Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00026 002406 20853994 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym - ebook/pdf
Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8092-037-8 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> cywilne
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Joanna Derlatka doktor nauk prawnych, adiunkt na kierunku prawo na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach; ukończyła aplikację notarialną w Krakowie, autorka publikacji z zakresu postępowania cywilnego.
Książka stanowi kompleksowe i wyczerpujące omówienie instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym. Zawiera analizę przesłanek wyłączenia sędziego z mocy ustawy oraz z mocy orzeczenia sądu, prezentuje przebieg postępowania o wyłączenie sędziego, w tym zagadnienia zaskarżalności postanowień dotyczących wyłączenia sędziego. Zaprezentowano w niej też dotychczasowe orzecznictwo sądów powszechnych,
Sądu Najwyższego, orzecznictwo strasburskie, a także poglądy doktryny wyrażone w tej materii. Publikacja, mimo że koncentruje się na prawie polskim, nie pozostawia również bez bliższej analizy porządków prawnych wybranych państw europejskich. Przedstawia jednocześnie szereg postulatów de lege ferenda, które mogą przyczynić się do usprawnienia instytucji wyłączenia sędziego.
Opracowanie jest przeznaczone dla sędziów, adwokatów i radców prawnych oraz pracowników naukowych.
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym Joanna Derlatka MONOGRAFIE WARSZAWA 2016 Stan prawny na 1 lipca 2015 r. Recenzentka Dr hab. Monika Michalska-Marciniak, prof. nadzw. UŁ Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Ewa Fonkowicz Opracowanie redakcyjne Magdalena Mościcka-Podstawka Łamanie Wolters Kluwer Układ typografi czny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN 978-83-264-9271-6 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profi nfo.pl Spis treści Wykaz skrótów ............................................................................................ 9 Przedmowa i założenia metodologiczne ................................................. 15 Rozdział I Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości .................................... 23 1.1. Bezstronność i niezawisłość sędziowska ......................................... 23 1.2. Ujęcie konstytucyjne ........................................................................... 30 1.3. Przepisy ustrojowe .............................................................................. 31 1.4. Aksjomaty etyczne .............................................................................. 33 1.5. Współczesna kultura prawna ............................................................ 35 Rozdział II Kształtowanie się instytucji wyłączenia sędziego – rys historyczny 38 2.1. Prawo rzymskie i okres pojustyniański ........................................... 38 2.2. Epoka średniowiecza .......................................................................... 41 2.3. Epoka nowożytna ............................................................................... 42 2.4. Okres zaborów .................................................................................... 46 2.4.1. Zabór pruski ........................................................................... 46 2.4.2. Zabór rosyjski ......................................................................... 48 2.4.3. Zabór austriacki ...................................................................... 52 2.5. Wyłączenie sędziego w ustawodawstwie polskim XX wieku ..... 54 2.5.1. Przepisy konstytucyjne ......................................................... 54 2.5.2. Przepisy o ustroju sądów ...................................................... 55 2.5.3. Dawny kodeks postępowania cywilnego ........................... 58 Rozdział III Uwagi prawnoporównawcze ..................................................................... 61 3.1. Wyłączenie sędziego w świetle prawa do rzetelnego procesu. Uwagi ogólne ....................................................................................... 61 3.2. Wyłączenie sędziego w prawie międzynarodowym ..................... 62 5 Spis treści 3.3. Wyłączenie sędziego w orzecznictwie ETPC .................................. 70 3.4. Prawo francuskie ................................................................................. 78 3.5. Prawo niemieckie ................................................................................ 83 3.6. Prawo włoskie ..................................................................................... 87 Rozdział IV Wyłączenie sędziego w polskim kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r. Uwagi ogólne ............................................................ 91 4.1. Wprowadzenie .................................................................................... 91 4.2. Zakres podmiotowy i przedmiotowy wyłączenia ......................... 92 4.3. Rodzaje wyłączenia sędziego ............................................................ 100 Rozdział V Wyłączenie sędziego z mocy ustawy ....................................................... 111 5.1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 111 5.2. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. ...................... 113 5.3. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 2 k.p.c. ...................... 128 5.3.1. Małżeństwo jako podstawa wyłączenia sędziego ............. 129 5.3.2. Pokrewieństwo i powinowactwo jako podstawa wyłączenia sędziego .............................................................. 135 5.3.3. Podsumowanie ....................................................................... 143 5.4. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 3 k.p.c. ...................... 145 5.4.1. Uwagi ogólne .......................................................................... 145 5.4.2. Przysposobienie jako podstawa wyłączenia sędziego ..... 147 5.4.3. Opieka i kuratela jako podstawy wyłączenia sędziego .... 161 5.5. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 4 k.p.c. ...................... 176 5.5.1. Uwagi wspólne ....................................................................... 176 5.5.2. Radcostwo prawne jako podstawa wyłączenia sędziego 182 5.5.3. Pełnomocnictwo jako podstawa wyłączenia sędziego ..... 187 5.6. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. ...................... 204 5.6.1. Uwagi ogólne .......................................................................... 204 5.6.2. Sprawy, w których w instancji niższej sędzia brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia ................................. 206 5.6.3. Sprawy o ważność aktu prawnego ...................................... 234 5.6.4. Sprawy, w których sędzia występował jako prokurator . 239 5.7. Wyłączenie sędziego z mocy art. 48 § 1 pkt 6 k.p.c. ...................... 242 5.8. Wyłączenie sędziego w postępowaniu ze skargi o wznowienie postępowania ....................................................................................... 255 6 Spis treści Rozdział VI Wyłączenie sędziego z mocy orzeczenia sądu ....................................... 273 6.1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 273 6.2. Integralność przepisu art. 49 k.p.c. i zasad konstytucyjnych ....... 275 6.3. Różnice w ujęciu przesłanek względnych na tle ustaw proceduralnych .................................................................. 277 6.4. Przepis art. 49 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji z 2009 r. ... 