Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00471 006661 20642322 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Wybór pism estetycznych - ebook/pdf
Wybór pism estetycznych - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 429
Wydawca: UNIVERSITAS Język publikacji: polski
ISBN: 97883–242–1502–7 Rok wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> obyczajowe
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Edward Abramowski należy do tych myślicieli, którzy wywarli znaczący wpływ na polską kulturę nie tylko przed pierwszą wojną światową, ale i później – w dwudziestoleciu międzywojennym. W jego rozległym problemowo dorobku intelektualnych (filozofia, socjologia, etyka, psychologia, oryginalna teoria ustroju socjalistycznego opartego na idei spółdzielczości) nie zabrakło też prac traktujących o zagadnieniach estetyki. Książka przeznaczona dla studentów takich kierunków jak filozofia, historia sztuki, filologia polska, wiedza o kulturze, kulturoznawstwo.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Edward Abramowski WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH E S T E T Y K I Y C Y S A L K P O L S K I E J universitas WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH SERIA POD PATRONATEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA ESTETYCZNEGO K L A S Y C Y E S T E T Y K I P O LS K I E J redakcja naukowa serii Krystyna Wilkoszewska Edward Abramowski WYBÓ R PISM ESTETYCZNYCH wprowadzenie, wybór i opracowanie Krystyna Najder-Stefaniak Kraków Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego © Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011 ISBN97883–242–1502–7 TAiWPN UNIVERSITAS Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak www.universitas.com.pl SPIS TREŚCI Krystyna Najder-Stefaniak, Specyfika i wartość sztuki w ujęciu anarchisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII WYBÓR PISM ESTETYCZNYCH EDWARDA ABRAMOWSKIEGO Co to jest sztuka? (Z powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 śycie i słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Bases psychologiques de la sociologie; Le matérialisme historique et le principe du phénome`ne social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 PostrzeŜenie i spostrzeŜenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Zasada zjawiska społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Teoria równowaŜników indywidualnych i faktu społecznego . . . . . . . 76 Sumienie człowieka jako rodnik świata społecznego . . . . . . . . . . . 103 Zagadnienia etyczne i polityka rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Kazimierz Krauz, Socjologiczne prawo retrospekcji . . . . . . . . . . . . 170 Etyka a rewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Program wykładów nowej etyki. Warszawa 1899 . . . . . . . . . . . . . . 222 Organizacja Kultury Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Człowiek dzisiejszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Teoria jednostek psychicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Metafizyka doświadczalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 . Krystyna Najder-Stefaniak€ SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI W UJĘCIU ANARCHISTY 1. śyciorys Edwarda Abramowskiego Józef Edward Abramowski zaliczany jest do grona wybitnych pol- skich myślicieli i działaczy politycznych, uwaŜany za filozofa, psycho- loga, socjologa i estetyka, a takŜe kulturologa, ceniony jako twórca koncepcji socjalizmu bezpaństwowego i polskiego kooperatyzmu. Tę róŜnorodność dostrzeganą w jego aktywności wyjaśnia stwierdzenie, jakie znajdujemy w napisanym przez niego Przyczynku do psychologii myślenia logicznego: „istnieje tylko jedna jedyna tajemnica Ŝycia obej- mująca wszystko, i jedna pozornie tylko rozczłonkowana wiedza, usiłu- jąca tę tajemnicę przeniknąć i wypowiedzieć”1. Chcąc poznać tę tajem- nicę Abramowski prowadził badania, w oparciu o które zbudował wielki system filozofii Ŝycia, z oryginalną antropologią, epistemologią, etyką, estetyką. Nela Samotyhowa2 dobrze pamiętająca Abramowskiego twierdzi- ła, Ŝe moŜna by zastosować do niego renesansowe określenie: „Homo 1 E. Abramowski, Przyczynek do psychologii myślenia logicznego, Warszawa 1915, s. II. 2 Nela Samotyhowa (1876–1966), autorka oryginalnej metody wychowania estetycznego, pedagog i krytyk artystyczny. VIII SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI universale”, Ŝe „Nic ludzkiego nie było mu obce” i pisała „Abramow- ski przyniósł ze sobą na świat olbrzymi kapitał zdolności i energii i na- leŜy do tych wyjątkowych ludzi, którzy talentu swego nie zmarnowali. Przeciwnie. Bez śladu opieszałości i lenistwa szedł od dzieciństwa drogą twórczości i w miarę dojrzewania urastał, ogarniając coraz szersze dzie- dziny Ŝycia i wiedzy. NaleŜał do typu ludzi płonących nieustającym ogniem myśli i uczucia. Urodził się «obudzonym», miał w sobie ko- nieczność poznawania zjawisk i ich syntetycznego ogarniania. (...) Okre- sy zastoju, martwoty czy obojętności psychicznej były u niego nie do pomyślenia”3. Jako teoretyk Abramowski zaproponował wiele nowych i cennych myśli. UwaŜany jest za twórcę psychologii eksperymentalnej. Pozytyw- nie przyjmowano jego badania dotyczące zagadnienia podświadomo- ści i pamięci. Do dziś inspirujący pozostaje jego socjalizm humanistycz- ny. Na odkrycie zasługuje jego epistemologia. Oryginalna i interesująca jest teŜ estetyka, którą moŜna wyczytać z prac Abramowskiego. Roz- wiązanie psychologicznego problemu postawy estetycznej było w filo- zofii Abramowskiego potrzebne do opracowania działań pomagających człowiekowi dojrzeć do rewolucji moralnej bazującej na „wytworzeniu się nowych uczuciowych stron duszy” pozwalających na pojawienie się nowego sumienia. Jego badania, mimo Ŝe dotyczyły róŜnych dziedzin, pozostawały w związku ze sobą. Zagadnienia z zakresu estetyki, dotyczące piękna i sztuki, twórczości i doświadczeń estetycznych, wpisują się tu w system rozwaŜań na temat państwa, społeczeństwa, podmiotowości człowie- ka, etyki, edukacji, porządku gospodarczego, samorządności i relacji między ludźmi. W rozwaŜaniach teoretycznych Abramowskiego znajdu- jemy inspiracje do podejmowania praktycznych działań a takŜe uzasad- nienia ich sensu. Działania społeczne realizowane przez twórcę systemu socjalizmu bezpaństwowego i polskiego kooperatyzmu, inicjatora Kół Etyków, Kół Oświaty Ludowej i Latającego Uniwersytetu, autora trzy- 3 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra i piękna w przebudowie Ŝycia, odczyt w dniu 20 listopada 1928 na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abramowskiego. Następnie opublikowano go w formie broszury przez Wydawnictwo Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1931 (ze zbiorów Remigiusza Okraski, poprawiono pisownię wedle obecnych reguł). http://www.lewicowo. pl/varia/viewpub/tid/2/pid/476 SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI IX punktowego programu: bojkot państwa, samoorganizacja, samokształ- cenie, animatora Związków Przyjaźni – współbrzmią z jego socjologią, psychologią, antropologią, estetyką, filozofią. Spoiwem róŜnorodnych dociekań i przedmiotem ukierunkowującym aktywność badawczą i spo- łeczną Abramowskiego był człowiek. Jako zasadnicze cechy umysłu Abramowskiego badacze jego osią- gnięć podają intuicyjność twórczości i systematyczność myślenia4. Za- uwaŜają, Ŝe śledząc jego pracę naukową odnosimy wraŜenie, iŜ prace eksperymentalne w duŜej części są weryfikacją poglądów ukształtowa- nych poza doświadczeniem. ZauwaŜony przez Konstantego Krzeczkow- skiego bezkrytycyzm i lekkomyślność w stosunku do cudzych poglą- dów ma pewnie podobne uzasadnienie. Abramowski szukał w cudzych poglądach, podobnie jak w przeprowadzanych