zorganizowanej troski o ludzi z ZZK (XVIII–XIX w.): w XVIII w.
oświata (jako baza kulturalno-etyczna) i rewolucja przemysłowa (jako baza
techniczno-ekonomiczna) stworzyły platformę dla zinstytucjonalizowanej
opieki nad ludźmi upośledzonymi i zaburzonymi (V. Lechta 1994).
6. Monografi e, podręczniki, czasopisma dały punkty wyjścia dla kreowania
naukowych podstaw logopedii (XIX–XX w.) przede wszystkim w krajach
niemieckojęzycznych (Berlin, Wiedeń).
7. Konstytuowanie logopedii jako dziedziny nauki (XX–XXI w.). Interesują-
ce jest, że po obu stronach Atlantyku znaczącym przedziałem były lata 20.
XX w.
W niektórych krajach logopedia dążyła w kierunku szkolnictwa i w kierunku
medycyny (logopedia szkolna, logopedia kliniczna), dochodziło do inkluzywnej
troski o dzieci z ZZK (O. Matuška 2002) [por. cz. I, rozdział 4. „Koncepcja
i organizacja opieki logopedycznej w Polsce”].
Chociaż przedstawiona periodyzacja jest tylko wstępnym zarysem, należy
wspomnieć przynajmniej najbardziej znaczące wydarzenia i osobowości logo-
pedii. Wyraźnie zaznaczmy, że rozgrywały się w tych okresach historycznych
również inne ważne wydarzenia, zmieniające podejście do teoretycznych i prak-
tycznych podstaw rodzącej się logopedii. W wyborze faktów i osób z historii lo-
gopedii chodzi nam raczej o podkreślenie najbardziej charakterystycznych punk-
tów zwrotnych niż o szczegółowe informacje. Należy do nich zwłaszcza:
– pierwsze użycie terminu „logopedia” – logón paideia (Isokrates, IV w.
p.n.e.);
– profesja: już starożytni Rzymianie znali jakichś poprzedników logopedów
(pod nazwą phonascovia lub phonascus/phonasci);
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 19 19
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 19 19
2011-10-04 13:02:50
2011-10-04 13:02:50
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 20
Część I. Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii
– podręcznik pediatrii Mercurialisa (1583): jego rozdziały o ZZK są uważane
za pierwszą rozprawę naukową w dziedzinie logopedii;
– otworzenie pierwszego zakładu – „instytutu dla niemych i innymi zaburze-
niami mowy dotknięte osoby” (1778, S. Heinicke);
– monografi a A. Kussmaul, Zaburzenia mowy (Die Störungen der Sprache, 1877);
– otworzenie pierwszego w Polsce Zakładu Leczenia Zboczeń Mowy (czyn-
nego od 1892 do 1922 r.), prowadzonego przez W. Ołtuszewskiego;
– pierwsze czasopismo („Medizinisch-Pädagogische Monatschrift für ge-
samte Sprachheilkunde”, A. Gutzmann – H. Gutzmann w 1891 r.);
– kongres założycielski IALP (stowarzyszający logopedów w skali ogólno-
światowej); 1926 r. – pierwsze wyższe kształcenie logopedów. Wydarzenia
te były platformą dla emancypacji logopedii jako dziedziny nauki, działu
studiów i profesji.
1.3. Zaburzona zdolność komunikacyjna (ZZK)
Jednym z podstawowych terminów nowoczesnej logopedii jest zaburzo-
na zdolność komunikacyjna: w angielskiej terminologii communicative disability
(D. Crystal, R. Varley 1999), w niemieckiej terminologii gestörte Kommunika-
tionsfähigkeit; Störung von Kommunikationsfähigkeit (M. Grohnfeldt i in. 2000).
Jeżeli chcemy się zajmować ZZK, należy najpierw, przynajmniej krótko,
określić samą zdolność komunikacji, czyli zdolność człowieka do świadomego
i według odpowiednich norm ortofonicznych używania języka jako systemu zna-
ków i symboli w całej jego kompleksowości oraz we wszystkich jego formach,
w celu realizowania określonego zamierzenia komunikacyjnego.
Kompleksowość oznacza, że zdolność ta obejmuje wszystkie płaszczyzny
językowe (fonetyczno-fonologiczną, leksykalno-semantyczną, morfologiczno-
-syntaktyczną, pragmatyczną...); jeżeli chodzi o formy, to zdolność komunikacji
obejmuje wszystkie sposoby komunikowania (np.: mówiony, grafi czny, niewer-
balny). Zdolność komunikacji człowieka (tak jak człowiek sam) jest punktem
przecięcia trzech wzajemnie się w niej przeplatających wymiarów: biologiczne-
go, psychicznego i społecznego, a więc stanowi bio-psycho-społeczną jedność.
Ten punkt przecięcia jest u każdego człowieka indywidualnie zróżnicowany,
a specyfi czna zdolność komunikacji jest charakterystyczna dla jednostki, po-
dobnie jak sposób chodzenia. Określenie „normalnej” zdolności komunikacji
może być czasem trudne. Kategoria „normalności” jest bowiem przy ocenie ko-
munikacji i jej odchyleń o wiele szersza, a jej granice są często bardziej niejasne
niż granice norm w innych dziedzinach. O wiele łatwiej niż ogólnie obowiązu-
jące, normalne lub odchylające się od normy przejawy zdolności komunikacji
da się określić np. „normalny” – średni wzrost obywateli w centymetrach lub
„normalny” słuch w decybelach. Przejawów, które ktoś ocenia jako ewidentne
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 20 20
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 20 20
2011-10-04 13:02:50
2011-10-04 13:02:50
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 1. Viktor Lechta. Podstawy teoretyczne logopedii
21
ZZK, inny człowiek może nawet nie zauważyć. Jest to spowodowane kilkoma
czynnikami:
– ludzie z wyższym wykształceniem (zwłaszcza w dziedzinie humanistycznej)
mają tendencję oceniać jakość przejawów mowy innych ludzi bardziej suro-
wo i zwykle również ustalać swoje granice „normy” wyżej;
– u niektórych profesjonalistów mowy (np.: nauczycieli, aktorów, spikerów itd.)
wymagania dotyczące „normy” są surowsze niż w innych profesjach;
– lekkich odchyleń od normy, mniej wyraźnych przejawów ZZK (na przykład
mniej rażące błędy wymowy) możemy nie zauważać z powodu zmęczenia
i dekoncentracji;
– zależy to również od środowiska językowego, z którego pochodzi oceniają-
cy ZZK; na przykład osoba (Słowak), która była od najmłodszych lat pod
wpływem trnawskiego dialektu, może mieć wrażliwość językową na różni-
cowanie wymowy miękkiego „ć”, „d`” „ń”, które jest odmienne od normy
poprawnej wymowy przyjętej na Słowacji; innym przykładem jest wymowa
krakowska – realizacja „n” przedniojęzykowego jako tylnojęzykowa, czyli
upodobnienie do „k” pod względem artykulacji, w wyrazach: szynka, okien-
ko, panienka; w innych regionach Polski realizacja „n” jako tylnojęzykowe-
go pojawia się tylko w wyrazach obcego pochodzenia: bank, tango.
Mamy jednak do dyspozycji konkretne wskazówki w szukaniu odpowiedzi na
pytania, które są zawsze związane z określonym kryterium wyjściowym:
– Kryterium rozwojowe: czy przejawy zdolności komunikacji odpowiadają
normom rozwojowym, czy nie? Na przykład: czy zakres zasobu słownego
dziecka jest odpowiedni do normy rozwojowej dla danego wieku?
– Kryterium fi zjologiczne: czy można uważać sposób mówienia za fi zjologicz-
nie prawidłowy, czy nie? Na przykład: czy nosowość jest według kryterium
dźwięku mowy prawidłowa, czy odmienna od normy?
– Kryterium terapeutyczne: czy w danym przypadku pożądana jest inter-
wencja logopedyczna, czy nie? Na przykład: czy konieczne jest, aby czło-
wiek z pewnym odchyleniem artykulacji poddał się terapii logopedycznej,
czy nie?
– Kryterium lingwistyczne: czy dane mówienie odpowiada normom kodyfi -
kowanym dla danego języka, czy nie? Na przykład: czy określone mówienie
jest gramatycznie prawidłowe?
– Kryterium zamierzenia komunikacyjnego: czy człowiek potrafi zrealizować
swoje zamierzenie komunikacyjne i można jego zamierzenie komunikacyj-
ne zrozumieć bez pewnych momentów zakłócających? Na przykład: czy po-
trafi my bez przeszkód dekodować zamierzenie komunikacyjne człowieka,
który ma ciężką wadę wymowy, i czy on sam potrafi swoje zamierzenie
komunikacyjne prezentować bez przeszkód?
Sądzimy, że ostatnie kryterium – tj. kryterium zamierzenia komunikacyjnego –
ma spośród wymienionych najmniej ograniczeń: umożliwia bowiem najbardziej
ogólną aplikację. A zatem w tym sensie o ZZK mówimy wtedy, kiedy jedna
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 21 21
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 21 21
2011-10-04 13:02:50
2011-10-04 13:02:50
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011 22
Część I. Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii
z płaszczyzn przejawów językowych (lub kilka płaszczyzn równocześnie) czło-
wieka interferuje z jego zamierzeniem komunikacyjnym.
W najcięższych przypadkach ZZK wcale nie potrafi my dekodować, inter-
pretować zamierzenia komunikacyjnego, ponieważ wcale go nie rozumiemy; in-
nym razem człowiek z ZZK nawet nie próbuje zrealizować swojego pierwotnego
zamierzenia komunikacyjnego, na przykład boi się ośmieszenia itp.
ZZK może się przejawiać w ramach procesów symbolicznych i niesymbolicz-
nych. Oto przykłady zaburzonej zdolności komunikacyjnej:
ZZK może się manifestować tylko w jednym wymiarze (np. prosta bełko-
tliwość dotyczy tylko wymiaru dźwiękowego w dziedzinie procesów niesym-
bolicznych). Jednak może się przejawiać symultanicznie w kilku wymiarach
(np. zaburzony rozwój mowy przejawia się zwykle w różnych wymiarach) lub
najpierw w jednym wymiarze, a sukcesywnie także w innym (np. jąkanie doty-
czy początkowo zwykle tylko wymiaru dźwiękowego w dziedzinie procesów nie-
symbolicznych, ale stopniowo może wpływać również na procesy symboliczne:
człowiek stara się koncypować swoją wypowiedź tak, aby nie występowały w niej
słowa, przy których przewiduje problemy z płynnością mowy).
Termin ZZK odpowiada również najnowszej klasyfi kacji WHO (Internatio-
nal Classifi cation of Functioning, Disability and Health) (2001), w której termin
disability jest ekwiwalentem „zaburzonej zdolności”.
Poszczególne rodzaje ZZK można analizować w wielu koncepcjach, w ra-
mach różnych teorii i w wielu kontekstach. Dla naszych potrzeb będzie naj-
łatwiej zastosować kryterium nozologiczne. Z tego aspektu rozróżniamy kilka
podstawowych rodzajów ZZK, które występują w ramach międzynarodowej kla-
syfi kacji chorób i dzielą się na konkretne diagnozy:
– bezmowność rozwojowa – zaburzony rozwój mowy;
– nabyta bezmowność organiczna – afazja;
– nabyta bezmowność psychogenna – mutyzm, mutyzm selektywny;
– zaburzenie dźwięku mowy – mamrotanie;
– zaburzenie płynności mowy – jąkanie, niewyraźna mowa;
– zaburzenia artykułowania mowy – dyslalia, dyzartria;
– zaburzenia głosu – dysfonia, afonia;
– kombinowane wady i zaburzenia mowy – równoczesne występowanie kilku
rodzajów zaburzonej zdolności komunikacyjnej;
– symptomatologiczne zaburzenia mowy: ZZK przy innych, dominujących
upośledzeniach, chorobach, zaburzeniach, np. przy upośledzeniu słucho-
wym, dziecięcym porażeniu mózgowym;
– zaburzenie grafi cznej strony mowy: agrafi a, aleksja, akalkulia, dysleksja,
dysgrafi a, dyskalkulia.
Ważne jest, aby wiedzieć, że za ZZK nie uważamy:
– bezmowności fi zjologicznej – jeżeli dziecko nie mówi przed ukończeniem
1. roku życia;
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 22 22
Gunia_Wprowadzenie do logopedii 22 22
2011-10-04 13:02:50
2011-10-04 13:02:50
G. Gunia, V. Lechta, Wprowadzenie do logopedii, Kraków 2011 ISBN: 978-83-7587-851-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011
Pobierz darmowy fragment (pdf)