279 6.5. Nowelizacja przepisu art. 49 k.p.c. i jej geneza .............................. 293 6.6. Wątpliwości co do bezstronności sędziego w danej sprawie ....... 297 6.7. Udzielanie niezbędnych pouczeń jako zagrożenie bezstronności ....................................................................................... 304 6.8. Legitymacja do wszczęcia postępowania o wyłączenie sędziego ........................................................................ 313 6.9. Wniosek a żądanie wyłączenia sędziego ......................................... 317 6.10. Obowiązki sędziego podlegającego wyłączeniu ............................ 337 6.11. Wniosek o wyłączenie sędziego zgłoszony w złej wierze ............ 351 6.12. Ponowny wniosek o wyłączenie sędziego ...................................... 364 Rozdział VII Przebieg postępowania o wyłączenie sędziego ..................................... 395 7.1. Wprowadzenie .................................................................................... 395 7.2. Pojęcie sądu, w którym sprawa się toczy ........................................ 396 7.3. Pojęcie sądu przełożonego ................................................................. 405 7.4. Rozstrzygnięcie ................................................................................... 410 7.5. Zaskarżalność ...................................................................................... 418 7.5.1. Zaskarżalność postanowień wydanych przez sąd pierwszej instancji .................................................................. 418 7.5.2. Zaskarżalność postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji przed nowelizacją kodeksu postępowania cywilnego z 2011 r. ....................................... 429 7.5.3. Zaskarżalność postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 2011 r. ................................................................. 437 7.6. Konsekwencje niewyłączenia sędziego ........................................... 446 Wnioski końcowe ........................................................................................ 457 Wykaz literatury .......................................................................................... 469 7 d.k.p.c. d.p.r. EKPC fr.k.p.c. k.c. k.p. k.p.a. k.p.c. Wykaz skrótów Akty prawne – – – – – – – – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 83, poz. 651). Akt prawny uchylony z dniem 1 stycznia 1965 r. dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. – Prawo rodzinne (Dz. U. Nr 6, poz. 52). Akt prawny uchylony z dniem 1 października 1950 r. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawo‐ wych wolności francuski kodeks postępowania cywilnego – Code de Procédure Civile – wprowadzony dekretem nr 75‐1123 z dnia 5 grudnia 1975 r., opublikowany w Journal Officiel z dnia 9 grudnia 1975 r., wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1976 r. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo‐ wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo‐ wania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) 9 Wykaz skrótów k.p.k. k.r.o. k.s.h. k.z. Konstytucja RP o.p. p.a.s.c. p.p.s.a. p.u.s.p. pr. adw. pr. spółdz. pr. up. r.r.u.s.p. t.j. d.k.p.c. 10 – – – – – – – – – – – – – – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowa‐ nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 583) ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rze‐ czypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78 poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podat‐ kowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 613) ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1741 z późn. zm.) ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępo‐ waniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 270 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 133 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 615) ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdziel‐ cze (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1443) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 2015 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. poz. 925) Kodeks postępowania cywilnego – załącznik do ob‐ wieszczenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierp‐ nia 1950 r. o ogłoszeniu jednolitego tekstu kodeksu u.k.s.c. u.r.p. u.rz.pat. u.s.t. ustawa o SN wł.k.p.c. ZPO ZZEZS Wykaz skrótów postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 394). Akt prawny uchylony z dniem 1 stycznia 1965 r. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1025 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 507 z późn. zm.) ustawa z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach pa‐ tentowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 925 z późn. zm.) ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie teryto‐ rialnym (Dz. U. Nr 16, poz. 95 z późn. zm.). Obecnie ustawa ta posiada nowy tytuł – ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyż‐ szym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 499 z późn. zm.) włoski kodeks postępowania cywilnego – Codice di Procedura Civile – wprowadzony dekretem królew‐ skim Nr 1443 z dnia 28 października 1940 r., wszedł w życie dnia 21 kwietnia 1942 r. ustawa z dnia 12 września 1950 r. Zivilprozess‐ ordnung, BGBl. I S. 3202 ze zm. Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów, załącznik do uchwały Nr 16/2003 Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 19 lutego 2003 r. w sprawie uchwalenia zbioru zasad etyki zawodowej sędziów – – – – – – – – Czasopisma i oficjalne publikatory ADR Biul. MS Biul. Skar. Biul. SN DPP – – – – – ADR. Arbitraż i Mediacja Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości Biuletyn Skarbowy Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego (od 1988 r. Biuletyn Sądu Najwyższego) Demokratyczny Przegląd Prawniczy 11 Wykaz skrótów Gł. Pr. Gł. Sąd. GS GSP GSP‐Prz. Orz. MoP NP ONSA ONSA WSA OSA OSN OSNAP OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNC‐ZD OSNKW OSNP OSNPG OSN‐SD OSNwSK OSP OSPiKA OTK OTK ZU 12 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Głos Prawa Głos Sądownictwa Głos Sądownictwa Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubez‐ pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administra‐ cyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pra‐ cy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna – Ze‐ szyt Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Woj‐ skowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubez‐ pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Sądu Dyscypli‐ narnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Kar‐ nych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo‐ wych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; Zbiór Urzędowy OTK‐A Pal. PiP PiŻ PN POSAG PPE PPH PPP Pr. Gosp. Prob. Egz. S. Prok. i Pr. Prz. Leg. PS PUG Rad. Pr. Rej. RPEiS SC St. Iur. St. Praw. TPP WPP ZNUJ ZP UKSW Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Dz. U. ETPC – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Wykaz skrótów Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; Zbiór Urzędowy, Seria A Palestra Państwo i Prawo Prawo i Życie Przegląd Notarialny Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdań‐ sku Przegląd Prawa Egzekucyjnego Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa Publicznego Prawo Gospodarcze Problemy Egzekucji Sądowej Prokuratura i Prawo Przegląd Legislacyjny Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Radca Prawny