przez siebie doświad- czeniach, potwierdzenia własnych intuicji. Intuicja była zdaniem Abramowskiego pewniejsza od intelektual- nych dociekań, była podobnie jak w filozofii Henri Bergsona i rozwa- Ŝaniach o poezji Henri Bremonda, a takŜe w przekonaniu wielu twór- ców i teoretyków sztuki, sposobem wydostania się poza ograniczenia narzucane przez wynikające z praktycznego nastawienia schematy inte- lektu, moŜliwością dotknięcia bytu prawdziwego, niezafałszowanego przez niemądrą, nieetyczną aktywność człowieka. Intuicja podpowiada- ła integralność wszystkiego, z czym moŜemy wejść w jakikolwiek stosu- nek i co stanowić moŜe przedmiot myśli. Tej integralności Abramowski szukał takŜe tam, gdzie intelektualne spotkania ze światem skutkowa- ły zauwaŜeniem sprzeczności. ZauwaŜył, Ŝe zjawiska społeczne mają charakter jednocześnie rzeczowy i psychiczny, przyczynowy i dowolny, wyodrębniają się od stanów psychicznych indywidualnych jako ich syn- teza, ale odnajdują się tylko w świadomości indywidualnej. ZauwaŜenie tej potrójnej sprzeczności zjawisk społecznych doprowadziło w rezulta- cie do zaproponowania w teorii zjawisk psychicznych nowego punktu 4 Zob. Konstanty Krzeczkowski, Wstęp do pism E. Abramowskiego, t. 1, Warszawa 1924, Dzieje Ŝycia i€twórczości Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1933; Przedmowa, w: Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie dzieł treści filozoficznej i€społecznej. Opracowanie i€przedmowa Konstanty Krzeczkowski, t. 1, War- szawa 1924; Janina Budkiewicz, Edward Abramowski. Pisma. Pierwsze zbioro- we wydanie dzieł treści filozoficznej i społecznej, „Przegląd Filozoficzny 1926, R. 29, z. 3–4, s. 248–253; Oskar Lange, Socjologia i idee społeczne Edwarda Abramowskiego, w: tegoŜ, Dzieła, t. 2, Warszawa 1973, s. 19. X SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI widzenia, do odrzucenia schematu alternatywnego myślenia, które było u podstaw toczonego pod koniec dziewiętnastego wieku sporu socjo- logów między zwolennikami „rzeczowości” (Durkheim) i „psychicz- ności” (Tarde). W fenomenalizmie socjologicznym Abramowskiego, charakterystyczna dla zjawiska społecznego jest jego natura rzeczowo- -psychiczna. MoŜna zaryzykować twierdzenie, Ŝe umiejętności intuicyjnego do- tykania rzeczywistości nauczył się Abramowski w dzieciństwie. Tam teŜ naleŜy szukać źródeł romantyzmu Abramowskiego, jego wyobraź- ni, wraŜliwości społecznej i estetycznej, jego uczuciowości i stanów mistycznych. Tam, jak pisze Samotyhowa, „zaczął się patriotyzm i za- kiełkowały w nieuświadomionych głębiach uczucia braterstwa wzglę- dem wszystkiego”5. Potrafił kontaktować się z rzeczywistością w róŜnych jej wymia- rach i doprowadzać do synergii intuicji i intelektu: „Głodny i chciwy świata, chłonął go swą przedziwną wraŜliwością i przenikał intelektem. Zanurzony we wraŜenia i ulegający im z całym oddaniem się artysty, umiał zmieniać postawę biernej kontemplacji na czynne ocenianie zja- wisk”6. Zajmowanie się pracą naukową nie spowodowało rezygnacji z aktywności społecznej. Abstrakcyjne myślenie naukowe nie utrud- niało mu emocjonalnych kontaktów z otoczeniem. Praca naukowa nie odgradzała Abramowskiego od Ŝycia, lecz przeciwnie – miała dobry wpływ na intensywność rozumienia i odczuwania wszystkiego, co to Ŝycie ofiarowywało. Konstanty Krzeczkowski napisał, Ŝe „poznając dzieje Ŝycia i twór- czości Abramowskiego doznajemy uczucia wielkiej radości i wzrusze- nia, jakie przeŜyjemy wobec potęgi i Ŝywiołowości przejawów przyrody, radości jaką mamy w obliczu potęgi wodospadu górskiego, czy piękna i powagi wyniosłych szczytów górskich, czy cichej zadumy stepu, stepu ukraińskiego, do którego najmocniej przywarło kochające i tęsknoty pełne serce Abramowskiego”7. Wiele wskazuje na to, Ŝe Abramowski 5 Nela Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra i piękna w przebudowie Ŝycia, tekst pierwotnie został wygłoszony jako odczyt w dniu 20 listopada 1928 na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abra- mowskiego. /http://www.lewicowo.pl/varia/viewpub/tid/2/pid/476 6 Ibidem. 7 K. Krzeczkowski, Wstęp, w:€E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe..., op. cit., s. LXXXIX. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XI jako psycholog badaniami naukowymi udowadniał coś, co znał z włas- nego, osobistego doświadczenia, Ŝe tęsknota przechowuje wspomnie- nia, takŜe te, które utraciły postać wyobraŜeniową. ZauwaŜał, Ŝe wspo- mnienie naleŜy do czynników agnostycznych, sprowadzających do mi- nimum intelektualizm. Sam doświadczał tego, Ŝe we wspomnieniu są chwile agnozji estetycznej, w których rzeczy ukazują nam swoje obli- cze uczucia przedmyślowego. Wspomnienia pięknych chwil z dzieciń- stwa pozwalały mu czerpać siłę z intuicyjnych spotkań z rzeczywisto- ścią. Dzięki tej sile jego Ŝycie było piękne, mimo Ŝe dzieje Ŝycia tego wielkiego człowieka nie były łatwe. W wieku 10 lat musiał poradzić sobie z utratą ukochanej matki, potem z kolejną śmiercią – tym razem Ŝony i wreszcie ze śmiercią siostry, z którą był bardzo emocjonalnie związany od dzieciństwa. Sam miał powaŜne problemy ze zdrowiem. Walczył o Ŝycie z gruźlicą i w wieku 50 lat przegrał. Był świadkiem trudnych dla człowieka czasów. Doświadczał państwa jako „policyjnej organizacji przymusu” i „cięŜkiej zrutynizowanej maszyny biurokracji” i w rezultacie widział je jako zinstytucjonalizowany system słuŜący ubez- własnowolnieniu i uniformizacji jednostek. Dostrzegł niebezpieczeń- stwo w proponowanych przez socjalizm marksistowski sposobach na- prawy świata zauwaŜając, Ŝe nie zmierzają one do wyzwolenia człowieka lecz do wzmocnienia i rozszerzenia władzy państwowej, do upaństwo- wienia wszystkiego, co się tylko da upaństwowić. Widział teŜ wyraźnie wady zniszczonego przez struktury kapitalizmu człowieka, jego nieprzy- stosowanie do Ŝycia w lepszym porządku społecznym. Przestrzegał, Ŝe to nieprzystosowanie musi skutkować tym, Ŝe komunizm przeistoczy się w państwowość, gnębiącą swobodę jednostki, a zamiast dawnych klas wytworzą się dwie nowe – obywateli i urzędników. Wierzył jednak w człowieka, mimo Ŝe dostrzegał jak bardzo musi on zmienić własne sumienie, by nie wpaść w pułapkę lo stato totale czyli państwa militarno-biurokratycznego, które chce całkowicie pod- porządkować sobie obywateli i dla utrzymania swego organizmu rzą- dzącego musi zabierać im ogromną część ich dochodów. Wierzył, Ŝe w niedoskonałym człowieku z przełomu wieku XIX i XX moŜe wy- buchnąć rewolucja i spowodować przemianę, w rezultacie której sta- nie się on wolny i twórczy. Z pewnością wspaniałe dzieciństwo, które upłynęło w niezwykłym, przyjaznym środowisku, pozwoliło potem wierzyć w człowieka, pro- ponować rewolucję moralną, przeŜyć trudne Ŝycie, tak Ŝe mogło ono powodować u tych, którzy je poznawali – uczucia wielkiej radości i wzruszenia, podobne do tych, jakie przeŜywamy wobec potęgi i Ŝywio- XII SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI łowości przejawów przyrody, radości, jaką mamy w obliczu potęgi wo- dospadu górskiego, czy piękna i powagi wyniosłych szczytów górskich, lub cichej zadumy stepu. Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 w zamoŜnej rodzinie zie- miańskiej w Stefaninie, na Ziemi Kijowskiej, w powiecie Wasylkow- skim, z ojca Edwarda i matki Jadwigi z Beynarowiczów. Urodził się na kresach, na Ukrainie, co pewnie nie jest bez znaczenia, poniewaŜ „Pra- wie niechybnie, Polacy pochodzący stamtąd posiadają mocne tempo Ŝycia, energię i Ŝywotność duchową i fizyczną”8. Miał starszą siostrę Marię, z którą łączyła go zawsze serdeczna przy- jaźń. Był teŜ bardzo emocjonalnie związany ze swoimi rodzicami i nie- zwykle mocno przeŜył śmierć matki, która umarła w 1878. Jego posta- wę i zainteresowania kształtował klimat kultury szlacheckiej, wspomnie- nia o powstaniach i zachwyt romantyzmem, ale takŜe wraŜliwość na problemy społeczne. Taką wraŜliwością odznaczał się ojciec będący prawnikiem z wykształcenia. Od matki mały Edward mógł się uczyć subtelności i dowcipu. W domu była zatrudniona guwernantka. Dzie- ci otrzymały staranne wychowanie i wykształcenie. Uczyły się muzyki i języków obcych. Edward bardzo duŜo czytał, korzystając z duŜej do- mowej biblioteki. Przyroda i mentalność ludzi, wśród których spędzał dzieciństwo, miały wpływ na jego niebanalną osobowość. Dobrze znający go Kon- stanty Krzeczkowski, autor wstępu do pierwszego wydania dzieł ze- branych Abramowskiego napisał, Ŝe był on nie tylko wielkim uczonym i myślicielem, bojownikiem i utopistą, ale takŜe człowiekiem czarują- cym, błyskotliwym, subtelnym, odczuwającym wszelkie niedole i radości zarówno w ludziach, jak i przyrodzie. Nazwał go dzieckiem i mędrcem zarazem – Twórcą9. Samotyhowa przypominała, Ŝe „Przepełniało go Ŝycie duchowe. Promieniował nim, świecił, zaraŜał otoczenie. Dziwny człowiek, o tajemniczym uroku osobistym, o zachwycającej inteligen- cji, o wytwornej bezpośredniości, we wszystkim, co czynił, był sobą. Posiadał w rzadkim stopniu rozwinięty „le don du contact”, to jest dar zbliŜania się do ludzi”10. 8 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra i piękna w przebudowie Ŝycia..., op. cit., s. 3. 9 E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe..., op. cit., s. XLV. 10 N. Samotyhowa, Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra i piękna w przebudowie Ŝycia..., op. cit., s. 2. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XIII „Abramowszczyzna” ma korzenie w atmosferze szlacheckiej kul- tury XIX wieku, przesiąkniętej wspomnieniami powstań i romanty- zmem, w umiłowaniu przyjaznego świata zawierającego zarówno step, jak i park otaczający dwór, w poczuciu bezpieczeństwa płynącego z miłości i przyjaźni, ale wyrasta takŜe z niezgody na niszczącą czło- wieka sytuację, jaką proponował ówczesny ład państwowy i z poszuki- wań wpisujących się w filozofie modernistyczne. Te korzenie dają siłę, by wierzyć w wolność człowieka i jego twórcze moŜliwości oraz po- zwalają rozwijać się przekonaniu, Ŝe obcowanie z pięknem jest naj- krótszą drogą do dobra. „Pierwsze lata – na wsi – w pięknym dworze, o wielkich, zacisznych pokojach i bogatej bibliotece. Dwór – w duŜym ogrodzie. Jaśminy, bzy, róŜe. Drzwi salonu prowadzące do stawu. Dalej las, jary ukraińskie i wspaniały przepych wiosny, lata, jesieni; miękki, poetyczny czar hajdamackiej ziemi. Stara niańka, ludzie tamtejsi. Wuj i stryj, dawni powstańcy. Józefa Towiańska – ukochana starsza pani. Dobry, ludzki ksiądz BłaŜejewski”11 – to był z pewnością cenny punkt odniesienia dla fenomenów, z którymi spotykał się w róŜnych miej- scach i okresach swojego Ŝycia. Po śmierci matki, Abramowski razem z ojcem i siostrą przeprowa- dził się do Warszawy. Tu Edward kontynuował edukację. Jego nauczy- cielami byli: Maria Konopnicka, Konrad Prószyński, Zygmunt Pietkie- wicz. Czytał dzieła Spencera, Darwina, Taine’a, Marksa. Mając 15 lat opublikował swoje pierwsze artykuły w „Zorzy”: Pogadanki o rzeczach poŜytecznych (1883) i Pogadanki z gospodarstwa społecznego (1884). JuŜ w tych publikacjach pojawiła się idea braterstwa ludzi. Propagował w nich społeczną edukację, pomocowość, współdziałanie i samodo- skonalenie. W 1885 zaczął studiować fizykę i biologię na Wydziale Przyrodni- czym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Nie mając matury mógł to robić tylko jako wolny słuchacz. Jednocześnie zakładał kółka mło- dzieŜy socjalistycznej wśród studentów i rzemieślników oraz uczest- niczył w organizowaniu przemytu nielegalnej literatury z zagranicy. W latach od 1886 do 1889 studiował takŜe jako wolny słuchacz na wydziale przyrodniczym uniwersytetu w Genewie. Przedmiotem jego zainteresowań była tam między innymi filozofia a takŜe historia gospo- darcza i społeczna. Słuchał wykładów ucznia Renouviera Jean-Jaques’a 11 Ibidem, s. 3. XIV SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI Gourda, autora dzieła Le phenomène (1888). W Genewie podobnie jak w Krakowie nie poprzestawał na studiowaniu. Był aktywny jako działacz socjalistyczny. Ideę braterstwa realizował w grupie polskich studentów, którzy utworzyli Zjednoczenie MłodzieŜy Polskiej. Na początku 1889 wrócił do Warszawy. ZaangaŜował się w prace nad II Proletariatem. Rozpoczął teŜ działalność publicystyczną. RóŜ- nica poglądów spowodowała, Ŝe Abramowski razem z kilkoma innymi osobami opuścił II Proletariat i załoŜył nową organizację – Zjednocze- nie Robotnicze. Jej celem była praca propagandowo-oświatowa w śro- dowisku robotniczym. W 1890 mając 22 lata oŜenił się ze Stanisławą Motz, wybitną dzia- łaczką socjalistyczną, i wraz z nią brał bardzo intensywny udział w budo- waniu robotniczej organizacji politycznej. Po urodzeniu córki, wiosną 1892 Stanisława Abramowska umarła. Ta druga juŜ w jego Ŝyciu śmierć kochanej kobiety sprawiła, Ŝe musiał on zmagać się z głęboką depresją. W 1893 dzięki pomocy przyjaciół wyjechał za granicę. Najpierw do ParyŜa, gdzie wziął udział w zjeździe organizacji PPS i spowodował wprowadzenie w programie polskich socjalistów punktu o dąŜeniu do niepodległości Polski. Na Ŝądanie konsulatu rosyjskiego został tam uwięziony, a następnie otrzymał nakaz opuszczenia Francji. Pojechał do Londynu, ale panujący tam klimat był dla niego tak szkodliwy, Ŝe musiał przenieść się na leczenie do Szwajcarii. Pobyt w Szwajcarii roz- począł nowy okres studiów i rewizji poglądów. W rezultacie Abramow- ski zrezygnował z praktycznej działalności politycznej oraz marksizmu. Skupił się na studiowaniu socjologii, teorii poznania i psychologii. Tam powstały: Teoria jednostek psychicznych i dwie prace drukowane po fran- cusku, które dały początek Zagadnieniom socjalizmu. Ogromna tęsk- nota za krajem spowodowała, Ŝe ryzykując zatrzymanie na granicy, w styczniu 1897 wrócił do Warszawy. W kilka lat potem poślubił Emi- lię Andronowską, córkę sybiraka-powstańca. Studia naukowe i potrzeba leczenia związana z odnawiającą się co jakiś czas chorobą płuc były powodem tego, Ŝe małŜeństwo prowadziło koczownicze Ŝycie. Miej- scem ich pobytu były: Warszawa, Stefanin, Szwajcaria, Zakopane, Bruk- sela i Barnauł na Syberii, gdzie mieszkała rodzina Emilii. Powrócił do kraju z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego. Krzeczkowski pisał o przemianie Abramowskiego stwierdzając: „wyje- chał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w Ŝycie ideałów ko- SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XV munizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć moŜe nie chciał sobie tego uświadamiać”12. W 1898 Abramowski opublikował artykuł Dwulicowy charakter postrzeŜeń z zakresu psychologicznej teorii poznania, w którym jako pierwszy w Polsce nawiązał do teorii Henri Bergsona oraz poświęcony stricte zagadnieniu estetycznemu esej Co to jest sztuka? (Z powodu roz- prawy L. Tołstoja: Czto takoje iskusstwo?). W latach 1898–1899 z jego inicjatywy powstawały grupy kształcą- ce się etycznie i propagujące hasła odnowy moralnej, a takŜe komuny realizujące postulaty Ŝycia etycznego. Zarówno w grupach etycznych, jak i w komunach akcentowano waŜność rozwijania kultury moralnej i zdobywania wiedzy. Celem było przygotowanie członków do tworze- nia nowych stosunków społecznych opartych na braterstwie. Podobny cel miały powstające pod patronatem Abramowskiego Koła Etyków. Propagowały one moralny bunt i permanentną rewolucję moralną. Poza działalnością społeczną Abramowski rozwijał swoje psycholo- giczne i socjologiczne zainteresowania naukowe. Brał udział w bada- niach i Ŝyciu naukowym środowisk psychologów w Genewie, Brukseli i Lozannie. W 1904 opublikował rozprawę Socjalizm a państwo. Pod- stawą rozwaŜań był tu wolny i twórczy człowiek. Autor krytykował pań- stwo i socjalizm państwowy, postulował bezpaństwową organizację społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń. Abramowski interesował się teŜ środowiskiem wiejskim i koope- racją. Napisał Projekt Programu Polskiego Związku Ludowego, Naszą Politykę, a takŜe prace: Zmowa powszechna przeciw rządowi, Zasada res- publiki kooperatywnej, Znaczenie spółdzielczości dla demokracji, Idee społeczne kooperatyzmu oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego. Zalecał bojkot instytucji i przedstawicieli państwa carskie- go. Proponował oddolną aktywność, organizowanie własnego szkol- nictwa, sądy polubowne, straŜe ochronne, stowarzyszenia spoŜywcze, rolnicze, wolne kooperatywy. Przyczynił się do powstania Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej i Towarzystwa Kooperatystów. Był współzałoŜycielem pisma spółdzielczego „Społem”, którego zada- niem było przygotowanie poprzez kształcenie ludzi gruntu pod budo- wę Republiki Kooperatywnej. Równolegle publikował swoje prace z zakresu psychologii. W „Sfink- sie” ukazały się jego artykuły dotyczące pamięci i podświadomości. 12 K. Krzeczkowski, Wstęp, w:€E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe..., op. cit. XVI SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI Interesował się spirytyzmem, telepatią, zjawiskami parapsychologicz- nymi i publikował artykuły na te tematy w „Przeglądzie Filozoficznym”. W 1910 został kierownikiem utworzonej w Warszawie pierwszej pra- cowni psychologicznej, która następnie została przemianowana na In- stytut Psychologiczny. W 1911 rozpoczął pracę badawczą nad telepa- tią zakończoną 3-tomowym dziełem Badania doświadczalne nad pamię- cią. Powołał w Instytucie Psychologii Sekcję Metempsychiczną. Osiągnięcia Abramowskiego w dziedzinie psychologii były wysoko cenione. Badania Abramowskiego uznawano za olbrzymi krok naprzód w dziejach psychologii eksperymentalnej. Gdy powstał Uniwersytet Warszawski (1915), Abramowskiego powołano do objęcia Katedry Psy- chologii. Intensywną aktywność uczonego przerwała spowodowana długoletnią chorobą śmierć. Jego ostatnią większą pracą był cykl wy- kładów publicznych pt. „Metafizyka doświadczalna” wygłoszonych w 1917. Zajął się w nich mistycyzmem. W tym samym roku napisał teŜ utwór poetycki Poemat śmierci. Umarł 21 czerwca 1918 w Warszawie, w małym mieszkaniu Instytutu Psychologicznego, przy ul. Pięknej nr 44, które jako dyrektor Instytutu zajmował. Umarł za wcześnie, choć chciał Ŝyć i miał jeszcze duŜo do zrobienia. Abramowski pozostawał oryginalny wpisując się w poglądy swojej barwnej epoki, w czas przeciwstawiania się pozytywistycznym dogma- tom i poszukiwania inspiracji w takich pojęciach jak wolność i pod- świadomość. Publikował nie tylko w języku polskim. Wydał dwie ksiąŜki francuskie: L’analyse physiologique de la perception, Paris 1911; Le sub- conscient normal: nouvelles recherches experimentales, Paris 1914. Wiele jego prac napisanych po polsku tłumaczono na inne języki. Interesowano się wtedy irracjonalnymi sposobami poznawania rze- czywistości i w obszarze aktywności poznawczej ceniono intuicję bar- dziej niŜ intelekt. Artyści w intuicji, a nie w rozumowym objaśnianiu i odtwarzaniu rzeczy, widzieli wówczas źródło natchnienia. Abramow- ski w intuicji dostrzegał teŜ źródło prawd naukowych i źródło czynu zmieniającego rzeczywistość. W ideologii modernistycznej sztuka zy- skała miejsce poza uwarunkowaniami profanum, postulowano, by była niezaleŜna, by nie angaŜowała się w przemiany społeczne przybierając charakter moralizatorski. Jednocześnie powstawały programy społecz- nego zaangaŜowania sztuki. Abramowski zaproponował takie rozumie- nie specyfiki sztuki, w którym połączył jej niezaleŜność, w pewnym sensie anarchiczność, z niezwykle waŜną funkcją społeczną – przygo- towania człowieka do rewolucji moralnej, która tylko w człowieku moŜe SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XVII „wybuchnąć”. Podobnie twórca socjalizmu bezpaństwowego potrafił połączyć swoją antypaństwowość z patriotyzmem i ogromne przywią- zanie do indywidualności i wolności człowieka z perspektywą przyjaź- ni i solidarności. Abramowski wywierał duŜy wpływ na współczesnych. Postrzegany był jako mędrzec i wzór do naśladowania. Zafascynowani twórczością Abramowskiego byli między innymi: Konstanty Krzeczkowski13, autor pierwszego zbioru pism Abramowskiego i pracy: Dzieje Ŝycia i twórczo- ści Edwarda Abramowskiego (1933), Helena Radlińska14, pedagog i dzia- łacz spółdzielczości. Entuzjastką Abramowskiego była teŜ Nela Samotyhowa, która opracowała i realizowała oryginalną metodę wychowania estetycznego. W metodzie tej dzięki umiejętnemu prowadzeniu dialogu uzyskiwała łączenie kształcenia erudycji z pobudzaniem wraŜliwości. Stopniowo wprowadzała widza w samodzielne i krytyczne przeŜywanie sztuki. Samotyhowa pięknie mówiła o Abramowskim. W tekście wygłoszonym jako odczyt na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abramow- skiego, a potem opublikowanym w formie broszury przez Wydawnictwo Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego znajdu- 13 K. Krzeczkowski (1879–1939) spotkał się z Abramowskim pracując w nielegalnych kołach samokształcenia organizowanych przez Polską Partię Socjalistyczną. Uczestniczył w utworzonych przez niego Kołach Etyków, w któ- rych odegrał dość znaczącą rolę. Jednocześnie pracował w Czytelniach Bez- płatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, a potem w redakcji „Poradnika dla Samouków”, gdzie był sekretarzem przez kilka lat. Praca w „Poradniku” zawaŜyła decydująco na obraniu przez Krzeczkowskiego drogi naukowej. Podobnie jak Abramowski studiował jako wolny słuchacz na róŜ- nych uczelniach i łączył to studiowanie z działalnością społeczną i polityczną. 14 Radlińska Helena (1879–1954) brała udział w ruchu niepodległościo- wym. Występowała pod pseudonimami: H. Orsza, J. Strumiński, Warszawia- nin. Po ukończeniu w 1911 studiów historycznych w UJ w latach 1922–1939 była profesorem historii i organizacji oświaty pozaszkolnej w Wolnej Wszech- nicy Polskiej. W latach 1945–1954 była profesorem pedagogiki w Uniwersyte- cie Łódzkim. Zajmowała się głównie pedagogiką społeczną, ze szczególnym uwzględnieniem badań nad uwarunkowaniami procesów oświaty, a takŜe hi- storią oświaty oraz zagadnieniami ksiąŜki, czytelnictwa i bibliotekarstwa. Głów- ne jej prace to: Początki pracy oświatowej w Polsce (1912), KsiąŜka wśród ludzi (1924), Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych (1937), Pedago- gika społeczna (1961), Z dziejów pracy społecznej i oświatowej w Polsce (1964). XVIII SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI jemy: „Wierzył mocno w dobro w człowieku. Znał je. Sam w Ŝarliwości swej uczuciowej nie znający zastrzeŜeń, wydaje się nam „utopią”, nie- prawdopodobieństwem, bardziej jedynym i wyjątkowym fenomenem, niŜ szeregi wielu nieprzeciętnych i wyjątkowych ludzi. W czasach wojny, gdy we wszystkich spotęgował się niepomiernie instynkt samozacho- wawczy, gdy wyjałowieni i zeschnięci duchowo, oszczędnie zamykali się w sobie, by przetrwać – on rozrzucał siebie i gorzał jakimś ogniem natchnionej Ŝyczliwości dla świata, dając dowody niezniszczalnych mocy wewnętrznych”15. Pozostająca pod wpływem prac teoretycznych Abramowskiego i je- go aktywności społecznej Maria Dąbrowska, autorka wydanej w 1925 pracy śycie i€dzieło Edwarda Abramowskiego16, nazwała go „istnym ge- niuszem przyjaźni”, a jego system „prześliczną teorią dobroci (...), którą buduje z entuzjastycznym natchnieniem, które uczonego zbliŜa do ar- tysty”. Pisała o Abramowskim, iŜ jego osoba i dzieło są dla zwykłych ludzi źródłem zdrowego i mocnego entuzjazmu do Ŝycia i stwierdzała, Ŝe nie dzieje się w Polsce nic naprawdę wielkiego, mądrego i dobrego, co by nie było przeniknięte świadomie lub podświadomie ideami Abra- mowskiego. Jego serdeczny przyjaciel – Stefan śeromski, nazwał go „jasnym duchem” swej epoki i pisał o nim, Ŝe „nasycił sobą pokole- nie”. Oskar Lange uznał Abramowskiego za „najoryginalniejszego myśliciela, jakim polska myśl społeczna moŜe się szczycić” i poświęcił mu pracę Socjologia i€idee społeczne Edwarda Abramowskiego17, w któ- rej porównał oryginalność myślenia o społeczeństwie, jakie znajduje- my u Abramowskiego, z tym, jakie proponowano w rewizjonizmie Bernsteina, w marksizmie, w teorii socjologicznej Durkheima, Tarde, Simmla i PetraŜyckiego, w syndykalizmie Sorela i kooperatyzmie Gide, a takŜe w anarchizmie Kropotkina i Tołstoja. 15 Cytat pochodzi z tekstu, który został wygłoszony jako odczyt w dniu 20 listopada 1928 r. na wieczorze poświęconym pamięci Edwarda Abramow- skiego. Następnie opublikowano go w formie broszury przez Wydawnictwo Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1931. Dochód ze sprzedaŜy broszury miał zapoczątkować – jak zapowiadali wydaw- cy – fundusz na rzecz budowy pomnika Abramowskiego. 16 Maria Dąbrowska, śycie i€dzieło Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1925. 17 Oskar Lange, Socjologia i€idee społeczne Edwarda Abramowskiego, Kra- ków 1928. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XIX Powoływali się na Abramowskiego na przykład: filozof i socjolog Kazimierz Kelles-Krauz i Kazimierz Twardowski, filozof i psycholog, twórca lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii. Znany był teŜ i jest poza granicami Polski. Jeszcze w 1950 Jean Paul Sartre nawiązał do napi- sanego w 1914 Le subconscient normal: nouvelles recherches experi- mentales. W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku w Polsce, w ramach „społeczeństwa alternatywnego”, realizowano zalecenia Abramowskie- go zawarte w broszurze z 1905 Zmowa powszechna przeciw rządowi. Bojkotowano oficjalne Ŝycie PRL i pojawiły się: literatura drugiego obiegu, nieocenzurowane przedstawienia teatralne, niezaleŜna produk- cja filmowa itp. Pod koniec XX wieku doceniając jego idee nadano mu miano „zwiastuna Solidarności”. Intuicje Abramowskiego i jego aktywność badawcza zasługują na zainteresowanie. Nie sprzyja takiemu zainteresowaniu moda intelek- tualna na refleksję obracającą się wokół „końca historii” i uzasadnia- nia kapitalizmu, a więc idei bardzo odbiegających od romantycznych i optymistycznych twierdzeń twórcy socjalizmu bezpaństwowego. In- telektualiści dalecy od krytykowania status quo i od wysuwania wobec niego alternatyw, nie mają motywacji, by szukać inspiracji w myślach tego oryginalnego teoretyka, który potrafi wciąŜ jeszcze zadziwiać swoją świeŜością niektórych propozycji zarówno w zakresie treści propono- wanych prawd, jak i metod docierania do nich oraz sposobów wyko- rzystywania tych prawd w praktyce społecznej aktywności. 2. Miejsce zagadnień estetycznych w pracach teoretyka i działacza społecznego Edward Abramowski zajmował się róŜnymi aspektami rzeczywi- stości i proponował rozstrzygnięcia w róŜnych dziedzinach tworząc inte- resujący system teorii i praktyki. Zasadnicze zagadnienie, które orga- nizowało ten system i nadawało kierunek pracy badawczej i społecznej realizowanej przez twórcę koncepcji socjalizmu bezpaństwowego, to człowiek i tworzona przez niego rzeczywistość społeczna, historyczna, kulturowa. Problemami związanymi ze sztuką, pięknem, przeŜyciem estetycznym i twórczością artystyczną zainteresował się w kontekście moŜliwości zmiany człowieka-niewolnika w człowieka wolnego i twór- czego. Abramowski doceniał wartość badań dotyczących tej proble- XX SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI matyki. Twierdził, Ŝe dotyczą one zjawisk duchowych, stanów Ŝycia wewnętrznego, a więc tego, czym zajmuje się psychologia. ZauwaŜał jednak, Ŝe istnieją bardzo specyficzne stany duchowe, tak róŜne od tych związanych z praktycznym byciem w świecie, Ŝe potrzebna jest dla ich zbadania specjalna dziedzina nauki. Jego zdaniem tymi specy- ficznymi stanami duchowymi powinna się zajmować nie psychologia, lecz estetyka. Oczywiste jest, Ŝe w propozycji filozofa, na którego po- wołują się anarchiści, w filozofii, w której istotnym pojęciem jest wol- ność i jako zło jest klasyfikowane kaŜde ograniczanie człowieka, kaŜda przemoc, kaŜdy przymus, a sztukę rozumie się jako samorodną i auto- nomiczną aktywność ludzką – estetyka nie moŜe być nauką normatyw- ną. Nie moŜe wyznaczać „dopuszczalnych” treści i kanonów. W ujęciu Abramowskiego estetyka ma raczej charakter postulowany przez Carla Gustawa Junga, który uwaŜał, Ŝe ta dziedzina wiedzy „zgodnie z całą swą istotą – jest psychologią stosowaną i zajmuje się nie tylko estetycz- ną istotą rzeczy, lecz takŜe – i to moŜe w jeszcze większym stopniu – psychologicznym problemem postawy estetycznej”18. Akcentując specy- fikę przedmiotu badań estetyków Abramowski odbiegał od tradycji sprowadzającej sztukę do własności i efektów psychologicznych, fizjolo- gicznych albo socjologicznych (F.T. Vischer, T. Lipps, H. Taine). Zaj- mując się twórczością artystyczną, przeŜyciem estetycznym i pięknem korzystał z badań przeprowadzanych w ramach psychologii i socjolo- gii, rozstrzygnięcia zaś dotyczące zagadnień estetycznych pomagały mu wyjaśnić zjawiska i zaleŜności, którymi zajmują się psychologowie i so- cjologowie. Nie zostawił systematycznego opracowania zagadnień este- tycznych, mimo to rozumienie roli sztuki, przeŜycia estetycznego i kon- cepcja piękna, jakie znajdujemy w tekstach tego badacza, są niezwykle waŜne dla spójności jego poglądów na temat człowieka i społeczeństwa. Rozstrzygnięcia dotyczące zagadnień estetycznych, jakie znajduje- my w pracach Abramowskiego, wpisują się w jego szerokie zaintereso- wania zagadnieniami społecznymi, działalność publicystyczną a takŜe współbrzmią z badaniami realizowanymi w obszarze psychologii. Abra- mowski zajmował się ruchem socjalistycznym, potem solidaryzmem i kooperatyzmem. Bardziej interesował go wymiar etyczny niŜ ekono- miczny proponowanych sposobów działania. TakŜe w sztuce i pięknie dostrzegał wymiar etyczny. 18 C.G. Jung, Problemy typowych postaw w estetyce, w: tegoŜ, Archetypy i symbole, Warszawa 1976, s. 261. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXI Stworzył swoistą teorię rewolucji opartej na istotnych zmianach su- mienia jednostki. Sumienie rozumiał Abramowski jako obszar inter- akcji jaźni, apercepcji i intuicji. Jest ono związane z tendencją do ujmo- wania całości zjawiska przez kategorię celowości. W nim formułują się normy i ideały, wzorce i oceny. Teoretycznie uzasadniał i praktycznie realizował postulat kształcenia nowej świadomości. W działaniach pro- wadzących do zmiany sumienia, do zmiany mentalności, zmiany czło- wieka, którą moŜna określić staroŜytnym pojęciem metanoi19, zmiany koniecznej jego zdaniem, by człowiek mógł się wyzwolić z ograniczeń świata, w którym Ŝyje, potrzebna była zarówno czyniona ze zrozumie- niem refleksja dotycząca tego, co proponuje wiedza naukowa i prak- tyczna, jak i przede wszystkim kontakt ze sztuką, która uświadamiając człowiekowi nowe potrzeby, dostarcza siły i motywacji do twórczych czynów. Taka teza wynikała z badań prowadzonych przez niego w psy- chologii zbiorowej i indywidualnej, poświęconych Ŝyciu społecznemu i wpływowi zjawisk z zakresu świadomości i moralności na tempo roz- woju społecznego. Stworzył teorię fenomenalizmu socjologicznego, w której próbo- wał godzić ze sobą poglądy z jednej strony É. Durkheima, a z drugiej G. de Tarde. Według niego zjawiska społeczne mają charakter zara- zem rzeczowy i psychiczny. Składają się one na proces społeczny, gdzie zasadnicze znaczenie mają elementy psychiczne. Podkreślał istotną rolę sumienia dla kształtu, jaki przyjmuje świat, w którym Ŝyje człowiek i dla rewolucji moralnej, która moŜe ten świat zmienić. Zwracał uwagę na znaczenie piękna w dokonywaniu się takiej zmiany. W eseju Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”) pisał, Ŝe sztuka pomaga człowiekowi wyzwolić się ze związanych z in- telektem sposobów kontaktowania się ze światem, a w konsekwencji ułatwia doznawanie jakości i wartości, które inspirują do braterstwa i solidarności20. W jaki sposób i dlaczego człowiek jest w stanie doświadczać pięk- na, badał Abramowski eksperymentalnie w psychologii. Na podstawie swoich badań zaproponował oryginalną koncepcję teorii poznania i me- tafizyki oraz estetyki. By odkryć estetykę Abramowskiego, wystarczy 19 Edward Abramowski nie uŜywa pojęcia metanoi. Jednak moŜe ono być przydatne do zrozumienia przemiany człowieka, którą postuluje. 20 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”), „Przegląd Filozoficzny” 1898, z. 3, s. 85–114. XXII SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI przeczytać esej Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”). By ją w pełni zrozumieć, trzeba sięgnąć do jego prac socjologicznych i psychologicznych. Abramowski uwaŜał, Ŝe estetyka jest potrzebna jako dziedzina wie- dzy właściwa dla zagadnień związanych ze sztuką21, która w jego inter- pretacji była ściśle związana z pięknem. Pisał o specyfice sztuki, zwra- cając uwagę na to, Ŝe „ma ona swoją wyłączną, specjalną dziedzinę zjawisk, która pozwala a nawet zmierza do tego, Ŝeby ją badać jako oddzielny przedmiot określonego charakteru”22. PoniewaŜ w koncep- cji Abramowskiego sztuka dzieje się w psychice człowieka, jest „zjawi- skiem duchowym”, więc badacz, który się nią interesuje, nie powinien „zajmować się budową fortepianów, przyrządzaniem farb, techniką głosu itp. lecz tylko stanami Ŝycia wewnętrznego” koncentrując się na stanach uczuciowych23. Psychologia uczuć okazuje się być dziedziną nieodpowiednią, bo zbyt obszerną do badania sztuki. Ze sztuką zwią- zana jest „pewna specjalna uczuciowość człowieka, którą dzieła sztuki usiłują wyraŜać od najdawniejszych czasów ludzkości, róŜniąca się w jakiś zasadniczy sposób od wszystkich uczuć wprzęgniętych w pro- cesy i potrzeby Ŝyciowe, chociaŜ sama wyrasta na ich podścielisku psy- chologicznym. Tę specjalną uczuciowość nazywamy pięknem (...)”24. Uczuciowość, którą Abramowski nazywa pięknem i którą zajmuje się z perspektywy estetyki, jest w jego rozwaŜaniach interesująca takŜe z perspektywy psychologii, socjologii, etyki i rewolucyjnej praktyki, która miała zmienić człowieka i świat. Konstanty Krzeczkowski pisał o twórczości naukowej Abramow- skiego, Ŝe ma ona „wybitną cechę konstrukcyjną”25. ZauwaŜał, Ŝe „opra- cowuje on materiał badany nie tylko na drodze analizy i rozbioru, ale przede wszystkim buduje z niego cały system filozoficzny – system bar- dzo rozległy, ogarniający całość poznania, wchodzący w głąb Ŝycia prak- tycznego”26. W tym systemie, który jednocześnie „ma zaspokajać po- 21 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”), w: Pisma, t. 3, s. 15. 22 Ibidem, s. 14. 23 Ibidem. 24 Ibidem, s. 15. 25 K. Krzeczkowski, Dzieje Ŝycia i twórczości Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1933, s. 74. 26 Ibidem. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXIII trzeby metafizyczne jego twórcy i być uzasadnieniem dla programu Ŝycia”27 zagadnienia, jakimi zajmują się estetycy, wplecione zostały w pytania i rozstrzygnięcia dotyczące twórczego działania człowieka, przed którym pojawiła się moŜliwość i konieczność rewolucji moral- nej, niezbędnej, by jego świat stał się dobry i piękny. Propozycje roz- strzygnięć w kwestiach zagadnień estetycznych, jakie zaproponował ten filozof, psycholog i socjolog, a takŜe działacz społeczny mają potencjał nie mniejszy niŜ jego poglądy polityczne i społeczne, które wciąŜ inspi- rują działaczy róŜnych ruchów politycznych i społecznych. Koncepcja estetyczna Abramowskiego zawiera treści i inspiracje, z których moŜ- na korzystać takŜe współcześnie, w czasach uniwersalistycznych dyskusji o konieczności metanoi i rozwaŜań na temat ekologicznych zagroŜeń szeroko rozumianego środowiska człowieka. 3. Sztuka jako przedmiot zainteresowań twórcy idei socjalizmu bezpaństwowego Socjalizm bezpaństwowy dla swego zaistnienia potrzebuje odpo- wiednich ludzi, wolnych i solidarnych, zdolnych do przeŜywania i rea- lizowania braterstwa. Ci, którzy twierdzą, Ŝe nie jest moŜliwy, popeł- niają zdaniem Abramowskiego błąd przyjmując dwa nieprawdziwe za- łoŜenia. Pierwsze dotyczy niezmienności moralnej natury ludzkiej. Drugie odwołuje się do materializmu dziejowego. Teoria ta głosi, Ŝe kierunek rozwoju społecznego nie jest dowolny, lecz jest koniecznym wynikiem stosunków ekonomicznych, te zaś w związku z rozwojem ekonomicznym powodują, Ŝe przed państwem jest coraz więcej no- wych zadań i musi ono rozszerzać swoją działalność. Abramowski w pracy Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socja- lizmu wydanej pod pseudonimem M.A. Czajkowski w 1904 we Lwo- wie przyznawał, Ŝe pod adresem państwa formułowane są Ŝądania ochrony robotnika za pośrednictwem prawodawstwa państwowego, wprowadzenia przez państwo powszechnej przymusowej i bezpłatnej oświaty, uspołecznienia Ŝycia gospodarczego przez jego upaństwowie- nie, ale zauwaŜał, Ŝe jednocześnie robotnicy organizują się w związki zawodowe i kasy oporu, oraz tworzą własne stowarzyszenia ubezpiecze- 27 Ibidem. XXIV SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI niowe, organizują własne stowarzyszenia oświatowe, które bez pomo- cy państwa podejmują się zadania demokratyzacji wiedzy, Ŝe powstają kooperatywy spoŜywcze, kredytowe i wytwórcze. Abramowski wierzył, Ŝe „KaŜda wywalczona od państwa dziedzina zagwarantowanej swobody obywatelskiej przemienia się w krótkim czasie, pod wpływem naturalnych potrzeb i bodźców, w prawdziwe mrowisko krzyŜujących się ze sobą stowarzyszeń, które wywołują sil- ne, normalne i wszechstronne pulsowanie Ŝycia, zarówno indywidual- nego, jak i zbiorowego”28. Twierdził teŜ, Ŝe moŜliwa jest rewolucja moralna w człowieku, dzięki której stanie się on odpowiedni do orga- nizowania socjalizmu bezpaństwowego. Czy w tym procesie wyzwala- nia się człowieka sztuka moŜe odegrać jakąś rolę? Jak autor koncepcji socjalizmu bezpaństwowego i twórca psychologii doświadczalnej ro- zumiał sztukę i jej znaczenie dla człowieka? W Co to jest sztuka?...29 przedstawione zostało syntetycznie i przej- rzyście oryginalne stanowisko autora, które współbrzmi z poglądami przedstawionymi w równolegle wydawanych pracach Abramowskiego: Podstawy psychologiczne socjologii (1896); Le Matérialisme historique et le principe du phénomène social (1898); Teoria jednostek psychicznych. Przyczynek do krytyki psychologii społecznej (1899); Etyka a€rewolucja (1899). Abramowski pisał tam, Ŝe biorąc sztukę za przedmiot badań „tym samym trzeba przyznać, Ŝe ma ona swoją wyłączną, specjalną dzie- dzinę zjawisk, która pozwala, a nawet zmierza do tego, Ŝeby ją badać jako oddzielny przedmiot określonego charakteru”30. Jego zdaniem sztukę stanowią specyficzne zjawiska duchowe, stany uczuciowe nazwa- ne przez niego pięknem. Te stany uczuciowe zjawiają się w indywidual- nym uczuciu przedmyślowym człowieka, ale nie wyklucza to związków piękna ze społecznym zjawiskiem braterstwa. PoniewaŜ „społeczność” człowieka nie znajduje się na zewnątrz niego lecz w jego duszy, więc dzięki pięknu moŜe on odnaleźć w sobie społeczną istotę. W ujęciu Abramowskiego indywidualizm dochodząc do swoich głębin staje się zaprzeczeniem indywidualizmu. 28 E. Abramowski, Socjalizm a państwo, w: Pisma, t. 2, s. 290. 29 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”), op. cit. 30 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?”), w: Pisma, t. 3, s. 14. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXV Proponowane przez Abramowskiego rozumienie piękna wyklucza nie tylko dyskusje o kryteriach piękna, ale takŜe spory na temat czy jest ono zjawiskiem subiektywnym, czy obiektywnym. Obiektywnie pojawia się specyficzny indywidualny stan uczuciowy, który wyrasta z pokładów nieświadomości, gdzie pamięć gromadzi doświadczenia jed- nostki i gatunku. Nieświadomość ma w tym ujęciu charakter ponadin- dywidualny. Człowiek znalazł specjalny sposób na ujście dla jedynej w swoim rodzaju uczuciowości, jaką jest piękno – sztukę. Rodzi się ona w poza- myślowych głębiach człowieka, w bezimiennych uczuciach, w najgłęb- szych sferach pozaintelektualnych. Źródłem jej jest to, co po spotka- niach ze światem pozostaje w cenestezyjnych31 pokładach naszej jaźni. Artysta potrafi wywołać bezimienne nastroje, a siła rozbudzenia nastroju jest miarą doskonałości sztuki32. Konsekwencją tego twierdzenia było przekonanie Abramowskiego, Ŝe muzyka posiadająca największe bo- gactwo środków słuŜących do rozbudzania nastroju jest najdoskonalszą sztuką33. Odmienność tego rodzaju uczuciowości człowieka, jaką jest piękno, sprawia, Ŝe mówiąc o sztuce nie zajmujemy się procesami poznawania i doświadczania Ŝycia codziennego ani teŜ róŜnorakimi zjawiskami psy- chicznymi. Abramowski proponuje takie rozumienie sztuki, w którym jest ona samorodną i autonomiczną aktywnością ludzką nie dającą się sprowadzić do innych faktów kulturowych. W Co to jest sztuka?... czy- tamy: „Artysta usiłując pokazać, jak wygląda świat poza myślą naszą, powinien dbać o to tylko, aŜeby w dziele swoim podać ludziom takie warunki psychologiczne, które by usposabiały ich dusze do wyzwolenia się od intelektu; wartość zaś estetyczną dzieła kaŜdy ze słuchaczy lub widzów tylko sam w sobie odnajduje i z tego punktu na równi z auto- rem samym jest właściwym jej twórcą: zawiera się ona nie w prawi- 31 Cenestezja (gr. koinós ‘wspólny’ + aísthesis ‘poznanie poprzez zmysły’) jest terminem w psychologii oznaczającym zmysł ogólny, całość nieokreślo- nych doznań pochodzących z własnego organizmu; poczucie swego ciała. Ter- min wprowadzony został do nauki przez Christiana Friedricha Hübnera w 1794. Przez Abramowskiego był uŜywany na określenie ogólnego poczucia bycia Ŝywym i świadomym („czuciowość ogólna”, „czucie siebie”). 32 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 22. 33 Ibidem. XXVI SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI dłach, podług których dany utwór był wytwarzany, ani w idei, która przyświecała utworowi przy tworzeniu, lecz tylko w głębiach indywi- dualnego odczuwania kaŜdego człowieka, który styka się z tym utwo- rem”34. Dzieło sztuki nie jest przekaźnikiem idei czy przeŜyć artysty. Jest punktem wyjścia do aktywności odbiorcy, aktywności zmierzają- cej do przeŜycia piękna. W Estetyka i wspomnienie Abramowski pisał: „Dzieło sztuki, w psy- chologicznej definicji, jest więc zawsze uwięzionym wspomnieniem, które w większym lub mniejszym stopniu odnalazło swój utracony świat wyobraŜeń i idei, ale nigdy zupełnie”35. NajwaŜniejsze w dziele sztuki jest to ze wspomnienia, co „mimo wszystko pozostało tylko czuciem rodzajowym zapomnianego, które nie daje się juŜ ani nazwać ani prze- tłumaczyć na język myśli”36. Dalej czytamy: „Jest to właśnie ów czar piękna. Istnieje on subiektywnie u twórcy i przez dzieło sztuki udziela się słuchaczom lub widzom, rozbudzając w nich to samo uczucie cze- goś prawdziwego i nie wyobraŜonego”37. Czy tak rozumiana sztuka moŜe mieć wpływ na zmiany dokonujące się w społeczeństwie? W Co to jest sztuka?... Abramowski przeciwstawił się koncepcji sztu- ki jako narzędzia moralizatorstwa. Polemizując tam z poglądami Lwa Tołstoja, zaproponował swój program estetyczny, w którym waŜne są: autonomia sztuki i indywidualizm oraz antyintelektualizm, antymime- tyzm, antyutylitaryzm, docenienie intuicji. Jego propozycje nie były jed- nak zwykłym powtórzeniem tych, jakie znajdujemy w pracach moder- nistów. Przedstawił on swoje poglądy na temat specyfiki i znaczenia sztuki łącząc modernistyczny estetyzm z przekonaniem o etycznej, wy- zwalającej roli piękna. Pokazał, Ŝe moŜna pogodzić postulat wyzwole- nia sztuki z jej zaangaŜowaniem społecznym. Sztuka jest w koncepcji Abramowskiego czynnikiem przemiany świadomości indywidualnych ludzi. Jest on przekonany, Ŝe taka prze- miana w konsekwencji musi doprowadzić do przemiany świadomości zbiorowej. Sztuka pomaga uzyskać tę przemianę, ale nie jako narzę- dzie rozpowszechniania idei czy postaw, lecz jako narzędzie wycisza- 34 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 27. 35 E. Abramowski, Estetyka i wspomnienie, „Przegląd Filozoficzny” 1911, z. 2, s. 167. 36 Ibidem. 37 Ibidem. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXVII nia aktywności uspołeczniającego człowieka intelektu. Wspomaga ona wyzwalanie z porządku narzucanego świadomości przez intelekt, któ- ry sprawia, Ŝe zamiast postrzegać – spostrzegamy, Ŝe percepcję wypie- ra apercepcja. Istotną róŜnicę między postrzeŜeniem i spostrzeŜeniem Abramowski podkreślał w tekście PostrzeŜenie i spostrzeŜenie, który uka- zał się w „Przeglądzie Filozoficznym”38. Pisał tam: „«PostrzeŜenie» uŜywam zawsze w znaczeniu percepcji to jest tego stanu biernego na- szej świadomości, który zjawia się, gdy wraŜenie, podległe swobodnej czynności uwagi, dopełnia się wyobraŜeniem i intelektualizuje się na pewną wiadomość określoną” i „«SpostrzeŜenie» zaś uŜywam w znacze- niu apercepcyjnej czynnej strony tego samego faktu, gdy chodzi o zaak- ceptowanie nie tego, co się stało juŜ przedmiotowym wytworem naszej czynności intelektualnej w stosunku do wraŜeń, a co staje się natych- miast stanem biernym świadomości, lecz przeciwnie, gdy chodzi o za- akcentowanie, wyróŜnienie samej czynności naszego intelektu w tym procesie powstania percepcji”. Przemiana indywidualna a potem zbiorowa świadomości jest zda- niem Abramowskiego podstawą rewolucji moralnej, która musi poprze- dzić rewolucję społeczną. Konieczność takiej rewolucji, która ma „wy- buchnąć” w człowieku, waga zmian etycznych w procesach społecznych i w konsekwencji pierwszeństwo rewolucji moralnej przed zmianami społecznymi, były dla Abramowskiego oczywiste. Pisał o tym w kolej- nych pracach: Zagadnienia socjalizmu, Pierwiastki indywidualne w so- cjologii, Program wykładów nowej etyki, Etyka a rewolucja. Edward Abramowski był radykalnym krytykiem kapitalizmu i€jego społecznych i€mentalnych konsekwencji. JuŜ w swoich młodzieńczych pracach odróŜniał się od współczesnych mu marksistów o orientacji naturalistycznej i deterministycznej. Jego orientacja jest psychospołecz- na. Abramowski nie przenosił z człowieka na historię odpowiedzialno- ści za upadek kapitalizmu. Nie twierdził, Ŝe wraz z upadkiem kapitali- zmu nastąpi automatyczne wyzwolenie pracy i erupcja tych wszystkich sił twórczych, jakie były dotąd przez wyzysk ekonomiczny i€niespra- wiedliwość społeczną tłumione. Był przekonany, Ŝe u podstaw wszel- kich zmian jest zmiana człowieka, Ŝe świat moŜe ulec rewolucyjnej zmianie na lepsze tylko wtedy, gdy dokona się w człowieku rewolucja 38 E. Abramowski, PostrzeŜenie i spostrzeŜenie, „Przegląd Filozoficzny” 1911, t. IV, z. 2, s. 290–291. XXVIII SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI moralna. Bez tego, nawet gdyby historia podarowała ludziom bardzo poprawnie zaprojektowany świat, to jeśli ludzie nie dorosną do bycia w takim świecie – zniszczą go. W teorii i praktyce Abramowskiego miej- sce sił wytwórczych zajmują siły duchowe, a€miejsce klasowych kate- gorii społecznych – indywidualna mentalność osobowa. Pojawia się pytanie skąd ulegający negatywnym skutkom kapitali- zmu człowiek ma brać siłę do twórczego przeobraŜenia siebie i odwró- cenia ekspansji nieprzyjaznego człowiekowi ustroju? Gdzie moŜe zna- leźć źródło rewolucji moralnej, która będzie skutkować erupcją twór- czości? Abramowski uświadamia dylemat dotyczący marksistowskiego przekonania, Ŝe to właśnie proletariat będzie źródłem odrodzenia. Jeśli proletariat jest tym miejscem społecznym, w€którym degradacja du- chowa i mentalna będąca skutkiem kapitalizmu kumuluje się, to w jaki sposób tacy zniszczeni ludzie będą wiedzieli jak twórczo zmienić sie- bie i świat? Abramowski nie tylko dostrzegał problem, ale takŜe proponował rozwiązanie. Doceniał znaczenie tych stanów świadomości, które nie są związane z troską o przetrwanie w aktualnym porządku bycia. Zauwa- Ŝał, Ŝe „stany estetyczne i religijne odpowiadają jakimś zapomnianym rzeczom realnym, które usiłują przypomnieć się tworząc w doświadcze- niu wewnętrznym człowieka własne dziedziny Ŝycia estetycznego i re- ligijnego”39. Te zapomniane rzeczy, będące źródłem przechowywanych w podświadomości doznań i przeŜyć, pomija uwaga kierowana przez troskę dotyczącą przetrwania w porządku bycia narzucanym przez ustrój kapitalistyczny, w porządku, w którym nie ma miejsca na wzbo- gacające i inspirujące przeŜycie piękna, które budzi tęsknotę do cze- goś nieokreślonego i stwarza miejsce na uświadomienie istotnych, pod- stawowych potrzeb człowieka: przyjaźni, braterstwa i solidarności. To, co nie uświadamia się na poziomie aktywności intelektualnej, dostępne jest intuicji uruchamianej w samorodnej i autonomicznej aktywności ludzkiej, jaką jest sztuka. Dostarcza nam ona treści, które są źródłem przemiany sumienia człowieka, w efekcie której następuje „zmartwych- wstanie” i pojawia się moŜliwość czynu, czyli twórczego przeobraŜania siebie i w konsekwencji świata. Sztuka, której charakter antyintelektu- alny wyklucza uŜyteczność Ŝyciową i która „wobec interesów Ŝycia, jako 39 E. Abramowski, Czucia rodzajowe, jako pierwiastek estetyki i mistycyzmu, „Przegląd Filozoficzny” 1911, z. 2, s. 178. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXIX walki o byt ma raczej charakter zabawowy”40, okazuje się uŜyteczna w wymiarze wolnej, twórczej aktywności człowieka. By sztuka i taka jej uŜyteczność mogły się zrealizować, „ani artysta, ani Ci, co przyj- mują odeń piękno, nie mogą mieć na widoku uŜyteczności, gdyŜ w ta- kim razie dla obudzenia w swojej duszy pewnego uczucia estetycznego musieliby rozumować”41. W efekcie ich intelektualnej aktywności dzieło sztuki stałoby się tezą przekazującą jakąś prawdę i utraciwszy przez to piękno przestałoby być sztuką. Efektem intelektualnej aktywności ludzi jest w koncepcji Abra- mowskiego państwo. W opublikowanej w 1904 rozprawie Socjalizm a państwo, autor przeciwstawił państwu wolnego i twórczego człowieka. Wolna, anarchistyczna natura sztuki takŜe była trudna do pogodzenia z intelektualną naturą państwa. Ułatwiając człowiekowi przemianę men- talności, przyczyniała się do powstania warunków dla zorganizowania „socjalizmu bezpaństwowego”, w którym będzie on mógł być w pełni wolnym i twórczym. W nowych warunkach sztuka nadal była waŜna jako związana z zaspokajaniem potrzeby estetycznych przeŜyć, którą Abramowski zaliczał do istotnych potrzeb człowieka. W estetyce Abramowskiego dzieło sztuki pomaga odbiorcy wejść w sferę pozazjawiskową, zainicjować intuicyjny kontakt z rzeczywisto- ścią. Gdy ulegamy sugestii dzieła sztuki, znikają sprawy, które wcześ- niej nas interesowały, zawieszona zostaje rozwaga, kalkulacja, wszystko to, co intelektualnie wiąŜe nas z sytuacją, w jakiej znajdujemy się Ŝyjąc w porządkującym codzienną aktywność człowieka schemacie bycia. W rezultacie wyzwalamy w sobie siebie i odgradzamy się od uwarun- kowań, które naleŜy przezwycięŜyć, by móc zmienić swoje sumienie i postać świata. Kontakt z dziełem sztuki skutkuje przeŜyciem piękna i moŜe być źródłem czynu, czyli twórczej aktywności. W takim myśleniu o sztuce dostrzegamy specyfikę polskiego romantyzmu. Podobnie rozumiał rolę piękna Cyprian Kamil Norwid, który pisał o nim, Ŝe „na to jest by za- chwycało do pracy” owocującej zmartwychwstaniem. Nie chodzi tu o pracę, która jest towarem. Od tej Abramowski chciał wyzwolić czło- wieka. Stwierdzenie Norwida współbrzmi z myśleniem Abramowskie- go, jeśli pracę będziemy rozumieć jako aktywność wolnego człowieka, 40 E. Abramowski, Co to jest sztuka? (Z€powodu rozprawy L. Tołstoja: „Czto takoje iskusstwo?)”..., op. cit., s. 23. 41 Ibidem. XXX SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI twórczo zmieniającą rzeczywistość. W filozofii Abramowskiego sztu- ka, której piękno jest celem, pomaga dotrzeć do podświadomości, gdzie zgromadzone są indywidualne i gatunkowe doświadczenia człowieka. Abramowski jako psycholog prowadził badania nad podświadomością niezaleŜnie od Sigmunda Freuda. Zaproponował takie jej rozumienie, w którym jest ona swego rodzaju „niepamięcią” zbiorową. Tę podświa- domość dziedziczymy i jest w niej zakodowana cała historia rozwoju człowieka jako gatunku i historia jednostki. Intuicyjny kontakt z pod- świadomością dostarcza sił duchowych zdolnych odrodzić człowieka i uczynić go podmiotem rewolucji moralnej. Bez piękna nie byłaby moŜ- liwa zmiana świata, poniewaŜ okaleczeni przez ten świat, zredukowani do praw rynku ludzie nie potrafiliby podołać takiemu zadaniu. Do- świadczenie piękna pomaga im odkryć i realizować własną wolność. Ułatwia sięgnięcie w rejony bytu niepodporządkowanego systemom praktyki, schematom rozumienia, strategiom, pojęciom, językowi, dys- kursowi, wiedzy... Społeczna wartość sztuki zdaniem Abramowskiego polega na wpro- wadzaniu odbiorców w stan kontemplacji, oderwania od zabiegów co- dziennych zmierzających do przetrwania i trosk dnia codziennego. Stan, w jaki wprowadza sztuka, ma wartość etyczną z dwóch powodów. Jest wartościowy, poniewaŜ umoŜliwia chwile zetknięcia się z prawdą nie zdeformowaną przez intelekt, z prawdą dostępną dzięki intuicji. Jest teŜ wartościowy, poniewaŜ sprawia, Ŝe człowiek dociera w nim do esen- cji człowieczeństwa i pomimo Ŝe Ŝyje wówczas najgłębiej sobą samym, jednocześnie spotyka się z innymi w najwznioślejszym braterstwie – w „komunii społeczności prawdziwej”. Abramowski wierzył, Ŝe człowiek obcując ze sztuką stale, stanie się nowym, wyŜszym gatunkiem ludzkim. Dlatego upominał się dla nie- go o prawo do próŜnowania zapewniające czas i swobodę potrzebne do kontaktów ze sztuką. Jego zdaniem, ze względu na wartość etyczną sztuki nie jest dobrze, jeśli korzystają z niej tylko wybrani. Nie ma teŜ powodu, by nie wszyscy z niej korzystali. W rozumieniu sztuki, jakie proponuje Abramowski, masy dzięki przewadze emocjonalności nad intelektualizmem są nawet lepiej predysponowane do obcowania z nią niŜ intelektualne elity. W koncepcji Abramowskiego sztuka zaczyna się w „bezimiennym” i dlatego nie moŜe być narzędziem do propagowania ani ewangelii, ani haseł rewolucyjnych, ani Ŝadnych haseł i idei. Gdyby chciała je przeka- zywać, musiałaby posługiwać się intelektem, a więc stałaby się swoim zaprzeczeniem. śeby pozostać sztuką, musi być anarchistyczna i wolna. SPECYFIKA I WARTOŚĆ SZTUKI XXXI Dziełu sztuki, czytamy w Co to jest sztuka?..., nie powinno się na- rzucać Ŝadnych kanonów ani dyrektyw społecznych: „prawidła arty- zmu stosować się muszą do dzieł pięknych, a nie odwrotnie; piękno bowiem, będąc czysto intuicyjnego pochodzenia, nie moŜe uzaleŜniać się od wymagań natury umysłowej, lecz przeciwnie, zmusza umysło- wość, aŜeby swoje prawi
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Wybór pism estetycznych
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
10,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: