Darmowy fragment publikacji:
Edward Abramowski
WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH
E
S
T
E
T
Y
K
I
Y
C
Y
S
A
L
K
P
O
L
S
K
I
E
J
universitas
WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH
SERIA POD PATRONATEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA ESTETYCZNEGO
K L A S Y C Y E S T E T Y K I P O LS K I E J
redakcja naukowa serii
Krystyna Wilkoszewska
Edward Abramowski
WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH
wprowadzenie, wybór i opracowanie
Krystyna Najder-Stefaniak
Kraków
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
© Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
UNIVERSITAS, Kraków 2011
ISBN97883–242–1502–7
TAiWPN UNIVERSITAS
Projekt okładki i stron tytułowych
Sepielak
www.universitas.com.pl
SPIS TREŚCI
Krystyna Najder-Stefaniak, Specyfika i wartość sztuki
w ujęciu anarchisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
WYBÓR PISM ESTETYCZNYCH
EDWARDA ABRAMOWSKIEGO
Co to jest sztuka? (Z powodu rozprawy L. Tołstoja:
„Czto takoje iskusstwo?”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
śycie i słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Bases psychologiques de la sociologie; Le matérialisme historique
et le principe du phénome`ne social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
PostrzeŜenie i spostrzeŜenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Zasada zjawiska społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Teoria równowaŜników indywidualnych i faktu społecznego . . . . . . . 76
Sumienie człowieka jako rodnik świata społecznego . . . . . . . . . . . 103
Zagadnienia etyczne i polityka rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Kazimierz Krauz, Socjologiczne prawo retrospekcji . . . . . . . . . . . . 170
Etyka a rewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Program wykładów nowej etyki. Warszawa 1899 . . . . . . . . . . . . . . 222
Organizacja Kultury Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Człowiek dzisiejszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Teoria jednostek psychicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Metafizyka doświadczalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
.
Krystyna Najder-Stefaniak
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
W UJĘCIU ANARCHISTY
1. śyciorys Edwarda Abramowskiego
Józef Edward Abramowski zaliczany jest do grona wybitnych pol-
skich myślicieli i działaczy politycznych, uwaŜany za filozofa, psycho-
loga, socjologa i estetyka, a takŜe kulturologa, ceniony jako twórca
koncepcji socjalizmu bezpaństwowego i polskiego kooperatyzmu. Tę
róŜnorodność dostrzeganą w jego aktywności wyjaśnia stwierdzenie,
jakie znajdujemy w napisanym przez niego Przyczynku do psychologii
myślenia logicznego: „istnieje tylko jedna jedyna tajemnica Ŝycia obej-
mująca wszystko, i jedna pozornie tylko rozczłonkowana wiedza, usiłu-
jąca tę tajemnicę przeniknąć i wypowiedzieć”1. Chcąc poznać tę tajem-
nicę Abramowski prowadził badania, w oparciu o które zbudował wielki
system filozofii Ŝycia, z oryginalną antropologią, epistemologią, etyką,
estetyką.
Nela Samotyhowa2 dobrze pamiętająca Abramowskiego twierdzi-
ła, Ŝe moŜna by zastosować do niego renesansowe określenie: „Homo
1 E. Abramowski, Przyczynek do psychologii myślenia logicznego, Warszawa
1915, s. II.
2 Nela Samotyhowa (1876–1966), autorka oryginalnej metody wychowania
estetycznego, pedagog i krytyk artystyczny.
VIII
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
universale”, Ŝe „Nic ludzkiego nie było mu obce” i pisała „Abramow-
ski przyniósł ze sobą na świat olbrzymi kapitał zdolności i energii i na-
leŜy do tych wyjątkowych ludzi, którzy talentu swego nie zmarnowali.
Przeciwnie. Bez śladu opieszałości i lenistwa szedł od dzieciństwa drogą
twórczości i w miarę dojrzewania urastał, ogarniając coraz szersze dzie-
dziny Ŝycia i wiedzy. NaleŜał do typu ludzi płonących nieustającym
ogniem myśli i uczucia. Urodził się «obudzonym», miał w sobie ko-
nieczność poznawania zjawisk i ich syntetycznego ogarniania. (...) Okre-
sy zastoju, martwoty czy obojętności psychicznej były u niego nie do
pomyślenia”3.
Jako teoretyk Abramowski zaproponował wiele nowych i cennych
myśli. UwaŜany jest za twórcę psychologii eksperymentalnej. Pozytyw-
nie przyjmowano jego badania dotyczące zagadnienia podświadomo-
ści i pamięci. Do dziś inspirujący pozostaje jego socjalizm humanistycz-
ny. Na odkrycie zasługuje jego epistemologia. Oryginalna i interesująca
jest teŜ estetyka, którą moŜna wyczytać z prac Abramowskiego. Roz-
wiązanie psychologicznego problemu postawy estetycznej było w filo-
zofii Abramowskiego potrzebne do opracowania działań pomagających
człowiekowi dojrzeć do rewolucji moralnej bazującej na „wytworzeniu
się nowych uczuciowych stron duszy” pozwalających na pojawienie się
nowego sumienia.
Jego badania, mimo Ŝe dotyczyły róŜnych dziedzin, pozostawały
w związku ze sobą. Zagadnienia z zakresu estetyki, dotyczące piękna
i sztuki, twórczości i doświadczeń estetycznych, wpisują się tu w system
rozwaŜań na temat państwa, społeczeństwa, podmiotowości człowie-
ka, etyki, edukacji, porządku gospodarczego, samorządności i relacji
między ludźmi. W rozwaŜaniach teoretycznych Abramowskiego znajdu-
jemy inspiracje do podejmowania praktycznych działań a takŜe uzasad-
nienia ich sensu. Działania społeczne realizowane przez twórcę systemu
socjalizmu bezpaństwowego i polskiego kooperatyzmu, inicjatora Kół
Etyków, Kół Oświaty Ludowej i Latającego Uniwersytetu, autora trzy-
3 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra
i piękna w przebudowie Ŝycia, odczyt w dniu 20 listopada 1928 na wieczorze
poświęconym pamięci Edwarda Abramowskiego. Następnie opublikowano
go w formie broszury przez Wydawnictwo Towarzystwa Kultury Etycznej
im. Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1931 (ze zbiorów Remigiusza
Okraski, poprawiono pisownię wedle obecnych reguł). http://www.lewicowo.
pl/varia/viewpub/tid/2/pid/476
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
IX
punktowego programu: bojkot państwa, samoorganizacja, samokształ-
cenie, animatora Związków Przyjaźni – współbrzmią z jego socjologią,
psychologią, antropologią, estetyką, filozofią. Spoiwem róŜnorodnych
dociekań i przedmiotem ukierunkowującym aktywność badawczą i spo-
łeczną Abramowskiego był człowiek.
Jako zasadnicze cechy umysłu Abramowskiego badacze jego osią-
gnięć podają intuicyjność twórczości i systematyczność myślenia4. Za-
uwaŜają, Ŝe śledząc jego pracę naukową odnosimy wraŜenie, iŜ prace
eksperymentalne w duŜej części są weryfikacją poglądów ukształtowa-
nych poza doświadczeniem. ZauwaŜony przez Konstantego Krzeczkow-
skiego bezkrytycyzm i lekkomyślność w stosunku do cudzych poglą-
dów ma pewnie podobne uzasadnienie. Abramowski szukał w cudzych
poglądach, podobnie jak w przeprowadzanych przez siebie doświad-
czeniach, potwierdzenia własnych intuicji.
Intuicja była zdaniem Abramowskiego pewniejsza od intelektual-
nych dociekań, była podobnie jak w filozofii Henri Bergsona i rozwa-
Ŝaniach o poezji Henri Bremonda, a takŜe w przekonaniu wielu twór-
ców i teoretyków sztuki, sposobem wydostania się poza ograniczenia
narzucane przez wynikające z praktycznego nastawienia schematy inte-
lektu, moŜliwością dotknięcia bytu prawdziwego, niezafałszowanego
przez niemądrą, nieetyczną aktywność człowieka. Intuicja podpowiada-
ła integralność wszystkiego, z czym moŜemy wejść w jakikolwiek stosu-
nek i co stanowić moŜe przedmiot myśli. Tej integralności Abramowski
szukał takŜe tam, gdzie intelektualne spotkania ze światem skutkowa-
ły zauwaŜeniem sprzeczności. ZauwaŜył, Ŝe zjawiska społeczne mają
charakter jednocześnie rzeczowy i psychiczny, przyczynowy i dowolny,
wyodrębniają się od stanów psychicznych indywidualnych jako ich syn-
teza, ale odnajdują się tylko w świadomości indywidualnej. ZauwaŜenie
tej potrójnej sprzeczności zjawisk społecznych doprowadziło w rezulta-
cie do zaproponowania w teorii zjawisk psychicznych nowego punktu
4 Zob. Konstanty Krzeczkowski, Wstęp do pism E. Abramowskiego, t. 1,
Warszawa 1924, Dzieje Ŝycia itwórczości Edwarda Abramowskiego, Warszawa
1933; Przedmowa, w: Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie dzieł treści filozoficznej
ispołecznej. Opracowanie iprzedmowa Konstanty Krzeczkowski, t. 1, War-
szawa 1924; Janina Budkiewicz, Edward Abramowski. Pisma. Pierwsze zbioro-
we wydanie dzieł treści filozoficznej i społecznej, „Przegląd Filozoficzny 1926,
R. 29, z. 3–4, s. 248–253; Oskar Lange, Socjologia i idee społeczne Edwarda
Abramowskiego, w: tegoŜ, Dzieła, t. 2, Warszawa 1973, s. 19.
X
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
widzenia, do odrzucenia schematu alternatywnego myślenia, które było
u podstaw toczonego pod koniec dziewiętnastego wieku sporu socjo-
logów między zwolennikami „rzeczowości” (Durkheim) i „psychicz-
ności” (Tarde). W fenomenalizmie socjologicznym Abramowskiego,
charakterystyczna dla zjawiska społecznego jest jego natura rzeczowo-
-psychiczna.
MoŜna zaryzykować twierdzenie, Ŝe umiejętności intuicyjnego do-
tykania rzeczywistości nauczył się Abramowski w dzieciństwie. Tam
teŜ naleŜy szukać źródeł romantyzmu Abramowskiego, jego wyobraź-
ni, wraŜliwości społecznej i estetycznej, jego uczuciowości i stanów
mistycznych. Tam, jak pisze Samotyhowa, „zaczął się patriotyzm i za-
kiełkowały w nieuświadomionych głębiach uczucia braterstwa wzglę-
dem wszystkiego”5.
Potrafił kontaktować się z rzeczywistością w róŜnych jej wymia-
rach i doprowadzać do synergii intuicji i intelektu: „Głodny i chciwy
świata, chłonął go swą przedziwną wraŜliwością i przenikał intelektem.
Zanurzony we wraŜenia i ulegający im z całym oddaniem się artysty,
umiał zmieniać postawę biernej kontemplacji na czynne ocenianie zja-
wisk”6. Zajmowanie się pracą naukową nie spowodowało rezygnacji
z aktywności społecznej. Abstrakcyjne myślenie naukowe nie utrud-
niało mu emocjonalnych kontaktów z otoczeniem. Praca naukowa nie
odgradzała Abramowskiego od Ŝycia, lecz przeciwnie – miała dobry
wpływ na intensywność rozumienia i odczuwania wszystkiego, co to
Ŝycie ofiarowywało.
Konstanty Krzeczkowski napisał, Ŝe „poznając dzieje Ŝycia i twór-
czości Abramowskiego doznajemy uczucia wielkiej radości i wzrusze-
nia, jakie przeŜyjemy wobec potęgi i Ŝywiołowości przejawów przyrody,
radości jaką mamy w obliczu potęgi wodospadu górskiego, czy piękna
i powagi wyniosłych szczytów górskich, czy cichej zadumy stepu, stepu
ukraińskiego, do którego najmocniej przywarło kochające i tęsknoty
pełne serce Abramowskiego”7. Wiele wskazuje na to, Ŝe Abramowski
5 Nela Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra
i piękna w przebudowie Ŝycia, tekst pierwotnie został wygłoszony jako odczyt
w dniu 20 listopada 1928 na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abra-
mowskiego. /http://www.lewicowo.pl/varia/viewpub/tid/2/pid/476
6 Ibidem.
7 K. Krzeczkowski, Wstęp, w:E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe...,
op. cit., s. LXXXIX.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XI
jako psycholog badaniami naukowymi udowadniał coś, co znał z włas-
nego, osobistego doświadczenia, Ŝe tęsknota przechowuje wspomnie-
nia, takŜe te, które utraciły postać wyobraŜeniową. ZauwaŜał, Ŝe wspo-
mnienie naleŜy do czynników agnostycznych, sprowadzających do mi-
nimum intelektualizm. Sam doświadczał tego, Ŝe we wspomnieniu są
chwile agnozji estetycznej, w których rzeczy ukazują nam swoje obli-
cze uczucia przedmyślowego. Wspomnienia pięknych chwil z dzieciń-
stwa pozwalały mu czerpać siłę z intuicyjnych spotkań z rzeczywisto-
ścią. Dzięki tej sile jego Ŝycie było piękne, mimo Ŝe dzieje Ŝycia tego
wielkiego człowieka nie były łatwe. W wieku 10 lat musiał poradzić
sobie z utratą ukochanej matki, potem z kolejną śmiercią – tym razem
Ŝony i wreszcie ze śmiercią siostry, z którą był bardzo emocjonalnie
związany od dzieciństwa. Sam miał powaŜne problemy ze zdrowiem.
Walczył o Ŝycie z gruźlicą i w wieku 50 lat przegrał. Był świadkiem
trudnych dla człowieka czasów. Doświadczał państwa jako „policyjnej
organizacji przymusu” i „cięŜkiej zrutynizowanej maszyny biurokracji”
i w rezultacie widział je jako zinstytucjonalizowany system słuŜący ubez-
własnowolnieniu i uniformizacji jednostek. Dostrzegł niebezpieczeń-
stwo w proponowanych przez socjalizm marksistowski sposobach na-
prawy świata zauwaŜając, Ŝe nie zmierzają one do wyzwolenia człowieka
lecz do wzmocnienia i rozszerzenia władzy państwowej, do upaństwo-
wienia wszystkiego, co się tylko da upaństwowić. Widział teŜ wyraźnie
wady zniszczonego przez struktury kapitalizmu człowieka, jego nieprzy-
stosowanie do Ŝycia w lepszym porządku społecznym. Przestrzegał, Ŝe
to nieprzystosowanie musi skutkować tym, Ŝe komunizm przeistoczy
się w państwowość, gnębiącą swobodę jednostki, a zamiast dawnych
klas wytworzą się dwie nowe – obywateli i urzędników.
Wierzył jednak w człowieka, mimo Ŝe dostrzegał jak bardzo musi
on zmienić własne sumienie, by nie wpaść w pułapkę lo stato totale
czyli państwa militarno-biurokratycznego, które chce całkowicie pod-
porządkować sobie obywateli i dla utrzymania swego organizmu rzą-
dzącego musi zabierać im ogromną część ich dochodów. Wierzył, Ŝe
w niedoskonałym człowieku z przełomu wieku XIX i XX moŜe wy-
buchnąć rewolucja i spowodować przemianę, w rezultacie której sta-
nie się on wolny i twórczy.
Z pewnością wspaniałe dzieciństwo, które upłynęło w niezwykłym,
przyjaznym środowisku, pozwoliło potem wierzyć w człowieka, pro-
ponować rewolucję moralną, przeŜyć trudne Ŝycie, tak Ŝe mogło ono
powodować u tych, którzy je poznawali – uczucia wielkiej radości
i wzruszenia, podobne do tych, jakie przeŜywamy wobec potęgi i Ŝywio-
XII
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
łowości przejawów przyrody, radości, jaką mamy w obliczu potęgi wo-
dospadu górskiego, czy piękna i powagi wyniosłych szczytów górskich,
lub cichej zadumy stepu.
Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 w zamoŜnej rodzinie zie-
miańskiej w Stefaninie, na Ziemi Kijowskiej, w powiecie Wasylkow-
skim, z ojca Edwarda i matki Jadwigi z Beynarowiczów. Urodził się na
kresach, na Ukrainie, co pewnie nie jest bez znaczenia, poniewaŜ „Pra-
wie niechybnie, Polacy pochodzący stamtąd posiadają mocne tempo
Ŝycia, energię i Ŝywotność duchową i fizyczną”8.
Miał starszą siostrę Marię, z którą łączyła go zawsze serdeczna przy-
jaźń. Był teŜ bardzo emocjonalnie związany ze swoimi rodzicami i nie-
zwykle mocno przeŜył śmierć matki, która umarła w 1878. Jego posta-
wę i zainteresowania kształtował klimat kultury szlacheckiej, wspomnie-
nia o powstaniach i zachwyt romantyzmem, ale takŜe wraŜliwość na
problemy społeczne. Taką wraŜliwością odznaczał się ojciec będący
prawnikiem z wykształcenia. Od matki mały Edward mógł się uczyć
subtelności i dowcipu. W domu była zatrudniona guwernantka. Dzie-
ci otrzymały staranne wychowanie i wykształcenie. Uczyły się muzyki
i języków obcych. Edward bardzo duŜo czytał, korzystając z duŜej do-
mowej biblioteki.
Przyroda i mentalność ludzi, wśród których spędzał dzieciństwo,
miały wpływ na jego niebanalną osobowość. Dobrze znający go Kon-
stanty Krzeczkowski, autor wstępu do pierwszego wydania dzieł ze-
branych Abramowskiego napisał, Ŝe był on nie tylko wielkim uczonym
i myślicielem, bojownikiem i utopistą, ale takŜe człowiekiem czarują-
cym, błyskotliwym, subtelnym, odczuwającym wszelkie niedole i radości
zarówno w ludziach, jak i przyrodzie. Nazwał go dzieckiem i mędrcem
zarazem – Twórcą9. Samotyhowa przypominała, Ŝe „Przepełniało go
Ŝycie duchowe. Promieniował nim, świecił, zaraŜał otoczenie. Dziwny
człowiek, o tajemniczym uroku osobistym, o zachwycającej inteligen-
cji, o wytwornej bezpośredniości, we wszystkim, co czynił, był sobą.
Posiadał w rzadkim stopniu rozwinięty „le don du contact”, to jest dar
zbliŜania się do ludzi”10.
8 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra
i piękna w przebudowie Ŝycia..., op. cit., s. 3.
9 E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe..., op. cit., s. XLV.
10 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra
i piękna w przebudowie Ŝycia..., op. cit., s. 2.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XIII
„Abramowszczyzna” ma korzenie w atmosferze szlacheckiej kul-
tury XIX wieku, przesiąkniętej wspomnieniami powstań i romanty-
zmem, w umiłowaniu przyjaznego świata zawierającego zarówno step,
jak i park otaczający dwór, w poczuciu bezpieczeństwa płynącego
z miłości i przyjaźni, ale wyrasta takŜe z niezgody na niszczącą czło-
wieka sytuację, jaką proponował ówczesny ład państwowy i z poszuki-
wań wpisujących się w filozofie modernistyczne. Te korzenie dają siłę,
by wierzyć w wolność człowieka i jego twórcze moŜliwości oraz po-
zwalają rozwijać się przekonaniu, Ŝe obcowanie z pięknem jest naj-
krótszą drogą do dobra. „Pierwsze lata – na wsi – w pięknym dworze,
o wielkich, zacisznych pokojach i bogatej bibliotece. Dwór – w duŜym
ogrodzie. Jaśminy, bzy, róŜe. Drzwi salonu prowadzące do stawu. Dalej
las, jary ukraińskie i wspaniały przepych wiosny, lata, jesieni; miękki,
poetyczny czar hajdamackiej ziemi. Stara niańka, ludzie tamtejsi. Wuj
i stryj, dawni powstańcy. Józefa Towiańska – ukochana starsza pani.
Dobry, ludzki ksiądz BłaŜejewski”11 – to był z pewnością cenny punkt
odniesienia dla fenomenów, z którymi spotykał się w róŜnych miej-
scach i okresach swojego Ŝycia.
Po śmierci matki, Abramowski razem z ojcem i siostrą przeprowa-
dził się do Warszawy. Tu Edward kontynuował edukację. Jego nauczy-
cielami byli: Maria Konopnicka, Konrad Prószyński, Zygmunt Pietkie-
wicz. Czytał dzieła Spencera, Darwina, Taine’a, Marksa. Mając 15 lat
opublikował swoje pierwsze artykuły w „Zorzy”: Pogadanki o rzeczach
poŜytecznych (1883) i Pogadanki z gospodarstwa społecznego (1884). JuŜ
w tych publikacjach pojawiła się idea braterstwa ludzi. Propagował
w nich społeczną edukację, pomocowość, współdziałanie i samodo-
skonalenie.
W 1885 zaczął studiować fizykę i biologię na Wydziale Przyrodni-
czym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Nie mając matury mógł
to robić tylko jako wolny słuchacz. Jednocześnie zakładał kółka mło-
dzieŜy socjalistycznej wśród studentów i rzemieślników oraz uczest-
niczył w organizowaniu przemytu nielegalnej literatury z zagranicy.
W latach od 1886 do 1889 studiował takŜe jako wolny słuchacz na
wydziale przyrodniczym uniwersytetu w Genewie. Przedmiotem jego
zainteresowań była tam między innymi filozofia a takŜe historia gospo-
darcza i społeczna. Słuchał wykładów ucznia Renouviera Jean-Jaques’a
11 Ibidem, s. 3.
XIV
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
Gourda, autora dzieła Le phenomène (1888). W Genewie podobnie
jak w Krakowie nie poprzestawał na studiowaniu. Był aktywny jako
działacz socjalistyczny. Ideę braterstwa realizował w grupie polskich
studentów, którzy utworzyli Zjednoczenie MłodzieŜy Polskiej.
Na początku 1889 wrócił do Warszawy. ZaangaŜował się w prace
nad II Proletariatem. Rozpoczął teŜ działalność publicystyczną. RóŜ-
nica poglądów spowodowała, Ŝe Abramowski razem z kilkoma innymi
osobami opuścił II Proletariat i załoŜył nową organizację – Zjednocze-
nie Robotnicze. Jej celem była praca propagandowo-oświatowa w śro-
dowisku robotniczym.
W 1890 mając 22 lata oŜenił się ze Stanisławą Motz, wybitną dzia-
łaczką socjalistyczną, i wraz z nią brał bardzo intensywny udział w budo-
waniu robotniczej organizacji politycznej. Po urodzeniu córki, wiosną
1892 Stanisława Abramowska umarła. Ta druga juŜ w jego Ŝyciu śmierć
kochanej kobiety sprawiła, Ŝe musiał on zmagać się z głęboką depresją.
W 1893 dzięki pomocy przyjaciół wyjechał za granicę. Najpierw do
ParyŜa, gdzie wziął udział w zjeździe organizacji PPS i spowodował
wprowadzenie w programie polskich socjalistów punktu o dąŜeniu do
niepodległości Polski. Na Ŝądanie konsulatu rosyjskiego został tam
uwięziony, a następnie otrzymał nakaz opuszczenia Francji. Pojechał
do Londynu, ale panujący tam klimat był dla niego tak szkodliwy, Ŝe
musiał przenieść się na leczenie do Szwajcarii. Pobyt w Szwajcarii roz-
począł nowy okres studiów i rewizji poglądów. W rezultacie Abramow-
ski zrezygnował z praktycznej działalności politycznej oraz marksizmu.
Skupił się na studiowaniu socjologii, teorii poznania i psychologii. Tam
powstały: Teoria jednostek psychicznych i dwie prace drukowane po fran-
cusku, które dały początek Zagadnieniom socjalizmu. Ogromna tęsk-
nota za krajem spowodowała, Ŝe ryzykując zatrzymanie na granicy,
w styczniu 1897 wrócił do Warszawy. W kilka lat potem poślubił Emi-
lię Andronowską, córkę sybiraka-powstańca. Studia naukowe i potrzeba
leczenia związana z odnawiającą się co jakiś czas chorobą płuc były
powodem tego, Ŝe małŜeństwo prowadziło koczownicze Ŝycie. Miej-
scem ich pobytu były: Warszawa, Stefanin, Szwajcaria, Zakopane, Bruk-
sela i Barnauł na Syberii, gdzie mieszkała rodzina Emilii.
Powrócił do kraju z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego.
Krzeczkowski pisał o przemianie Abramowskiego stwierdzając: „wyje-
chał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową
teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako
utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w Ŝycie ideałów ko-
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XV
munizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć moŜe nie chciał
sobie tego uświadamiać”12.
W 1898 Abramowski opublikował artykuł Dwulicowy charakter
postrzeŜeń z zakresu psychologicznej teorii poznania, w którym jako
pierwszy w Polsce nawiązał do teorii Henri Bergsona oraz poświęcony
stricte zagadnieniu estetycznemu esej Co to jest sztuka? (Z powodu roz-
prawy L. Tołstoja: Czto takoje iskusstwo?).
W latach 1898–1899 z jego inicjatywy powstawały grupy kształcą-
ce się etycznie i propagujące hasła odnowy moralnej, a takŜe komuny
realizujące postulaty Ŝycia etycznego. Zarówno w grupach etycznych,
jak i w komunach akcentowano waŜność rozwijania kultury moralnej
i zdobywania wiedzy. Celem było przygotowanie członków do tworze-
nia nowych stosunków społecznych opartych na braterstwie. Podobny
cel miały powstające pod patronatem Abramowskiego Koła Etyków.
Propagowały one moralny bunt i permanentną rewolucję moralną.
Poza działalnością społeczną Abramowski rozwijał swoje psycholo-
giczne i socjologiczne zainteresowania naukowe. Brał udział w bada-
niach i Ŝyciu naukowym środowisk psychologów w Genewie, Brukseli
i Lozannie. W 1904 opublikował rozprawę Socjalizm a państwo. Pod-
stawą rozwaŜań był tu wolny i twórczy człowiek. Autor krytykował pań-
stwo i socjalizm państwowy, postulował bezpaństwową organizację
społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń.
Abramowski interesował się teŜ środowiskiem wiejskim i koope-
racją. Napisał Projekt Programu Polskiego Związku Ludowego, Naszą
Politykę, a takŜe prace: Zmowa powszechna przeciw rządowi, Zasada res-
publiki kooperatywnej, Znaczenie spółdzielczości dla demokracji, Idee
społeczne kooperatyzmu oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu
pracującego. Zalecał bojkot instytucji i przedstawicieli państwa carskie-
go. Proponował oddolną aktywność, organizowanie własnego szkol-
nictwa, sądy polubowne, straŜe ochronne, stowarzyszenia spoŜywcze,
rolnicze, wolne kooperatywy. Przyczynił się do powstania Związku
Towarzystw Samopomocy Społecznej i Towarzystwa Kooperatystów.
Był współzałoŜycielem pisma spółdzielczego „Społem”, którego zada-
niem było przygotowanie poprzez kształcenie ludzi gruntu pod budo-
wę Republiki Kooperatywnej.
Równolegle publikował swoje prace z zakresu psychologii. W „Sfink-
sie” ukazały się jego artykuły dotyczące pamięci i podświadomości.
12 K. Krzeczkowski, Wstęp, w:E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe...,
op. cit.
XVI
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
Interesował się spirytyzmem, telepatią, zjawiskami parapsychologicz-
nymi i publikował artykuły na te tematy w „Przeglądzie Filozoficznym”.
W 1910 został kierownikiem utworzonej w Warszawie pierwszej pra-
cowni psychologicznej, która następnie została przemianowana na In-
stytut Psychologiczny. W 1911 rozpoczął pracę badawczą nad telepa-
tią zakończoną 3-tomowym dziełem Badania doświadczalne nad pamię-
cią. Powołał w Instytucie Psychologii Sekcję Metempsychiczną.
Osiągnięcia Abramowskiego w dziedzinie psychologii były wysoko
cenione. Badania Abramowskiego uznawano za olbrzymi krok naprzód
w dziejach psychologii eksperymentalnej. Gdy powstał Uniwersytet
Warszawski (1915), Abramowskiego powołano do objęcia Katedry Psy-
chologii. Intensywną aktywność uczonego przerwała spowodowana
długoletnią chorobą śmierć. Jego ostatnią większą pracą był cykl wy-
kładów publicznych pt. „Metafizyka doświadczalna” wygłoszonych
w 1917. Zajął się w nich mistycyzmem. W tym samym roku napisał teŜ
utwór poetycki Poemat śmierci. Umarł 21 czerwca 1918 w Warszawie,
w małym mieszkaniu Instytutu Psychologicznego, przy ul. Pięknej nr
44, które jako dyrektor Instytutu zajmował. Umarł za wcześnie, choć
chciał Ŝyć i miał jeszcze duŜo do zrobienia.
Abramowski pozostawał oryginalny wpisując się w poglądy swojej
barwnej epoki, w czas przeciwstawiania się pozytywistycznym dogma-
tom i poszukiwania inspiracji w takich pojęciach jak wolność i pod-
świadomość. Publikował nie tylko w języku polskim. Wydał dwie ksiąŜki
francuskie: L’analyse physiologique de la perception, Paris 1911; Le sub-
conscient normal: nouvelles recherches experimentales, Paris 1914. Wiele
jego prac napisanych po polsku tłumaczono na inne języki.
Interesowano się wtedy irracjonalnymi sposobami poznawania rze-
czywistości i w obszarze aktywności poznawczej ceniono intuicję bar-
dziej niŜ intelekt. Artyści w intuicji, a nie w rozumowym objaśnianiu
i odtwarzaniu rzeczy, widzieli wówczas źródło natchnienia. Abramow-
ski w intuicji dostrzegał teŜ źródło prawd naukowych i źródło czynu
zmieniającego rzeczywistość. W ideologii modernistycznej sztuka zy-
skała miejsce poza uwarunkowaniami profanum, postulowano, by była
niezaleŜna, by nie angaŜowała się w przemiany społeczne przybierając
charakter moralizatorski. Jednocześnie powstawały programy społecz-
nego zaangaŜowania sztuki. Abramowski zaproponował takie rozumie-
nie specyfiki sztuki, w którym połączył jej niezaleŜność, w pewnym
sensie anarchiczność, z niezwykle waŜną funkcją społeczną – przygo-
towania człowieka do rewolucji moralnej, która tylko w człowieku moŜe
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XVII
„wybuchnąć”. Podobnie twórca socjalizmu bezpaństwowego potrafił
połączyć swoją antypaństwowość z patriotyzmem i ogromne przywią-
zanie do indywidualności i wolności człowieka z perspektywą przyjaź-
ni i solidarności.
Abramowski wywierał duŜy wpływ na współczesnych. Postrzegany
był jako mędrzec i wzór do naśladowania. Zafascynowani twórczością
Abramowskiego byli między innymi: Konstanty Krzeczkowski13, autor
pierwszego zbioru pism Abramowskiego i pracy: Dzieje Ŝycia i twórczo-
ści Edwarda Abramowskiego (1933), Helena Radlińska14, pedagog i dzia-
łacz spółdzielczości.
Entuzjastką Abramowskiego była teŜ Nela Samotyhowa, która
opracowała i realizowała oryginalną metodę wychowania estetycznego.
W metodzie tej dzięki umiejętnemu prowadzeniu dialogu uzyskiwała
łączenie kształcenia erudycji z pobudzaniem wraŜliwości. Stopniowo
wprowadzała widza w samodzielne i krytyczne przeŜywanie sztuki.
Samotyhowa pięknie mówiła o Abramowskim. W tekście wygłoszonym
jako odczyt na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abramow-
skiego, a potem opublikowanym w formie broszury przez Wydawnictwo
Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego znajdu-
13 K. Krzeczkowski (1879–1939) spotkał się z Abramowskim pracując
w nielegalnych kołach samokształcenia organizowanych przez Polską Partię
Socjalistyczną. Uczestniczył w utworzonych przez niego Kołach Etyków, w któ-
rych odegrał dość znaczącą rolę. Jednocześnie pracował w Czytelniach Bez-
płatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, a potem w redakcji
„Poradnika dla Samouków”, gdzie był sekretarzem przez kilka lat. Praca
w „Poradniku” zawaŜyła decydująco na obraniu przez Krzeczkowskiego drogi
naukowej. Podobnie jak Abramowski studiował jako wolny słuchacz na róŜ-
nych uczelniach i łączył to studiowanie z działalnością społeczną i polityczną.
14 Radlińska Helena (1879–1954) brała udział w ruchu niepodległościo-
wym. Występowała pod pseudonimami: H. Orsza, J. Strumiński, Warszawia-
nin. Po ukończeniu w 1911 studiów historycznych w UJ w latach 1922–1939
była profesorem historii i organizacji oświaty pozaszkolnej w Wolnej Wszech-
nicy Polskiej. W latach 1945–1954 była profesorem pedagogiki w Uniwersyte-
cie Łódzkim. Zajmowała się głównie pedagogiką społeczną, ze szczególnym
uwzględnieniem badań nad uwarunkowaniami procesów oświaty, a takŜe hi-
storią oświaty oraz zagadnieniami ksiąŜki, czytelnictwa i bibliotekarstwa. Głów-
ne jej prace to: Początki pracy oświatowej w Polsce (1912), KsiąŜka wśród ludzi
(1924), Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych (1937), Pedago-
gika społeczna (1961), Z dziejów pracy społecznej i oświatowej w Polsce (1964).
XVIII
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
jemy: „Wierzył mocno w dobro w człowieku. Znał je. Sam w Ŝarliwości
swej uczuciowej nie znający zastrzeŜeń, wydaje się nam „utopią”, nie-
prawdopodobieństwem, bardziej jedynym i wyjątkowym fenomenem,
niŜ szeregi wielu nieprzeciętnych i wyjątkowych ludzi. W czasach wojny,
gdy we wszystkich spotęgował się niepomiernie instynkt samozacho-
wawczy, gdy wyjałowieni i zeschnięci duchowo, oszczędnie zamykali
się w sobie, by przetrwać – on rozrzucał siebie i gorzał jakimś ogniem
natchnionej Ŝyczliwości dla świata, dając dowody niezniszczalnych mocy
wewnętrznych”15.
Pozostająca pod wpływem prac teoretycznych Abramowskiego i je-
go aktywności społecznej Maria Dąbrowska, autorka wydanej w 1925
pracy śycie idzieło Edwarda Abramowskiego16, nazwała go „istnym ge-
niuszem przyjaźni”, a jego system „prześliczną teorią dobroci (...), którą
buduje z entuzjastycznym natchnieniem, które uczonego zbliŜa do ar-
tysty”. Pisała o Abramowskim, iŜ jego osoba i dzieło są dla zwykłych
ludzi źródłem zdrowego i mocnego entuzjazmu do Ŝycia i stwierdzała,
Ŝe nie dzieje się w Polsce nic naprawdę wielkiego, mądrego i dobrego,
co by nie było przeniknięte świadomie lub podświadomie ideami Abra-
mowskiego. Jego serdeczny przyjaciel – Stefan śeromski, nazwał go
„jasnym duchem” swej epoki i pisał o nim, Ŝe „nasycił sobą pokole-
nie”. Oskar Lange uznał Abramowskiego za „najoryginalniejszego
myśliciela, jakim polska myśl społeczna moŜe się szczycić” i poświęcił
mu pracę Socjologia iidee społeczne Edwarda Abramowskiego17, w któ-
rej porównał oryginalność myślenia o społeczeństwie, jakie znajduje-
my u Abramowskiego, z tym, jakie proponowano w rewizjonizmie
Bernsteina, w marksizmie, w teorii socjologicznej Durkheima, Tarde,
Simmla i PetraŜyckiego, w syndykalizmie Sorela i kooperatyzmie Gide,
a takŜe w anarchizmie Kropotkina i Tołstoja.
15 Cytat pochodzi z tekstu, który został wygłoszony jako odczyt w dniu
20 listopada 1928 r. na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abramow-
skiego. Następnie opublikowano go w formie broszury przez Wydawnictwo
Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1931.
Dochód ze sprzedaŜy broszury miał zapoczątkować – jak zapowiadali wydaw-
cy – fundusz na rzecz budowy pomnika Abramowskiego.
16 Maria Dąbrowska, śycie idzieło Edwarda Abramowskiego, Warszawa
1925.
17 Oskar Lange, Socjologia iidee społeczne Edwarda Abramowskiego, Kra-
ków 1928.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XIX
Powoływali się na Abramowskiego na przykład: filozof i socjolog
Kazimierz Kelles-Krauz i Kazimierz Twardowski, filozof i psycholog,
twórca lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii. Znany był teŜ i jest poza
granicami Polski. Jeszcze w 1950 Jean Paul Sartre nawiązał do napi-
sanego w 1914 Le subconscient normal: nouvelles recherches experi-
mentales.
W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku w Polsce, w ramach
„społeczeństwa alternatywnego”, realizowano zalecenia Abramowskie-
go zawarte w broszurze z 1905 Zmowa powszechna przeciw rządowi.
Bojkotowano oficjalne Ŝycie PRL i pojawiły się: literatura drugiego
obiegu, nieocenzurowane przedstawienia teatralne, niezaleŜna produk-
cja filmowa itp. Pod koniec XX wieku doceniając jego idee nadano
mu miano „zwiastuna Solidarności”.
Intuicje Abramowskiego i jego aktywność badawcza zasługują na
zainteresowanie. Nie sprzyja takiemu zainteresowaniu moda intelek-
tualna na refleksję obracającą się wokół „końca historii” i uzasadnia-
nia kapitalizmu, a więc idei bardzo odbiegających od romantycznych
i optymistycznych twierdzeń twórcy socjalizmu bezpaństwowego. In-
telektualiści dalecy od krytykowania status quo i od wysuwania wobec
niego alternatyw, nie mają motywacji, by szukać inspiracji w myślach
tego oryginalnego teoretyka, który potrafi wciąŜ jeszcze zadziwiać swoją
świeŜością niektórych propozycji zarówno w zakresie treści propono-
wanych prawd, jak i metod docierania do nich oraz sposobów wyko-
rzystywania tych prawd w praktyce społecznej aktywności.
2. Miejsce zagadnień estetycznych w pracach teoretyka i działacza
społecznego
Edward Abramowski zajmował się róŜnymi aspektami rzeczywi-
stości i proponował rozstrzygnięcia w róŜnych dziedzinach tworząc inte-
resujący system teorii i praktyki. Zasadnicze zagadnienie, które orga-
nizowało ten system i nadawało kierunek pracy badawczej i społecznej
realizowanej przez twórcę koncepcji socjalizmu bezpaństwowego, to
człowiek i tworzona przez niego rzeczywistość społeczna, historyczna,
kulturowa. Problemami związanymi ze sztuką, pięknem, przeŜyciem
estetycznym i twórczością artystyczną zainteresował się w kontekście
moŜliwości zmiany człowieka-niewolnika w człowieka wolnego i twór-
czego. Abramowski doceniał wartość badań dotyczących tej proble-
XX
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
matyki. Twierdził, Ŝe dotyczą one zjawisk duchowych, stanów Ŝycia
wewnętrznego, a więc tego, czym zajmuje się psychologia. ZauwaŜał
jednak, Ŝe istnieją bardzo specyficzne stany duchowe, tak róŜne od
tych związanych z praktycznym byciem w świecie, Ŝe potrzebna jest
dla ich zbadania specjalna dziedzina nauki. Jego zdaniem tymi specy-
ficznymi stanami duchowymi powinna się zajmować nie psychologia,
lecz estetyka. Oczywiste jest, Ŝe w propozycji filozofa, na którego po-
wołują się anarchiści, w filozofii, w której istotnym pojęciem jest wol-
ność i jako zło jest klasyfikowane kaŜde ograniczanie człowieka, kaŜda
przemoc, kaŜdy przymus, a sztukę rozumie się jako samorodną i auto-
nomiczną aktywność ludzką – estetyka nie moŜe być nauką normatyw-
ną. Nie moŜe wyznaczać „dopuszczalnych” treści i kanonów. W ujęciu
Abramowskiego estetyka ma raczej charakter postulowany przez Carla
Gustawa Junga, który uwaŜał, Ŝe ta dziedzina wiedzy „zgodnie z całą
swą istotą – jest psychologią stosowaną i zajmuje się nie tylko estetycz-
ną istotą rzeczy, lecz takŜe – i to moŜe w jeszcze większym stopniu –
psychologicznym problemem postawy estetycznej”18. Akcentując specy-
fikę przedmiotu badań estetyków Abramowski odbiegał od tradycji
sprowadzającej sztukę do własności i efektów psychologicznych, fizjolo-
gicznych albo socjologicznych (F.T. Vischer, T. Lipps, H. Taine). Zaj-
mując się twórczością artystyczną, przeŜyciem estetycznym i pięknem
korzystał z badań przeprowadzanych w ramach psychologii i socjolo-
gii, rozstrzygnięcia zaś dotyczące zagadnień estetycznych pomagały mu
wyjaśnić zjawiska i zaleŜności, którymi zajmują się psychologowie i so-
cjologowie. Nie zostawił systematycznego opracowania zagadnień este-
tycznych, mimo to rozumienie roli sztuki, przeŜycia estetycznego i kon-
cepcja piękna, jakie znajdujemy w tekstach tego badacza, są niezwykle
waŜne dla spójności jego poglądów na temat człowieka i społeczeństwa.
Rozstrzygnięcia dotyczące zagadnień estetycznych, jakie znajduje-
my w pracach Abramowskiego, wpisują się w jego szerokie zaintereso-
wania zagadnieniami społecznymi, działalność publicystyczną a takŜe
współbrzmią z badaniami realizowanymi w obszarze psychologii. Abra-
mowski zajmował się ruchem socjalistycznym, potem solidaryzmem
i kooperatyzmem. Bardziej interesował go wymiar etyczny niŜ ekono-
miczny proponowanych sposobów działania. TakŜe w sztuce i pięknie
dostrzegał wymiar etyczny.
18 C.G. Jung, Problemy typowych postaw w estetyce, w: tegoŜ, Archetypy
i symbole, Warszawa 1976, s. 261.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXI
Stworzył swoistą teorię rewolucji opartej na istotnych zmianach su-
mienia jednostki. Sumienie rozumiał Abramowski jako obszar inter-
akcji jaźni, apercepcji i intuicji. Jest ono związane z tendencją do ujmo-
wania całości zjawiska przez kategorię celowości. W nim formułują się
normy i ideały, wzorce i oceny. Teoretycznie uzasadniał i praktycznie
realizował postulat kształcenia nowej świadomości. W działaniach pro-
wadzących do zmiany sumienia, do zmiany mentalności, zmiany czło-
wieka, którą moŜna określić staroŜytnym pojęciem metanoi19, zmiany
koniecznej jego zdaniem, by człowiek mógł się wyzwolić z ograniczeń
świata, w którym Ŝyje, potrzebna była zarówno czyniona ze zrozumie-
niem refleksja dotycząca tego, co proponuje wiedza naukowa i prak-
tyczna, jak i przede wszystkim kontakt ze sztuką, która uświadamiając
człowiekowi nowe potrzeby, dostarcza siły i motywacji do twórczych
czynów. Taka teza wynikała z badań prowadzonych przez niego w psy-
chologii zbiorowej i indywidualnej, poświęconych Ŝyciu społecznemu
i wpływowi zjawisk z zakresu świadomości i moralności na tempo roz-
woju społecznego.
Stworzył teorię fenomenalizmu socjologicznego, w której próbo-
wał godzić ze sobą poglądy z jednej strony É. Durkheima, a z drugiej
G. de Tarde. Według niego zjawiska społeczne mają charakter zara-
zem rzeczowy i psychiczny. Składają się one na proces społeczny, gdzie
zasadnicze znaczenie mają elementy psychiczne. Podkreślał istotną rolę
sumienia dla kształtu, jaki przyjmuje świat, w którym Ŝyje człowiek
i dla rewolucji moralnej, która moŜe ten świat zmienić. Zwracał uwagę
na znaczenie piękna w dokonywaniu się takiej zmiany. W eseju Co to
jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”)
pisał, Ŝe sztuka pomaga człowiekowi wyzwolić się ze związanych z in-
telektem sposobów kontaktowania się ze światem, a w konsekwencji
ułatwia doznawanie jakości i wartości, które inspirują do braterstwa
i solidarności20.
W jaki sposób i dlaczego człowiek jest w stanie doświadczać pięk-
na, badał Abramowski eksperymentalnie w psychologii. Na podstawie
swoich badań zaproponował oryginalną koncepcję teorii poznania i me-
tafizyki oraz estetyki. By odkryć estetykę Abramowskiego, wystarczy
19 Edward Abramowski nie uŜywa pojęcia metanoi. Jednak moŜe ono być
przydatne do zrozumienia przemiany człowieka, którą postuluje.
20 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?”), „Przegląd Filozoficzny” 1898, z. 3, s. 85–114.
XXII
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
przeczytać esej Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?”). By ją w pełni zrozumieć, trzeba sięgnąć do jego
prac socjologicznych i psychologicznych.
Abramowski uwaŜał, Ŝe estetyka jest potrzebna jako dziedzina wie-
dzy właściwa dla zagadnień związanych ze sztuką21, która w jego inter-
pretacji była ściśle związana z pięknem. Pisał o specyfice sztuki, zwra-
cając uwagę na to, Ŝe „ma ona swoją wyłączną, specjalną dziedzinę
zjawisk, która pozwala a nawet zmierza do tego, Ŝeby ją badać jako
oddzielny przedmiot określonego charakteru”22. PoniewaŜ w koncep-
cji Abramowskiego sztuka dzieje się w psychice człowieka, jest „zjawi-
skiem duchowym”, więc badacz, który się nią interesuje, nie powinien
„zajmować się budową fortepianów, przyrządzaniem farb, techniką
głosu itp. lecz tylko stanami Ŝycia wewnętrznego” koncentrując się na
stanach uczuciowych23. Psychologia uczuć okazuje się być dziedziną
nieodpowiednią, bo zbyt obszerną do badania sztuki. Ze sztuką zwią-
zana jest „pewna specjalna uczuciowość człowieka, którą dzieła sztuki
usiłują wyraŜać od najdawniejszych czasów ludzkości, róŜniąca się
w jakiś zasadniczy sposób od wszystkich uczuć wprzęgniętych w pro-
cesy i potrzeby Ŝyciowe, chociaŜ sama wyrasta na ich podścielisku psy-
chologicznym. Tę specjalną uczuciowość nazywamy pięknem (...)”24.
Uczuciowość, którą Abramowski nazywa pięknem i którą zajmuje się
z perspektywy estetyki, jest w jego rozwaŜaniach interesująca takŜe
z perspektywy psychologii, socjologii, etyki i rewolucyjnej praktyki, która
miała zmienić człowieka i świat.
Konstanty Krzeczkowski pisał o twórczości naukowej Abramow-
skiego, Ŝe ma ona „wybitną cechę konstrukcyjną”25. ZauwaŜał, Ŝe „opra-
cowuje on materiał badany nie tylko na drodze analizy i rozbioru, ale
przede wszystkim buduje z niego cały system filozoficzny – system bar-
dzo rozległy, ogarniający całość poznania, wchodzący w głąb Ŝycia prak-
tycznego”26. W tym systemie, który jednocześnie „ma zaspokajać po-
21 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?”), w: Pisma, t. 3, s. 15.
22 Ibidem, s. 14.
23 Ibidem.
24 Ibidem, s. 15.
25 K. Krzeczkowski, Dzieje Ŝycia i twórczości Edwarda Abramowskiego,
Warszawa 1933, s. 74.
26 Ibidem.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXIII
trzeby metafizyczne jego twórcy i być uzasadnieniem dla programu
Ŝycia”27 zagadnienia, jakimi zajmują się estetycy, wplecione zostały
w pytania i rozstrzygnięcia dotyczące twórczego działania człowieka,
przed którym pojawiła się moŜliwość i konieczność rewolucji moral-
nej, niezbędnej, by jego świat stał się dobry i piękny. Propozycje roz-
strzygnięć w kwestiach zagadnień estetycznych, jakie zaproponował ten
filozof, psycholog i socjolog, a takŜe działacz społeczny mają potencjał
nie mniejszy niŜ jego poglądy polityczne i społeczne, które wciąŜ inspi-
rują działaczy róŜnych ruchów politycznych i społecznych. Koncepcja
estetyczna Abramowskiego zawiera treści i inspiracje, z których moŜ-
na korzystać takŜe współcześnie, w czasach uniwersalistycznych dyskusji
o konieczności metanoi i rozwaŜań na temat ekologicznych zagroŜeń
szeroko rozumianego środowiska człowieka.
3. Sztuka jako przedmiot zainteresowań twórcy idei socjalizmu
bezpaństwowego
Socjalizm bezpaństwowy dla swego zaistnienia potrzebuje odpo-
wiednich ludzi, wolnych i solidarnych, zdolnych do przeŜywania i rea-
lizowania braterstwa. Ci, którzy twierdzą, Ŝe nie jest moŜliwy, popeł-
niają zdaniem Abramowskiego błąd przyjmując dwa nieprawdziwe za-
łoŜenia. Pierwsze dotyczy niezmienności moralnej natury ludzkiej.
Drugie odwołuje się do materializmu dziejowego. Teoria ta głosi, Ŝe
kierunek rozwoju społecznego nie jest dowolny, lecz jest koniecznym
wynikiem stosunków ekonomicznych, te zaś w związku z rozwojem
ekonomicznym powodują, Ŝe przed państwem jest coraz więcej no-
wych zadań i musi ono rozszerzać swoją działalność. Abramowski
w pracy Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socja-
lizmu wydanej pod pseudonimem M.A. Czajkowski w 1904 we Lwo-
wie przyznawał, Ŝe pod adresem państwa formułowane są Ŝądania
ochrony robotnika za pośrednictwem prawodawstwa państwowego,
wprowadzenia przez państwo powszechnej przymusowej i bezpłatnej
oświaty, uspołecznienia Ŝycia gospodarczego przez jego upaństwowie-
nie, ale zauwaŜał, Ŝe jednocześnie robotnicy organizują się w związki
zawodowe i kasy oporu, oraz tworzą własne stowarzyszenia ubezpiecze-
27 Ibidem.
XXIV
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
niowe, organizują własne stowarzyszenia oświatowe, które bez pomo-
cy państwa podejmują się zadania demokratyzacji wiedzy, Ŝe powstają
kooperatywy spoŜywcze, kredytowe i wytwórcze.
Abramowski wierzył, Ŝe „KaŜda wywalczona od państwa dziedzina
zagwarantowanej swobody obywatelskiej przemienia się w krótkim
czasie, pod wpływem naturalnych potrzeb i bodźców, w prawdziwe
mrowisko krzyŜujących się ze sobą stowarzyszeń, które wywołują sil-
ne, normalne i wszechstronne pulsowanie Ŝycia, zarówno indywidual-
nego, jak i zbiorowego”28. Twierdził teŜ, Ŝe moŜliwa jest rewolucja
moralna w człowieku, dzięki której stanie się on odpowiedni do orga-
nizowania socjalizmu bezpaństwowego. Czy w tym procesie wyzwala-
nia się człowieka sztuka moŜe odegrać jakąś rolę? Jak autor koncepcji
socjalizmu bezpaństwowego i twórca psychologii doświadczalnej ro-
zumiał sztukę i jej znaczenie dla człowieka?
W Co to jest sztuka?...29 przedstawione zostało syntetycznie i przej-
rzyście oryginalne stanowisko autora, które współbrzmi z poglądami
przedstawionymi w równolegle wydawanych pracach Abramowskiego:
Podstawy psychologiczne socjologii (1896); Le Matérialisme historique et
le principe du phénomène social (1898); Teoria jednostek psychicznych.
Przyczynek do krytyki psychologii społecznej (1899); Etyka arewolucja
(1899). Abramowski pisał tam, Ŝe biorąc sztukę za przedmiot badań
„tym samym trzeba przyznać, Ŝe ma ona swoją wyłączną, specjalną dzie-
dzinę zjawisk, która pozwala, a nawet zmierza do tego, Ŝeby ją badać
jako oddzielny przedmiot określonego charakteru”30. Jego zdaniem
sztukę stanowią specyficzne zjawiska duchowe, stany uczuciowe nazwa-
ne przez niego pięknem. Te stany uczuciowe zjawiają się w indywidual-
nym uczuciu przedmyślowym człowieka, ale nie wyklucza to związków
piękna ze społecznym zjawiskiem braterstwa. PoniewaŜ „społeczność”
człowieka nie znajduje się na zewnątrz niego lecz w jego duszy, więc
dzięki pięknu moŜe on odnaleźć w sobie społeczną istotę. W ujęciu
Abramowskiego indywidualizm dochodząc do swoich głębin staje się
zaprzeczeniem indywidualizmu.
28 E. Abramowski, Socjalizm a państwo, w: Pisma, t. 2, s. 290.
29 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?”), op. cit.
30 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?”), w: Pisma, t. 3, s. 14.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXV
Proponowane przez Abramowskiego rozumienie piękna wyklucza
nie tylko dyskusje o kryteriach piękna, ale takŜe spory na temat czy
jest ono zjawiskiem subiektywnym, czy obiektywnym. Obiektywnie
pojawia się specyficzny indywidualny stan uczuciowy, który wyrasta
z pokładów nieświadomości, gdzie pamięć gromadzi doświadczenia jed-
nostki i gatunku. Nieświadomość ma w tym ujęciu charakter ponadin-
dywidualny.
Człowiek znalazł specjalny sposób na ujście dla jedynej w swoim
rodzaju uczuciowości, jaką jest piękno – sztukę. Rodzi się ona w poza-
myślowych głębiach człowieka, w bezimiennych uczuciach, w najgłęb-
szych sferach pozaintelektualnych. Źródłem jej jest to, co po spotka-
niach ze światem pozostaje w cenestezyjnych31 pokładach naszej jaźni.
Artysta potrafi wywołać bezimienne nastroje, a siła rozbudzenia nastroju
jest miarą doskonałości sztuki32. Konsekwencją tego twierdzenia było
przekonanie Abramowskiego, Ŝe muzyka posiadająca największe bo-
gactwo środków słuŜących do rozbudzania nastroju jest najdoskonalszą
sztuką33.
Odmienność tego rodzaju uczuciowości człowieka, jaką jest piękno,
sprawia, Ŝe mówiąc o sztuce nie zajmujemy się procesami poznawania
i doświadczania Ŝycia codziennego ani teŜ róŜnorakimi zjawiskami psy-
chicznymi. Abramowski proponuje takie rozumienie sztuki, w którym
jest ona samorodną i autonomiczną aktywnością ludzką nie dającą się
sprowadzić do innych faktów kulturowych. W Co to jest sztuka?... czy-
tamy: „Artysta usiłując pokazać, jak wygląda świat poza myślą naszą,
powinien dbać o to tylko, aŜeby w dziele swoim podać ludziom takie
warunki psychologiczne, które by usposabiały ich dusze do wyzwolenia
się od intelektu; wartość zaś estetyczną dzieła kaŜdy ze słuchaczy lub
widzów tylko sam w sobie odnajduje i z tego punktu na równi z auto-
rem samym jest właściwym jej twórcą: zawiera się ona nie w prawi-
31 Cenestezja (gr. koinós ‘wspólny’ + aísthesis ‘poznanie poprzez zmysły’)
jest terminem w psychologii oznaczającym zmysł ogólny, całość nieokreślo-
nych doznań pochodzących z własnego organizmu; poczucie swego ciała. Ter-
min wprowadzony został do nauki przez Christiana Friedricha Hübnera
w 1794. Przez Abramowskiego był uŜywany na określenie ogólnego poczucia
bycia Ŝywym i świadomym („czuciowość ogólna”, „czucie siebie”).
32 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 22.
33 Ibidem.
XXVI
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
dłach, podług których dany utwór był wytwarzany, ani w idei, która
przyświecała utworowi przy tworzeniu, lecz tylko w głębiach indywi-
dualnego odczuwania kaŜdego człowieka, który styka się z tym utwo-
rem”34. Dzieło sztuki nie jest przekaźnikiem idei czy przeŜyć artysty.
Jest punktem wyjścia do aktywności odbiorcy, aktywności zmierzają-
cej do przeŜycia piękna.
W Estetyka i wspomnienie Abramowski pisał: „Dzieło sztuki, w psy-
chologicznej definicji, jest więc zawsze uwięzionym wspomnieniem,
które w większym lub mniejszym stopniu odnalazło swój utracony świat
wyobraŜeń i idei, ale nigdy zupełnie”35. NajwaŜniejsze w dziele sztuki
jest to ze wspomnienia, co „mimo wszystko pozostało tylko czuciem
rodzajowym zapomnianego, które nie daje się juŜ ani nazwać ani prze-
tłumaczyć na język myśli”36. Dalej czytamy: „Jest to właśnie ów czar
piękna. Istnieje on subiektywnie u twórcy i przez dzieło sztuki udziela
się słuchaczom lub widzom, rozbudzając w nich to samo uczucie cze-
goś prawdziwego i nie wyobraŜonego”37. Czy tak rozumiana sztuka
moŜe mieć wpływ na zmiany dokonujące się w społeczeństwie?
W Co to jest sztuka?... Abramowski przeciwstawił się koncepcji sztu-
ki jako narzędzia moralizatorstwa. Polemizując tam z poglądami Lwa
Tołstoja, zaproponował swój program estetyczny, w którym waŜne są:
autonomia sztuki i indywidualizm oraz antyintelektualizm, antymime-
tyzm, antyutylitaryzm, docenienie intuicji. Jego propozycje nie były jed-
nak zwykłym powtórzeniem tych, jakie znajdujemy w pracach moder-
nistów. Przedstawił on swoje poglądy na temat specyfiki i znaczenia
sztuki łącząc modernistyczny estetyzm z przekonaniem o etycznej, wy-
zwalającej roli piękna. Pokazał, Ŝe moŜna pogodzić postulat wyzwole-
nia sztuki z jej zaangaŜowaniem społecznym.
Sztuka jest w koncepcji Abramowskiego czynnikiem przemiany
świadomości indywidualnych ludzi. Jest on przekonany, Ŝe taka prze-
miana w konsekwencji musi doprowadzić do przemiany świadomości
zbiorowej. Sztuka pomaga uzyskać tę przemianę, ale nie jako narzę-
dzie rozpowszechniania idei czy postaw, lecz jako narzędzie wycisza-
34 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 27.
35 E. Abramowski, Estetyka i wspomnienie, „Przegląd Filozoficzny” 1911,
z. 2, s. 167.
36 Ibidem.
37 Ibidem.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXVII
nia aktywności uspołeczniającego człowieka intelektu. Wspomaga ona
wyzwalanie z porządku narzucanego świadomości przez intelekt, któ-
ry sprawia, Ŝe zamiast postrzegać – spostrzegamy, Ŝe percepcję wypie-
ra apercepcja. Istotną róŜnicę między postrzeŜeniem i spostrzeŜeniem
Abramowski podkreślał w tekście PostrzeŜenie i spostrzeŜenie, który uka-
zał się w „Przeglądzie Filozoficznym”38. Pisał tam: „«PostrzeŜenie»
uŜywam zawsze w znaczeniu percepcji to jest tego stanu biernego na-
szej świadomości, który zjawia się, gdy wraŜenie, podległe swobodnej
czynności uwagi, dopełnia się wyobraŜeniem i intelektualizuje się na
pewną wiadomość określoną” i „«SpostrzeŜenie» zaś uŜywam w znacze-
niu apercepcyjnej czynnej strony tego samego faktu, gdy chodzi o zaak-
ceptowanie nie tego, co się stało juŜ przedmiotowym wytworem naszej
czynności intelektualnej w stosunku do wraŜeń, a co staje się natych-
miast stanem biernym świadomości, lecz przeciwnie, gdy chodzi o za-
akcentowanie, wyróŜnienie samej czynności naszego intelektu w tym
procesie powstania percepcji”.
Przemiana indywidualna a potem zbiorowa świadomości jest zda-
niem Abramowskiego podstawą rewolucji moralnej, która musi poprze-
dzić rewolucję społeczną. Konieczność takiej rewolucji, która ma „wy-
buchnąć” w człowieku, waga zmian etycznych w procesach społecznych
i w konsekwencji pierwszeństwo rewolucji moralnej przed zmianami
społecznymi, były dla Abramowskiego oczywiste. Pisał o tym w kolej-
nych pracach: Zagadnienia socjalizmu, Pierwiastki indywidualne w so-
cjologii, Program wykładów nowej etyki, Etyka a rewolucja.
Edward Abramowski był radykalnym krytykiem kapitalizmu ijego
społecznych imentalnych konsekwencji. JuŜ w swoich młodzieńczych
pracach odróŜniał się od współczesnych mu marksistów o orientacji
naturalistycznej i deterministycznej. Jego orientacja jest psychospołecz-
na. Abramowski nie przenosił z człowieka na historię odpowiedzialno-
ści za upadek kapitalizmu. Nie twierdził, Ŝe wraz z upadkiem kapitali-
zmu nastąpi automatyczne wyzwolenie pracy i erupcja tych wszystkich
sił twórczych, jakie były dotąd przez wyzysk ekonomiczny iniespra-
wiedliwość społeczną tłumione. Był przekonany, Ŝe u podstaw wszel-
kich zmian jest zmiana człowieka, Ŝe świat moŜe ulec rewolucyjnej
zmianie na lepsze tylko wtedy, gdy dokona się w człowieku rewolucja
38 E. Abramowski, PostrzeŜenie i spostrzeŜenie, „Przegląd Filozoficzny” 1911,
t. IV, z. 2, s. 290–291.
XXVIII
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
moralna. Bez tego, nawet gdyby historia podarowała ludziom bardzo
poprawnie zaprojektowany świat, to jeśli ludzie nie dorosną do bycia
w takim świecie – zniszczą go. W teorii i praktyce Abramowskiego miej-
sce sił wytwórczych zajmują siły duchowe, amiejsce klasowych kate-
gorii społecznych – indywidualna mentalność osobowa.
Pojawia się pytanie skąd ulegający negatywnym skutkom kapitali-
zmu człowiek ma brać siłę do twórczego przeobraŜenia siebie i odwró-
cenia ekspansji nieprzyjaznego człowiekowi ustroju? Gdzie moŜe zna-
leźć źródło rewolucji moralnej, która będzie skutkować erupcją twór-
czości? Abramowski uświadamia dylemat dotyczący marksistowskiego
przekonania, Ŝe to właśnie proletariat będzie źródłem odrodzenia. Jeśli
proletariat jest tym miejscem społecznym, wktórym degradacja du-
chowa i mentalna będąca skutkiem kapitalizmu kumuluje się, to w jaki
sposób tacy zniszczeni ludzie będą wiedzieli jak twórczo zmienić sie-
bie i świat?
Abramowski nie tylko dostrzegał problem, ale takŜe proponował
rozwiązanie. Doceniał znaczenie tych stanów świadomości, które nie
są związane z troską o przetrwanie w aktualnym porządku bycia. Zauwa-
Ŝał, Ŝe „stany estetyczne i religijne odpowiadają jakimś zapomnianym
rzeczom realnym, które usiłują przypomnieć się tworząc w doświadcze-
niu wewnętrznym człowieka własne dziedziny Ŝycia estetycznego i re-
ligijnego”39. Te zapomniane rzeczy, będące źródłem przechowywanych
w podświadomości doznań i przeŜyć, pomija uwaga kierowana przez
troskę dotyczącą przetrwania w porządku bycia narzucanym przez
ustrój kapitalistyczny, w porządku, w którym nie ma miejsca na wzbo-
gacające i inspirujące przeŜycie piękna, które budzi tęsknotę do cze-
goś nieokreślonego i stwarza miejsce na uświadomienie istotnych, pod-
stawowych potrzeb człowieka: przyjaźni, braterstwa i solidarności. To,
co nie uświadamia się na poziomie aktywności intelektualnej, dostępne
jest intuicji uruchamianej w samorodnej i autonomicznej aktywności
ludzkiej, jaką jest sztuka. Dostarcza nam ona treści, które są źródłem
przemiany sumienia człowieka, w efekcie której następuje „zmartwych-
wstanie” i pojawia się moŜliwość czynu, czyli twórczego przeobraŜania
siebie i w konsekwencji świata. Sztuka, której charakter antyintelektu-
alny wyklucza uŜyteczność Ŝyciową i która „wobec interesów Ŝycia, jako
39 E. Abramowski, Czucia rodzajowe, jako pierwiastek estetyki i mistycyzmu,
„Przegląd Filozoficzny” 1911, z. 2, s. 178.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXIX
walki o byt ma raczej charakter zabawowy”40, okazuje się uŜyteczna
w wymiarze wolnej, twórczej aktywności człowieka. By sztuka i taka
jej uŜyteczność mogły się zrealizować, „ani artysta, ani Ci, co przyj-
mują odeń piękno, nie mogą mieć na widoku uŜyteczności, gdyŜ w ta-
kim razie dla obudzenia w swojej duszy pewnego uczucia estetycznego
musieliby rozumować”41. W efekcie ich intelektualnej aktywności dzieło
sztuki stałoby się tezą przekazującą jakąś prawdę i utraciwszy przez to
piękno przestałoby być sztuką.
Efektem intelektualnej aktywności ludzi jest w koncepcji Abra-
mowskiego państwo. W opublikowanej w 1904 rozprawie Socjalizm
a państwo, autor przeciwstawił państwu wolnego i twórczego człowieka.
Wolna, anarchistyczna natura sztuki takŜe była trudna do pogodzenia
z intelektualną naturą państwa. Ułatwiając człowiekowi przemianę men-
talności, przyczyniała się do powstania warunków dla zorganizowania
„socjalizmu bezpaństwowego”, w którym będzie on mógł być w pełni
wolnym i twórczym. W nowych warunkach sztuka nadal była waŜna
jako związana z zaspokajaniem potrzeby estetycznych przeŜyć, którą
Abramowski zaliczał do istotnych potrzeb człowieka.
W estetyce Abramowskiego dzieło sztuki pomaga odbiorcy wejść
w sferę pozazjawiskową, zainicjować intuicyjny kontakt z rzeczywisto-
ścią. Gdy ulegamy sugestii dzieła sztuki, znikają sprawy, które wcześ-
niej nas interesowały, zawieszona zostaje rozwaga, kalkulacja, wszystko
to, co intelektualnie wiąŜe nas z sytuacją, w jakiej znajdujemy się Ŝyjąc
w porządkującym codzienną aktywność człowieka schemacie bycia.
W rezultacie wyzwalamy w sobie siebie i odgradzamy się od uwarun-
kowań, które naleŜy przezwycięŜyć, by móc zmienić swoje sumienie
i postać świata.
Kontakt z dziełem sztuki skutkuje przeŜyciem piękna i moŜe być
źródłem czynu, czyli twórczej aktywności. W takim myśleniu o sztuce
dostrzegamy specyfikę polskiego romantyzmu. Podobnie rozumiał rolę
piękna Cyprian Kamil Norwid, który pisał o nim, Ŝe „na to jest by za-
chwycało do pracy” owocującej zmartwychwstaniem. Nie chodzi tu
o pracę, która jest towarem. Od tej Abramowski chciał wyzwolić czło-
wieka. Stwierdzenie Norwida współbrzmi z myśleniem Abramowskie-
go, jeśli pracę będziemy rozumieć jako aktywność wolnego człowieka,
40 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Zpowodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto
takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 23.
41 Ibidem.
XXX
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
twórczo zmieniającą rzeczywistość. W filozofii Abramowskiego sztu-
ka, której piękno jest celem, pomaga dotrzeć do podświadomości, gdzie
zgromadzone są indywidualne i gatunkowe doświadczenia człowieka.
Abramowski jako psycholog prowadził badania nad podświadomością
niezaleŜnie od Sigmunda Freuda. Zaproponował takie jej rozumienie,
w którym jest ona swego rodzaju „niepamięcią” zbiorową. Tę podświa-
domość dziedziczymy i jest w niej zakodowana cała historia rozwoju
człowieka jako gatunku i historia jednostki. Intuicyjny kontakt z pod-
świadomością dostarcza sił duchowych zdolnych odrodzić człowieka
i uczynić go podmiotem rewolucji moralnej. Bez piękna nie byłaby moŜ-
liwa zmiana świata, poniewaŜ okaleczeni przez ten świat, zredukowani
do praw rynku ludzie nie potrafiliby podołać takiemu zadaniu. Do-
świadczenie piękna pomaga im odkryć i realizować własną wolność.
Ułatwia sięgnięcie w rejony bytu niepodporządkowanego systemom
praktyki, schematom rozumienia, strategiom, pojęciom, językowi, dys-
kursowi, wiedzy...
Społeczna wartość sztuki zdaniem Abramowskiego polega na wpro-
wadzaniu odbiorców w stan kontemplacji, oderwania od zabiegów co-
dziennych zmierzających do przetrwania i trosk dnia codziennego. Stan,
w jaki wprowadza sztuka, ma wartość etyczną z dwóch powodów. Jest
wartościowy, poniewaŜ umoŜliwia chwile zetknięcia się z prawdą nie
zdeformowaną przez intelekt, z prawdą dostępną dzięki intuicji. Jest
teŜ wartościowy, poniewaŜ sprawia, Ŝe człowiek dociera w nim do esen-
cji człowieczeństwa i pomimo Ŝe Ŝyje wówczas najgłębiej sobą samym,
jednocześnie spotyka się z innymi w najwznioślejszym braterstwie –
w „komunii społeczności prawdziwej”.
Abramowski wierzył, Ŝe człowiek obcując ze sztuką stale, stanie
się nowym, wyŜszym gatunkiem ludzkim. Dlatego upominał się dla nie-
go o prawo do próŜnowania zapewniające czas i swobodę potrzebne
do kontaktów ze sztuką. Jego zdaniem, ze względu na wartość etyczną
sztuki nie jest dobrze, jeśli korzystają z niej tylko wybrani. Nie ma teŜ
powodu, by nie wszyscy z niej korzystali. W rozumieniu sztuki, jakie
proponuje Abramowski, masy dzięki przewadze emocjonalności nad
intelektualizmem są nawet lepiej predysponowane do obcowania z nią
niŜ intelektualne elity.
W koncepcji Abramowskiego sztuka zaczyna się w „bezimiennym”
i dlatego nie moŜe być narzędziem do propagowania ani ewangelii, ani
haseł rewolucyjnych, ani Ŝadnych haseł i idei. Gdyby chciała je przeka-
zywać, musiałaby posługiwać się intelektem, a więc stałaby się swoim
zaprzeczeniem. śeby pozostać sztuką, musi być anarchistyczna i wolna.
SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI
XXXI
Dziełu sztuki, czytamy w Co to jest sztuka?..., nie powinno się na-
rzucać Ŝadnych kanonów ani dyrektyw społecznych: „prawidła arty-
zmu stosować się muszą do dzieł pięknych, a nie odwrotnie; piękno
bowiem, będąc czysto intuicyjnego pochodzenia, nie moŜe uzaleŜniać
się od wymagań natury umysłowej, lecz przeciwnie, zmusza umysło-
wość, aŜeby swoje prawi
Pobierz darmowy fragment (pdf)