Rejent Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Prawnicze Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Inne Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości Dziennik Ustaw Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu 13 Wykaz skrótów ETS GKA KRS LEX MPPOiP MS MTS NSA RP RPO SN TK UE – – – – – – – – – – – – – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej z siedzi‐ bą w Luksemburgu, zwany też Europejskim Trybu‐ nałem Sprawiedliwości Główna Komisja Arbitrażowa Krajowy Rejestr Sądowy System Informacji Prawnej LEX Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Poli‐ tycznych Ministerstwo Sprawiedliwości Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Naczelny Sąd Administracyjny Rzeczpospolita Polska Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Unia Europejska 14 Przedmowa i założenia metodologiczne Tematem niniejszego opracowania jest instytucja wyłączenia sędziego. Stanowi ona zagadnienie o niebagatelnym wpływie na przebieg postępo‐ wania cywilnego. Wiąże się to, po pierwsze, z faktem, iż poprzez instytucję wyłączenia sędziego ustawodawca transponuje na grunt przepisów pro‐ ceduralnych konstytucyjnie gwarantowane prawa jednostki, po drugie zaś, sama instytucja wyłączenia sędziego przyznaje stronie postępowania sprawne narzędzia umożliwiające jej rzeczywisty wpływ na bezstronny wymiar sprawiedliwości, na każdym etapie rozpoznawania sprawy. Ce‐ lem wyłączenia sędziego jest stworzenie powszechnie aprobowanego w społeczeństwie przekonania o rzetelnie działającym sądownictwie, jak również analogicznego przeświadczenia u stron postępowania, iż ich spór zostanie rozstrzygnięty przez organ o najwyższych znamionach bezstron‐ ności proceduralnej. Innymi słowy, najbardziej uczciwie jak to jest możli‐ we, poprzez stworzenie gwarancji obiektywizmu zarówno ogólnych, jak i jednostkowych. To zaś możliwe jest dzięki sędziom o niewzruszonym, kantowskim wręcz fundamencie moralności, a zatem niezależnym od wszelkich zewnętrznych sił: natury, własnych pragnień i przekonań, zwy‐ czajów, emocji czy władzy1. Instytucja wyłączenia sędziego jest zatem pro‐ cesową gwarancją bezstronności sędziowskiej. Wychodzi bowiem naprze‐ ciw aksjologicznemu ujęciu roli prawnika (sędziego) odpowiedzialnego za sprawiedliwy rezultat procesu stosowania prawa2. Instytucja wyłączenia sędziego stanowi zagadnienie procesowe histo‐ rycznie zakorzenione w polskiej procedurze cywilnej już od jej początków. 1 I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, Warszawa 1972, s. 53; I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1971, s. 50. 2 A. Jakubiak‐Mirończuk, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Warszawa 2008, s. 108; A. Bieliński, Rola i pozycja profesjonalnego pełnomocnika w ramach procedur alternatywnego roz‐ wiązywania sporów, ADR 2010, nr 2, s. 5. 15 Przedmowa i założenia metodologiczne W ostatnich kilku latach można było jednak zaobserwować liczne jej zmia‐ ny, które dostarczyły wielu materiałów do dalszych i szerszych badań. Są one tym bardziej interesujące, iż przez długi czas po wejściu w życie ko‐ deksu postępowania cywilnego, mimo drobnych nowelizacji, w zasadni‐ czym trzonie instytucji wyłączenia sędziego nadal panował status quo. Na jego tle wypracowany został zarówno jurysdykcyjny, jak i doktrynalny sposób interpretacji rozwiązań ustawodawczych przyjętych na tle tejże instytucji. W ostatnich kilku latach doszło jednak do wielu kluczowych zmian procesowych, które, jak się wydaje, na nowo zwróciły uwagę na instytucję wyłączenia sędziego i pozwoliły ocenić ją w innym świetle. Ty‐ tułem przykładu można tu wspomnieć o rozszerzeniu katalogu bez‐ względnych podstaw wyłączenia sędziego, skutkach prawnych ponow‐ nego wniosku o wyłączenie sędziego, czy też całkiem nowej w postępo‐ waniu cywilnym (aczkolwiek nie w systemie regulacji polskiego prawa procesowego) instytucji zażalenia poziomego, aktualnie stosowanej rów‐ nież w zakresie wyłączenia sędziego. To tylko kilka z ważnych wątków zbadanych w dalszej części opracowania. Gruntowne i kompleksowe opracowanie naukowe instytucji wyłączenia sędziego jest jak najbardziej potrzebne i użyteczne w praktyce. Przemawia za tym przede wszystkim fakt, iż wśród tematyki badawczej dotychczas rozważanej w nauce prawa postępowania cywilnego brakuje instytucji wyłączenia sędziego. Za na‐ ukowym opracowaniem tego zagadnienia przemawia także zmieniający się kształt normatywny przepisów o wyłączeniu sędziego, stale narastające orzecznictwo polskie i europejskie, jak również pojawiające się w ostatnim czasie w piśmiennictwie nowe głosy dotyczące doniosłości bezstronności i sprawiedliwości proceduralnej. W celu przybliżenia znaczenia, ale też zbadania rzeczywistego funk‐ cjonowania instytucji wyłączenia sędziego na gruncie procedury cywilnej, w niniejszym opracowaniu zostaną poruszone zagadnienia zarówno ustrojowe, jak i procesowe. Nie jest możliwe wyjaśnienie obecnego me‐ chanizmu działania instytucji wyłączenia sędziego bez nawiązania w pierwszej kolejności do wątków o charakterze retrospektywnym. Hi‐ storyczna metoda badawcza pozwala prześledzić genezę kształtowania się formalnych wymogów bezstronnego piastowania funkcji jurysdykcyjnych w strukturach wymiaru sprawiedliwości. Na tym polu szczególnie cenne okazały się podwaliny wypracowane za czasów prawa rzymskiego, recy‐ powanego przecież przez polski, czyli kontynentalny system prawa. Funk‐ 16 Przedmowa i założenia metodologiczne cjonujące zarówno w dogmatyce, jak i praktyce zasady nemo iudex in causa sua (nemo iudex idoneus in propria causa), nemo non benignus est sui iudex, czy też cogitationis poenam nemo patitur, pochodzą właśnie z tego źródła. Zasadniczym trzonem, a zarazem celem niniejszego opracowania jest zbadanie i scharakteryzowanie instytucji wyłączenia sędziego, wyciągnię‐ cie wniosków płynących z obecnego kształtu analizowanego materiału normatywnego oraz postawienie tam, gdzie to zasadne, wniosków de lege ferenda. Poza badanym materiałem normatywnym o charakterze konsty‐ tucyjnym, ustrojowym oraz procesowym, dogmatyczna analiza instytucji wyłączenia sędziego byłaby niemożliwa bez oceny standardów bezstron‐ nego sądu płynących z kazuistyki. Instytucja wyłączenia sędziego jest przedmiotem niezwykle obszernego dorobku orzeczniczego zarówno pol‐ skiej, jak i europejskiej judykatury. To na tle orzecznictwa ukształtowana została właściwa interpretacja przepisów prawnych z zakresu wyłączenia sędziego. Szczególną wartość należy przypisać maksymie sformułowanej w orzecznictwie ETPC głoszącej, iż sprawiedliwości nie tylko powinno stawać się zadość, lecz także to, że staje się jej zadość, powinno być wi‐ doczne (justice must not only be done; it must be seen to be done). Judykatura a casu ad casum w charakterystyczny, wysoce kazuistyczny sposób dostar‐ cza cennych instrukcji pozwalających odkodować zamiar ustawodawczy ukryty niejednokrotnie w nie dość jasnych normach prawnych. Zastoso‐ wana w niniejszej pracy metoda dogmatyczna pozwala zbadać materiał normatywny, który z kolei przez pryzmat poglądów wypracowanych w doktrynie prawniczej i wnikliwie zweryfikowanych za pomocą metody badawczej o charakterze teoretycznoprawnym pozwala zauważyć, iż in‐ stytucja wyłączenia sędziego stanowi zagadnienie nie tylko czystej natury procesowej, lecz wykazuje również charakter ustrojowy. Zakresem niniejszej pracy objęte zostały w pierwszej kolejności zagad‐ nienia wprowadzające do głębszej analizy instytucji wyłączenia sędziego, tj. pojęcie niezawisłości sędziowskiej, określenie desygnatów pojęcia bez‐ stronności oraz analiza współczesnej kultury prawnej. W dalszej jej części omówiono instytucję wyłączenia sędziego w ujęciu retrospektywnym, analizując jej kształt, genezę i cykl przemian, począwszy od regulacji prawa rzymskiego i okres pojustyniański, poprzez epokę nowożytną, okres za‐ borów oraz ustawodawstwo XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem konstytucyjnej, ustrojowej oraz proceduralnej płaszczyzny tej analizy. 17 Przedmowa i założenia metodologiczne Doniosłość prawa do bezstronnego sądu, jako jednego z podstawo‐ wych praw człowieka, przyczyniła się do wielu uwag i głębokich rozważań nad prawem do rzetelnego procesu w świetle prawa międzynarodowego. Na tym tle uwzględnione zostały liczne przepisy wybranych aktów praw‐ nych z tego zakresu, tj. statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawied‐ liwości, Powszechnej deklaracji praw człowieka, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności3, Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, zalecenia nr R(94) 12 Komitetu Mini‐ strów dla państw członkowskich dotyczącego niezawisłości, sprawności i roli sędziów, rekomendacji nr CM/Rec(2010) 12 Komitetu Ministrów do‐ tyczącej sędziów i ich niezawisłości, odpowiedzialności i efektywności przyjętej na podstawie art. 15(b) statutu Rady Europy, Europejskiej karty o statucie sędziów (znanej też pod nazwą europejska karta ustawowych zasad dotyczących sędziów) oraz Karty praw podstawowych Unii Euro‐ pejskiej. Powyższe akty prawne podniosły prawo do bezstronnego sądu do rangi jednego z przyrodzonych praw człowieka, kreując tym samym prężne mechanizmy ochrony przed naruszeniem tej fundamentalnej war‐ tości. W państwach o ustroju demokratycznym szczególnie ważne miejsce zajmuje unikalny system egzekwowania przestrzegania prawa do rzetel‐ nego procesu cywilnego, rozumianego jako prawo jednostki do sprawied‐ liwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym, o czym stanowi art. 6 ust. 1 in principio EKPC. System ten wspiera wysoce skutecznie i kreatywnie orzecznicza rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Europejskie rozumienie pojęcia bezstronności sędziowskiej (impartiality) zakorzeniło się w polskiej judykaturze, podobnie jak wypracowane przez społeczność międzynarodową środki zapewnienia rzeczywistej bezstronności w pro‐ cesie cywilnym. Złożenie przez Polskę deklaracji o uznaniu jurysdykcji ETPC w Strasburgu umożliwiło wnoszenie skarg przeciwko Rzeczypo‐ spolitej Polskiej do tego Trybunału. Egzegeza instytucji wyłączenia sędziego oraz funkcjonowania stan‐ dardów rzetelnego procesu cywilnego wymagała także badań kompara‐ tystycznych. Przedstawiona w niniejszym opracowaniu konfrontacja re‐ 3 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności została otwarta do podpisu w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.; zwana jest też europejską konwencją praw człowieka. W Polsce niniejsza umowa międzynarodowa weszła w życie w dniu 19 stycznia 1993 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 18 Przedmowa i założenia metodologiczne gulacji omawianej instytucji z rozwiązaniami prawnymi kilku wybranych europejskich porządków prawnoprocesowych pozwala głębiej zrozumieć stopień tożsamości regulacji kodeksowych z zakresu procedury cywilnej sytemu prawnego państw europy kontynentalnej. Umożliwia ponadto dostrzeżenie niewątpliwego ich zróżnicowania w pewnych kwestiach, a także wyciągnięcie płynących stąd wniosków. Przeprowadzona kwe‐ renda opiera się na przepisach francuskiego Code de Procédure Civile, niemieckiego Zivilprozessordnung oraz włoskiego Codice di Procedura Civile. Komparatywna metoda badań instytucji wyłączenia sędziego pro‐ wadzi również do analizy wybranych krajowych regulacji prawnoproce‐ sowych. Pod rozwagę poddane zostały rozwiązania prawne obowiązujące na tle postępowania karnego oraz postępowania przed sądami admini‐ stracyjnymi. Uwagi poczynione na kanwie tych rozwiązań procedural‐ nych, a także dorobek orzeczniczy, wykazują doniosłe znaczenie dla zgłę‐ bienia instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym. Kolejne rozdziały pracy poświęcone zostały analizie instytucji wyłą‐ czenia sędziego zawartej w polskim kodeksie postępowania cywilnego. W pierwszej kolejności prześledzono rodzaje wyłączenia sędziego oraz występujące na tym tle rozbieżności w nomenklaturze. Dalsza część pracy ogniskuje się wokół rozważań na temat wyłączenia sędziego z mocy sa‐ mego prawa, które ustawodawca ujął w enumeratywnym katalogu w prze‐ pisie art. 48 § 1 pkt 1–6, jak również w art. 48 § 3 oraz art. 413 k.p.c. Istotne jest bowiem ustalenie, czy instytucja wyłączenia sędziego w swoim obec‐ nym kształcie wychodzi naprzeciw potrzebom praktyki wymiaru spra‐ wiedliwości, co zwłaszcza wiąże się z istniejącym katalogiem podstaw wyłączenia sędziego. Należy odpowiedzieć na pytanie, jak aktualne prze‐ słanki wyłączenia sędziego funkcjonują w praktyce, oraz wskazać tam, gdzie to konieczne, na dostrzeżone uchybienia, a w związku z tym także nasuwające się postulaty. Następnie omówiono drugi rodzaj wyłączenia sędziego, tj. wyłączenie sędziego z mocy postanowienia sądu. Ten rodzaj wyłączenia wymagał szczególnej analizy, ponieważ na mocy nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z lipca 2009 r.4 ustawodawca zreformował przepis art. 49 k.p.c. Reforma ta polegała na rezygnacji ze „stosunku osobistego” jako podstawy zarzutów sformułowanych we wniosku o wyłączenie sędziego, na rzecz 4 Nowelizacja dokonana ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępo‐ wania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571). 19 Przedmowa i założenia metodologiczne zdecydowanie bardziej obiektywnego kryterium wszelkich okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sę‐ dziego w danej sprawie. Asumpt do wspomnianej nowelizacji stanowił wyrok TK z dnia 24 czerwca 2008 r., P 8/075. Analizując przepis art. 49 k.p.c., należało zgłębić rzeczywisty sposób korzystania z instytucji wniosku o wy‐ łączenie sędziego oraz liczne polemiki, które pojawiają się w praktyce jego stosowania. Na szczególną uwagę na tle tego rodzaju wyłączenia sędziego zasługuje dokonana w niniejszym opracowaniu analiza linii orzeczniczej SN, prezentującej zachodzącą na przestrzeni lat transformację wykładni „stosunku osobistego”, a obecnie wykładni pojęcia „okoliczności mogące wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie”. Znowelizowany art. 49 k.p.c. w dalszym ciągu w znacznej mierze opiera się na dyskrecjonalnej władzy sędziego, który rozpoznaje zasadność wniosku o wyłączenie, stwarzając pole do konstruktywnej dyskusji dok‐ trynalnej. Instytucja wyłączenia sędziego, zubożona o brak rygoru w postaci kary grzywny za złożenie wniosku o wyłączenie sędziego w złej wierze, może stać się niebezpiecznym narzędziem w rękach strony, umożliwiającym obstrukcyjne działania procesowe. W niniejszej pracy przedstawiono za‐ grożenia wynikające z korzystania z instytucji wyłączenia sędziego w spo‐ sób niemający nic wspólnego z ustaleniem składu orzekającego zgodnie z prawem. Zaprezentowano także rozwiązania proceduralne funkcjonu‐ jące w tym zakresie na przestrzeni lat, z niekiedy krytyczną oceną coraz to bardziej liberalnych kierunków przemian instytucjonalnych i proceso‐ wych w tej materii. W końcowej części pracy znajdują się uwagi poświęcone zagadnieniu orzekania o wyłączeniu sędziego. Koncentrują się one wokół kontrowersji rysujących się na tle wyjaśnienia pojęcia sądu, w którym sprawa się toczy, oraz pojęcia sądu przełożonego. Poruszono także problematykę złożenia sędziowskich wyjaśnień, a także rozstrzygnięcia o wyłączeniu sędziego, skutków niewyłączenia sędziego, jak również zaskarżalności postanowień zapadłych w tym przedmiocie. Na tym tle dominujące znaczenie należy przypisać wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2010 r., SK 38/096. Wyrok ten diametralnie wpłynął na reformę instytucji zaska‐ rżalności postanowień sądu drugiej instancji oddalających wniosek o wy‐ 5 Dz. U. z 2008 r. Nr 119, poz. 772. 6 Dz. U. z 2010 r. Nr 109, poz. 724. 20 Przedmowa i założenia metodologiczne łączenie sędziego. Reakcja ustawodawcza wprowadzająca do polskiego procesu cywilnego instytucję zażalenia poziomego stanowiła również od‐ powiedź na dostrzegane w doktrynie prawa procesowego postulaty, by niektóre postanowienia o charakterze wpadkowym wydane przez sąd drugiej instancji poddać kontroli instancyjnej, gwarantującej rozpoznanie zażalenia przez inny skład sędziowski, lecz z przełamaniem obowiązującej zasady dewolutywności. Niezbędnym jest bowiem zachowanie symetrii dopuszczającej zaskarżalność postanowień sądu drugiej instancji oddala‐ jących wniosek o wyłączenie sędziego tego sądu, na wzór postępowania pierwszoinstancyjnego. Rozważania dokonane na wyżej zaprezentowanych płaszczyznach po‐ zwalają zarówno na poznanie przemian, jak i aktualnego kształtu katalogu podstaw wyłączenia sędziego oraz zasad uruchomienia kwalifikowanej procedury zmierzającej do weryfikacji realnych zagrożeń bezstronności jurysdykcyjnej. Przybliżają one również problematykę ustalenia właści‐ wości sądu rozstrzygającego o wyłączeniu sędziego. Niniejsza praca koncentruje się wokół tematu instytucji wyłączenia sę‐ dziego w postępowaniu cywilnym rozumianej sensu stricto. Warto w tym miejscu jedynie wspomnieć o procesie legislacyjnym, który toczy się aktu‐ alnie w Sejmie, a dotyczy wieloaspektowej nowelizacji zarówno procedury cywilnej, jak i materialnego prawa cywilnego. Wśród licznych zmian nor‐ matywnych projektodawcy proponują m.in. nowelizację przepisów art. 50–52 k.p.c.7 Z uwagi na fakt, iż wzmiankowanej ustawy jeszcze nie uchwalono, została ona wykluczona z całokształtu materiału źródłowego, na którym bazuje prezentowana monografia. Poza zakresem przedmioto‐ wym opracowania znalazły się ponadto zagadnienia dotyczące wyłącze‐ nia referendarza sądowego, ławnika, jak również innych organów sądo‐ wych, prokuratora (art. 54 k.p.c.) oraz biegłego (art. 281 k.p.c.). Problema‐ tyka rysująca się na kanwie tych przepisów, aczkolwiek wykazująca da‐ 7 Zob. druk sejmowy nr 2678, www. sejm. gov. pl. Projektowana ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw prze‐ widuje, by do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego, po pierwsze, sędzia, którego dotyczy ten wniosek był zdolny do podejmowania dalszych czynności, po drugie zaś, by wykluczyć możliwość wydania orzeczenia lub zarządzenia kończącego postępowanie w sprawie (art. 50 § 3 k.p.c.). W art. 51 k.p.c. ma dojść do wykreślenia fragmentu wprowadzającego nakaz powstrzymania się przez sędziego od udziału w sprawie. Projektodawcy zamierzają następnie wprowadzić przepis art. 52 § 3 k.p.c. Zgodnie z jego brzmieniem, uwzględniając wniosek o wyłączenie sędziego, sąd znosi postępowanie w zakresie obejmującym udział tego sędziego w sprawie po złożeniu wniosku, chyba że czynności przez niego podejmowane były czynnościami niecierpiącymi zwłoki. 21 Przedmowa i założenia metodologiczne idący izomorfizm względem leko instytucji wyłączenia sędziego, wykracza poza zakres tematyczny niniejszej pracy i nadaje się do odręb‐ nego opracowania. Podobnie poza zakresem rozważań pozostawiono ana‐ lizę instytucji wyłączenia sędziego w innych postępowaniach8, w tym w postępowaniu nieprocesowym9, egzekucyjnym10 czy postępowaniu przed sądem polubownym11. 8 Szerzej na temat wyłączenia sędziego w postępowaniu podziałowym zob. S. Cieślak, Organy postępowania podziałowego, MoP 2000, nr 1, s. 16 i n.; R. Szarek, glosa do postanowienia SN z dnia 11 marca 1998 r., III CKN 410/97, OSP 1999, z. 1, poz. 5; J. Rusiński, glosa do postanowienia SN z dnia 11 marca 1998 r., III CKN 410/97, PPH 1999, nr 1, s. 45 i n. 9 Szerzej na ten temat zob. E. Skrętowicz, Z problematyki wyłączenia sędziego w postępowaniu wie‐ czystoksięgowym, Rej. 1994, nr 10, s. 97 i n.; K. Korzan, Podmioty postępowania nieprocesowego (cz. I), Rej. 2005, nr 2, s. 9. 10 Szerzej na ten temat zob. M. Muliński, Organy postępowania klauzulowego, Prob. Egz. S. 2001, nr 19, s. 85 i n.; M. Krakowiak, Sąd jako organ egzekucyjny w egzekucji przez zarząd przymusowy, PPE 2007, nr 1–2, s. 75 i n.; F. Zedler, glosa do uchwały SN z dnia 14 lipca 1988 r., III CZP 57/88, OSP 1990, z. 7, poz. 264. 11 Szerzej na ten temat zob. m.in. S. Machalski, W kwestii wyłączenia sędziów polubownych, GS 1938, nr 1–6, s. 391 i n. 22 Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości Rozdział I 1.1. Bezstronność i niezawisłość sędziowska Centralne miejsce we współczesnym modelu sądowego rozstrzygania sporów zajmuje zasada bezstronności sędziego, uznawana za warunek sine qua non rzetelnego wykonywania funkcji jurysdykcyjnych. Bezstron‐ ność sędziowska jest niezbywalną cechą władzy sądowniczej, a zarazem elementarnym przymiotem każdego sędziego. Już przez Sokratesa bez‐ stronność traktowana była jako jedna z podstawowych sędziowskich cnót, wymieniana obok takich szlachetnych cech, jak: znajomość prawa, rozu‐ mienie jego istoty i natury, nieuleganie powabowi i czarowi władzy, god‐ ność, roztropny namysł i skrupulatne przemyśliwanie. Ten wybitny grecki filozof twierdził bowiem, iż nikt świadomie nie postępuje źle12. Tym bar‐ dziej sędzia, który postrzegany był jako uosobienie sprawiedliwości. Sędzia jest bezstronny, gdy kieruje się obiektywizmem, traktując uczestników postępowania równorzędnie, nie stwarzając korzystniejszej sytuacji dla żadnej ze stron czy uczestników postępowania, zarówno w trakcie toczącej się przed sądem sprawy, jak i podczas orzekania13. Usta‐ wodawca nie wprowadził definicji legalnej bezstronności. Warto zatem przyjrzeć się stanowisku doktryny zaprezentowanemu na tle należytego rozumienia tego pojęcia. Punktem wyjścia niech będzie ujęcie semantyczne pojęcia bezstronnego sędziego. Sędzia bezstronny to sędzia kierujący się obiektywizmem, niebędący stronniczym, obiektywny i sprawiedliwy14. 12 H. Olszewski, Słownik twórców idei, Poznań 2001, s. 403–405. 13 Wyrok TK z dnia 27 stycznia 1999 r., K 1/98, OTK ZU 1999, nr 1, poz. 3. 14 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1, Warszawa 1982, s. 150. 23 Rozdział I. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości Jak zauważył W. Brzozowski, pojęciem bliskoznacznym wobec bezstron‐ ności, lecz w świetle polskiej leksykografii niebędącym synonimem bez‐ stronności, jest neutralność, rozumiana jako postawa bezstronna wobec cudzych spraw i cudzych sporów, nieskłaniająca się w żadną stronę, nie‐ podlegająca niczyim wpływom, postawa w pełni niezależna. Autor ten zastrzegł, iż bezstronność jest wymagana od podmiotu znajdującego się w sytuacji sędziego, neutralność zaś związana jest z brakiem zaangażo‐ wania w spór15. Z. Tobor i T. Pietrzykowski uznali, iż bezstronność polega na niekierowaniu się przy ocenie innego podmiotu określonymi względa‐ mi, dezaprobowanymi z punktu widzenia rodzaju oceny, jaka ma być do‐ konana, bądź też jaka ma być podjęta16. Chodzi tu zatem o to, by ocena danego podmiotu dokonywana była przez sędziego w oparciu o motywy o charakterze słusznym, zasadnym, racjonalnym i sprawiedliwym. Bez‐ stronność jest uzewnętrznieniem niezawisłości, dlatego tak ważne jest, by postępowanie w sprawie nie stwarzało nawet pozornego wrażenia lekce‐ ważenia standardów zachowania bezstronności17. Sędzia jest bezstronny, gdy kieruje się obiektywizmem, nie stwarzając korzystniejszej sytuacji dla żadnej ze stron czy uczestników postępowania, zarówno w trakcie toczącej się przed sądem sprawy, jak i podczas orzekania. A contrario, nie może być bezstronnym sędzia zawisły, czyli taki, który podlega lub może podlegać naciskom innych osób, organizacji lub władz z tej racji, iż mają one nad nim prawno‐ekonomiczną przewagę polegającą na skutecznym wywiera‐ niu tego nacisku18. Można twierdzić za Z. Łydą, iż bezstronność wyraża się w obowiązku określonego rodzaju postępowania sędziego przy roz‐ strzyganiu sprawy, a zatem postępowania wolnego od stronniczości, uprzedzeń, nieuzasadnionej niechęci czy nieprzychylnych uczuć19. Przymiot bezstronności można badać w odniesieniu do samej osoby sędziego, zatem podmiotu wiążąco rozstrzygającego spory, a także w kon‐ 15 W. Brzozowski, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 34. 16 Z. Tobor, T. Pietrzykowski, Bezstronność jako pojęcie prawne (w:) Prawo a wartości. Księga jubi‐ leuszowa Profesora Józefa Nowackiego, red. I. Bogucka, Z. Tobor, Kraków 2003, s. 273. 17 Wyrok NSA w Warszawie z dnia 12 stycznia 2010 r., I GSK 931/08, LEX nr 594746. 18 Zob. uzasadnienie wyroku TK z dnia 27 stycznia 1999 r., K 1/98, OTK ZU 1999, nr 1, poz. 3. W środowisku prawniczym zauważyć można przekonanie, iż sędziowie ulegają jednak wpływom zewnętrznym, a przede wszystkim wpływom opinii publicznej, następnie wpływom kolegów prawników, a wreszcie wpływom politycznym – zob. K. Pałecki, Społecznie oczekiwany wzorzec orze‐ kania sądowego (w:) Sądy w opinii społeczeństwa polskiego, red. M. Borucka‐Arctowa, K. Pałecki, Kraków 2003, s. 151 i 159. 19 Z. Łyda, Bezstronność arbitra a zakaz „zainteresowania w sprawie”, PiP 1996, z. 2, s. 45. 24 1.1. Bezstronność i niezawisłość sędziowska tekście zasad charakteryzujących postępowanie cywilne w ogóle. Sędzia jest bezstronny, gdy postępuje w zgodzie ze swoim sumieniem, będącym źródłem informacji molarnej i narzędziem służącym rozpoznawaniu po‐ rządnych wartości aksjologicznych. F. Longchamps de Bérier przyznał, iż sędziowskie sumienie to wewnętrzny dialog człowieka z samym sobą. Su‐ mienie jest najwyższą subiektywną normą moralną wyznaczającą sędzie‐ mu szczególne powinności, zarówno prawne, jak i moralne, związane ze stosowaniem prawa20. Bezstronność niewątpliwie powinna znajdować od‐ niesienie wobec właściwego zastosowania przepisów prawa, które dają podstawę do wydania konkretnego rozstrzygnięcia w sprawie. Z. Łyda zasadnie stwierdził, iż norma nakazująca sędziemu bezstronność jest me‐ tanormą, czyli normą drugiego stopnia wskazującą sposób stosowania in‐ nych norm. Można ją bowiem odnieść do norm określających sposób dzia‐ łania sędziego w postępowaniu cywilnym21. Antonimem bezstronności jest stronniczość. Stronniczość sędziowska, jako pewnego rodzaju negatywny stan psychiczny sędziego, jest głównym zagrożeniem bezstronności. Sędzia stronniczy kieruje się osobistymi uprzedzeniami, sympatiami, własnym interesem, jest pozbawiony obiek‐ tywizmu, nieobiektywny, niesprawiedliwy i tendencyjny22. Stronniczość wywoływana jest przez liczne wielorakie czynniki, przez co przyczyn stronniczości nie da się jednoznacznie zdefiniować. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego przyczyny stronniczości są bowiem zróżnicowane tak dalece, jak zawsze natura każdego człowieka czyni go różnym w różnych sytuacjach – w sposób mniej lub bardziej uświadomiony – stronniczym23. Stronniczość jest szczególnie drastyczną postacią sprzeniewierzenia się bezstronności, polegającą na dostosowywaniu treści wydawanych orze‐ czeń do sugestii bądź poleceń przekazywanych sędziemu z zewnątrz, czy też antycypowania tych sugestii z myślą o implikujących je korzyściach. Prowadzi do kreacji patologicznego zjawiska tzw. sędziego dyspozycyj‐ nego, które wręcz wyklucza wymierzanie sprawiedliwości24. 20 F. Longchamps de Bérier, Problemy podporządkowania prawu (w:) Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, red. H. Izdebski, P. Skuczyński, Warszawa 2006, s. 164. 21 Z. Łyda, Uprzedzenia a bezstronność arbitra, Prakseologia 1997, nr 1–4, s. 66. 22 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 3, Warszawa 2006, s. 1419. 23 Wyrok TK z dnia 27 stycznia 1999 r., K 1/98, OTK ZU 1999, nr 1, poz. 3. 24 Zob. uzasadnienie wyroku TK z dnia 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK‐A 2007, nr 9, poz. 108. 25 Rozdział I. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości W orzecznictwie konstytucyjnym dostrzec można postulaty ograni‐ czenia instrumentów prawnych zapobiegających stronniczości sędziego na rzecz mechanizmów procesowych nakazujących mu wyłączenie się od orzekania w sprawie. Podnosi się bowiem, iż w świetle standardów kon‐ stytucyjnych i innych praw człowieka i obywatela jurydyzacja gwarancji bezstronności sędziego jest dopuszczalna jedynie w określonych przypad‐ kach. Można je sklasyfikować w trzech głównych grupach. Po pierwsze, objęcie regulacją prawną gwarancji bezstronności sędziego konieczne jest w razie istniejących w danym społeczeństwie obaw co do poziomu etycz‐ nego i moralnego sędziów i innych osób, którym powierzono określone funkcje w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Po drugie, działanie to powinno zakładać wdrażanie gwarancji pozwalających na ocenę indy‐ widualnej postawy sędziego, przy jednoczesnym wyeliminowaniu regu‐ lacji, które apriorycznie i niejako „obiektywnie” przypisują mu cechę stronniczości. Ostatni postulat orzecznictwa TK sprowadza się do oczeki‐ wań, by ustawodawca stosował takie ograniczenia normatywne, które nie mają charakteru absolutnych zakazów, wywołujących z mocy samego prawa nieodwracalne skutki z punktu widzenia osób podlegających tym ograniczeniom (sędziów)25. Z powyższych uwag daje się wysnuć wniosek o konieczności istnienia takiego kształtu przepisów procedury cywilnej, który zapewni proporcjonalność instytucji wyłączenia sędziego. Propor‐ cjonalność ta zachodzić powinna pomiędzy dobrem chronionym i ograni‐ czanym, tj. między kreacją zestawu instrumentów procesowych zapew‐ niających jednostce prawo do bezstronnego sądu a tworzeniem ograniczeń w sprawowaniu przez sędziów funkcji jurysdykcyjnych. Zasada bezstronności znajduje swe źródło w odpowiednich przepisach prawa polskiego oraz międzynarodowego, jak również w kodeksach etyki zawodowej. Trzeba mieć tu na względzie przepisy prawne o naturze za‐ równo ustrojowej, jak i procesowej26. Z uwagi na powyższe, gwarancje bezstronnego wymiaru sprawiedliwości można analizować w ujęciu ustro‐ jowym oraz procesowym. Gwarancje bezstronnego wymiaru sprawiedli‐ wości o charakterze ustrojowym wywodzić można z norm regulujących zasady powoływania sędziów na stanowisko, określania kwalifikacji osób piastujących urząd sędziowski, wyznaczania ram ich podstawowych po‐ 25 Tamże; zob. też uzasadnienie wyroku TK z dnia 14 października 2008 r., SK 6/07, OTK‐A 26 J. Jodłowski (w:) Postępowanie cywilne, J. Jodłowski, Zb. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk‐Jod‐ 2008, nr 8, poz. 137. łowska, Warszawa 2002, s. 143. 26 1.1. Bezstronność i niezawisłość sędziowska winności, a także zasad ponoszenia odpowiedzialności. Gwarancje te ujęte są w przepisach Konstytucji RP czy prawa o ustroju sądów powszech‐ nych27. Gwarancje bezstronnego wymiaru sprawiedliwości o naturze pro‐ cesowej wychodzą naprzeciw praktyce stosowania prawa i zmierzają do urzeczywistnienia waloru, jakim jest obiektywizm sędziów orzekających w konkretnych sprawach cywilnych. Celem realizacji gwarancji proceso‐ wych polski ustawodawca przewidział normy o charakterze imperatyw‐ nym znajdujące się w kodeksie postępowania cywilnego, dotyczące insty‐ tucji wyłączenia sędziego. Do gwarancji konstytucyjnych i ustrojowych bezstronnego wymiaru sprawiedliwości doktryna zalicza28: a) właściwy dla zawodu sędziowskiego poziom etyczny i moralny sę‐ dziów, a także ich wysokie kwalifikacje zawodowe; b) nieusuwalność sędziów, wynikającą z przepisu art. 180 ust. 1 Konsty‐ c) materialną niezależność, która powinna się wyrażać w odpowiednich warunkach pracy i wynagradzania sędziów, adekwatnych wobec god‐ ności urzędu i zakresu obowiązków – art. 178 ust. 2 Konstytucji RP; d) niepołączalność zawodu sędziowskiego z innymi zawodami, o której stanowi przepis art. 86 ust. 1 p.u.s.p.; e) apolityczność sędziego – art. 178 ust. 3 Konstytucji RP; f) immunitet sędziowski – art. 181 Konstytucji RP oraz przepis art. 80 tucji RP; p.u.s.p.; g) odpowiedzialność dyscyplinarną sędziego – art. 81 p.u.s.p. Do gwarancji procesowych bezstronnego wymiaru sprawiedliwości należy natomiast zaliczyć: a) zasadę jawności rozprawy sądowej; b) tajność narady sędziowskiej; c) kolegialność orzekania29 (zasadę kolegialności należy rozumieć jako udział czynnika społecznego w działaniu wymiaru sprawiedliwości); 27 K. Piasecki podkreślił, iż obok bezstronności sędziego i jego obiektywizmu, jak również racjonalności podstaw wyłączenia, konieczne jest przestrzeganie zasady sędziego naturalnego (le juge naturel). Pojęcie to wywodzi się z Konstytucji Francuskiej z 1971 r. i oznacza sędziego przewi‐ dzianego w ustawie (gesetzlicher Richter) – zob. K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Kraków 2005, s. 41. 28 J. Bodio (w:) Ustrój organów ochrony prawnej, część szczegółowa, red. J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendecki, Kraków 2005, s. 28 i n. 29 B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Kraków 2004, s. 579. 27 Rozdział I. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości d) zasadę swobodnej oceny dowodów; e) instytucję wyłączenia sędziego30. Istotne pozostaje dokładniejsze wyjaśnienie powyżej sprecyzowanych gwarancji. Prawo każdego obywatela do sprawiedliwego, jawnego rozpa‐ trzenia sprawy, bez nieuzasadnionej zwłoki, przez właściwy, niezawisły, bezstronny, niezależny sąd zagwarantowane zostało w przepisie art. 45 ust. 1 rozdziału II Konstytucji RP (zatytułowanego „Wolności, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela”). Przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji RP wyraża konstytucyjne prawo do rzetelnego sądu. Analizując zasady sta‐ tusu prawnego oraz zasady organizacyjne sądów, należy zważyć, iż sądy powinny być fachowe. Chodzi tu o obsadę personalną, określenie kompe‐ tencji rzeczowej sądów oraz sposobu organizacji pracy sędziów. Zasada niezależności stanowi gwarancję autonomii sądów i sędziów względem innych organów państwowych, osób fizycznych, prawnych czy wszelkich innych podmiotów. Zasada bezstronności nakazuje neutralność względem wszelakich interesów. Zasada niezawisłości natomiast polega na podpo‐ rządkowaniu sądów wyłącznie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawom. Warto zaznaczyć, iż w przedmiocie elementów budujących niezawis‐ łość sędziowską wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny31, wskazując na następujące jej czynniki: a) bezstronność wobec stron i uczestników postępowania; b) niezależność wobec instytucji pozasądowych; c) samodzielność wobec władz i innych organów sądowych; d) niezależność od czynników politycznych; e) zasadę nieusuwalności sędziego i zakaz przenoszenia go na inne sta‐ nowisko (art. 180 ust. 1–2 Konstytucji RP); f) zasadę pozbawienia funkcji sędziowskich na stałe przed przejściem w stan spoczynku z powodu wieku tylko z ważnych przyczyn (art. 180 ust. 3 Konstytucji RP); g) immunitet sędziowski (art. 181 Konstytucji RP); h) powszechną akceptację autorytetu sędziego; i) jego wewnętrzną niezależność; 30 Wyłączenie sędziego służyć ma zagwarantowaniu zewnętrznych znamion niezawisłości. 31 Wyrok TK z dnia 24 czerwca 1998 r., K 3/98, OTK 1998, nr 4, poz. 52. 28 1.1. Bezstronność i niezawisłość sędziowska j) niezawisłość zewnętrzną, służącą budowie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości32. Wyżej wspomniane pojęcie niezawisłości wymaga kilku dodatkowych uwag. F. Prusak zdefiniował niezawisłość sędziowską jako zakaz jakiej‐ kolwiek ingerencji z zewnątrz lub prób wywierania nacisku na sędziego, dla uzyskania określonego rozstrzygnięcia sprawy, co zapewnić ma neu‐ tralność sędziego i gwarantować obiektywność orzeczenia33. Niezawisłość jest zatem traktowana jako gwarancja bezstronnego i obiektywnego wy‐ miaru sprawiedliwości34. Zasada niezawisłości przedstawiana jest w dok‐ trynie w ujęciu pozytywnym oraz negatywnym35. Zasada niezawisłości w ujęciu pozytywnym oznacza, iż sędzia przy sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości podlega jedynie normie prawnej oraz własnemu sumie‐ niu – wewnętrznemu przekonaniu. Zasada niezawisłości w ujęciu nega‐ tywnym rozumiana jest jako zakaz wywierania wpływu na sędziego, dla uzyskania określonego rozstrzygnięcia, obowiązujący zarówno na po‐ szczególnych etapach postępowania, jak i w całokształcie czynności orze‐ kania, podejmowanych w celu merytorycznego rozpoznania sprawy. G. Ławnikowicz uznał, iż o niezawisłości sędziowskiej rozstrzygają za‐ równo ustrojowe gwarancje bezpośrednie (wewnętrzne), tj. postawa sa‐ mego sędziego (jego wewnętrzne powołanie36), poczucie niezawisłości (przekonanie sędziego, że warunki, w których orzeka, zapewniają mu komfort bycia niezawisłym), jak i pośrednie (zewnętrzne) gwarancje nie‐ zawisłości faktycznej, czyli tzw. środowisko zewnętrzne37. Wymaga pod‐ kreślenia, iż prawo do bezstronnego sądu należy łączyć z zasadą nieza‐ wisłości sędziego, rozumianą jako niezależność zarówno od organów pań‐ stwa, jak i od stron. Jedną z podstawowych przesłanek niezawisłości sę‐ dziowskiej jest stworzenie takich warunków sprawowania urzędu sędziowskiego, które eliminują możliwość wywierania nacisków na sę‐ dziego z którejkolwiek strony38. 32 Wyrok TK z dnia 20 lipca 2004 r., SK 19/02, OTK‐A 2004, nr 7, poz. 67. 33 F. Prusak, Organy ochrony prawnej, Warszawa 2002, s. 18–22. 34 H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 82. 35 S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975, s. 102–110. 36 Zwane też przez W. Miszewskiego „niezawisłością w stanie funkcyjnym” – podaję za: G. Ławnikowicz, Idea niezawisłości sędziowskiej w porządku prawnym i myśli prawniczej II Rzeczypospo‐ litej, Toruń 2009, s. 387. 37 G. Ławnikowicz, Idea niezawisłości sędziowskiej..., s. 384–391. 38 Postanowienie NSA w Warszawie z dnia 16 marca 2004 r., GZ 4/04, LEX nr 120202; M. Jan‐ kowski, M. Wołowicz, Niezawisłość sędziowska w opinii samych sędziów, Warszawa 1987, s. 12–14. 29 Rozdział I. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości Niezależność sądów rozumiana jest przede wszystkim jako rozdziele‐ nie władzy sądowniczej od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Stąd też tak ważne jest, by legislatywa i egzekutywa pozostawały dalekie od jakiejkolwiek kontroli, zmiany czy uchylenia – poza instytucją prawa ła‐ ski – orzeczenia sądowego39. Rozpatrzenie sprawy przez bezstronnych sędziów stanowi istotę pra‐ wa do rzetelnego procesu sądowego. Zgodnie z powierzoną sędziom funkcją publiczną, pozostają oni zobligowani do ochrony wolności i praw w ramach procesu wymierzania sprawiedliwości. By jej realizacja była prawidłowo postrzegana przez społeczeństwo, konieczna jest właściwa postawa sędziów, wsparta ich profesjonalną wiedzą i doświadczeniem życiowym. Nie można bowiem zapominać, że sędziowie to szczególna grupa zawodowa różniąca się od innych zawodów prawniczych tym, iż stanowi filar ustroju państwa40. 1.2. Ujęcie konstytucyjne Jak skonstatował SN w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2011 r., III UZ 9/11, prawo do wyłączenia sędziego jest konstytucyjną gwarancją prawa do bezstronnego sądu41. Niezawisłość sędziowska gwarantowana jest licz‐ nymi przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, umiejscowionymi w rozdziale VIII zatytułowanym „Sądy i Trybunały”. Przepis art. 178 ust. 1 Konstytucji RP głosi, iż sędzia w sprawowaniu swego urzędu jest nieza‐ wisły i podlega tylko konstytucji i ustawom. Przepis art. 178 ust. 2 Kon‐ stytucji RP stanowi, iż sędziowie powinni mieć zapewnione warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu i zakresowi obowiąz‐ ków. Jest to zatem przepis ustanawiający gwarancję materialnej niezależ‐ ności sędziów. Wynagrodzenie sędziego powinno plasować się na takim poziomie, by nie stanowiło pobudki dla zdobywania środków material‐ nych w sposób niezgodny z prawem. Jak podkreślił E. Waśkowski, sę‐ dziowie powinni mieć zapewnione odpowiednie warunki sprzyjające wy‐ 39 A. Murzynowski, A. Zieliński, Ustrój wymiaru sprawiedliwości w przyszłej konstytucji, PiP 1992, 40 J. Wawrzyniak, J. Kielin‐Maziarz (red.), Wokół Konstytucji. Pisma wybrane. Wojciech Sokole‐ wicz, Warszawa 2011, s. 455. 41 LEX nr 966824. z. 9, s. 3. 30 1.3. Przepisy ustrojowe dawaniu sprawiedliwych wyroków42. Sędziom nie wolno również podej‐ mować działalności, która nie mogłaby zostać pogodzona z powyższymi zasadami niezawisłości i niezależności. Dotyczy to zarówno przynależ‐ ności do partii politycznej, związku zawodowego, jak i prowadzenia dzia‐ łalności gospodarczej (art. 178 ust. 3 Konstytucji RP), niedającej się pogo‐ dzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Zakaz ten ma charakter absolutny i podyktowany jest charakterem zawodu sędziow‐ skiego, który wymaga szczególnego zaufania publicznego. Do dalszych konstytucyjnych gwarancji niezawisłości sędziowskiej zaliczyć należy również sposób powoływania sędziów, zasadę immunitetu sędziowskie‐ go, wykluczenie kadencyjności urzędu sędziowskiego czy regułę nieusu‐ walności sędziego z zajmowanego stanowiska. Niezawisłość wspiera po‐ nadto zasada incompatibilitas oraz szczególna rola samorządu sędziow‐ skiego, który jest kompetentny wywrzeć realny wpływ na sprawy osobo‐ we oraz organizacyjne wymiaru sprawiedliwości43. Kanony bezstronności oraz niezawisłości sędziowskiej pozostają w ścisłym związku funkcjonalnym. Korelatem zasady niezawisłości jest bezstronność44. Naruszenie obowiązku bezstronności stanowi silne sprze‐ niewierzenie się zasadzie niezawisłości. Jak stwierdził TK w wyroku z dnia 9 listopada 1993 r., K 11/93, obowiązek bezstronności idzie czasem dalej niż zakres ochrony niezawisłości45. Niezawisłość odnosi się do oddziały‐ wania podmiotów zewnętrznych, obowiązek bezstronności zaś obliguje sędziego do przeciwstawienia się wpływom zaczerpniętym z doświad‐ czenia, stereotypów czy osobistych uprzedzeń. 1.3. Przepisy ustrojowe Liczne gwarancje niezawisłości oraz obiektywizmu sędziowskiego znaleźć można w przepisach prawa o ustroju sądów powszechnych. Prze‐ pis art. 82 § 2 tej ustawy stanowi, iż w służbie, jak również poza nią, sędzia powinien strzec powagi stanowiska sędziego i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności sędziego lub osłabić zaufanie co do jego 42 E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 1938, s. 38. 43 D. Górecki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2012, s. 212–213. 44 Z. Czeszejko‐Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna cha‐ rakterystyka), PiP 1997, z. 11–12, s. 99; K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości..., s. 48. 45 OTK 1993, nr 2, poz. 37. 31 Rozdział I. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości bezstronności. Sędzia jest ponadto obowiązany stale podnosić swoje kwa‐ lifikacje zawodowe, uczestniczyć w szkoleniach i innych formach dosko‐ nalenia zawodowego. Brak szerokiej wiedzy prawniczej może powodować świadomą lub nieświadomą ingerencję czynników zewnętrznych w sądo‐ wy wymiar sprawiedliwości46. Wszystko to zmierza do tego, by sędzia pozostawał wolny od ewentualnego stosunku podwładności, który mógł‐ by dawać przyczynek do wywierania nacisku dla uzyskania orzeczenia o określonej z góry treści. Tym samym celom służy potrzeba posiadania przez sędziego odpowiednich kwalifikacji47. Z prawa o ustroju sądów po‐ wszechnych wynikają także inne zasady rządzące piastowaniem urzędu sędziowskiego, które ujęte zostały w przepisie art. 86 § 1–3 tej ustawy. Sędziemu nie wolno podejmować dodatkowego zatrudnienia, zajęcia czy sposobu zarobkowania, którego wykonywanie mogłoby przeszkodzić w wykonywaniu obowiązków sędziowskich, osłabić zaufanie co do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzędu sędziowskiego. Wyją‐ tek stanowi podejmowanie zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo‐dydaktycznym, jeśli jego wykonywanie nie przeszkadza w peł‐ nieniu obowiązków. Sędziemu ponadto nie wolno: a) być członkiem zarządu, rady nadzorczej, lub komisji rewizyjnej w spół‐ b) być członkiem zarządu spółdzielni, rady nadzorczej lub komisji rewi‐ ce prawa handlowego; zyjnej; c) być członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą; d) posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10 akcji lub udziały, których wartość wynosi więcej niż 10 kapitału zakładowego; e) prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością, być przedsta‐ wicielem lub pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. Na podstawie art. 82 § 1 p.u.s.p. sędzia jest obowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem składanym przed Prezydentem RP. Treść ślubo‐ wania statuuje art. 66 p.u.s.p. Warto nadmienić, iż dla instytucjonalnego wzmocnienia niezależności sądów i niezawisłości sędziów, wzorem wło‐ skiego systemu prawnego, ustanowiona została Krajowa Rada Sądownic‐ twa48. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nadała jej rangę organu kon‐ 46 S. Włodyka, Ustrój organów..., s. 102–110. 47 J. Bodio, Ustrój organów..., s. 30. 48 Z. Czeszejko‐Sochacki, Prawo do sądu..., s. 98. 32 stytucyjnego. W doktrynie podnoszone są jednak wątpliwości co do cha‐ rakteru Krajowej Rady Sądownictwa, a mianowicie, czy należy traktować ją jako organ samorządu sędziowskiego, czy też organ państwowy49. 1.4. Aksjomaty etyczne 1.4. Aksjomaty etyczne Postulat bezstronnego sądu odnaleźć można również w odpowiednich zapisach kodeksów etycznych uchwalonych przez Krajową Radę Sądow‐ nictwa i Stowarzyszenie „Iustitia”. Zgodnie z § 10 ZZEZS50, powinnością sędziego jest unikanie takich zachowań, które mogłyby podważyć zaufa‐ nie do jego bezstronności oraz niezawisłości. Sędzia nie może ulegać ja‐ kimkolwiek wpływom naruszającym jego niezawisłość, bez względu na ich przyczynę czy źródło. Gdyby natomiast na skutek różnorakich oko‐ liczności niezawisłe sprawowanie urzędu zostało zagrożone, sędzia po‐ winien niezwłocznie powiadomić o tym odpowiedniego przełożonego51. Jeśli pojawią się uzasadnione podstawy, sędzia obowiązany jest złożyć wniosek o swoje wyłączenie od rozpoznania sprawy. Nadużywanie in‐ stytucji wyłączenia sędziego jest jednak niedopuszczalne52. Sędzia powi‐ nien wystrzegać się kontaktów osobistych, a także związków ek
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: