Darmowy fragment publikacji:
WYSTARCZAJĄCO DOBREŻYCIEKONTEKSTY PSYCHOLOGICZNEWYSTARCZAJĄCO DOBRE ŻYCIE KONTEKSTY PSYCHOLOGICZNEPo co żyjemy? Czym jest dobre życie? Człowiek nieustannie docieka sensu swojego istnienia, próbując odnaleźć jego przyczynę i cel. W prezentowanej monogra(cid:26)i, wpisującej się w nurt psychologii pozytywnej, ukazano, jakich odpowiedzi na pytania o dobre życie udziela współczesna psychologia w trzech jego obszarach: rodzinie, zdrowiu i pracy.Wystarczająco dobre życie (ang. good enough) oznacza odnalezienie swojego miejsca w świecie, stworzenie warunków odpowiednich dla rozwoju własnych możliwości w swoim środowisku lokalnym, kształtowanie kompetencji osobowych, zdobywanie równowagi psychicznej i saty- sfakcjonującej jakości życia.Życie pod presją pochłania ogromne zasoby energii, zmusza do nieustannej mobilizacji i czuj- ności, do stałego podejmowania właściwych decyzji. To przyspieszenie staje się ryzykowne i zagraża dobrostanowi, zdrowiu psychicznemu i zadowoleniu z życia. Jak znaleźć równowagę? Jak optymalnie korzystać z własnych zasobów? Jak skutecznie radzić sobie w zmiennych kolejach losu, kryzysach, sytuacjach zaskakujących i nieoczekiwanych? „Pomysł napisania monogra(cid:26)i, zawierającej wieloaspektowe podejście do problematyki jakości życia, szeroko określonej jako wystarczająco dobre życie, jest bardzo interesujący i poznawczo wartościowy. Określenie „wystarczająco dobre życie” jest pojemne i może zakresowo obejmować zasadniczo wiele możliwych aspektów zachowania i funkcjonowania człowieka w relacjach z innymi. Pomysł monogra(cid:26)i wpisuje się w popularne obecnie badania w nurcie psychologii pozytywnej i jakości życia.”dr hab., prof. UKSW Henryk Gasiul PSYCHOLOGICZNEPSYCHOLOGICZNEPSYCHOLOGICZNEpod redakcjąMoniki Kornaszewskiej-Polakpod red. Moniki Kornaszewskiej-PolakMarta Adamczyk Ewa Bajer Andrzej Bulzak Ryszard ChłopekRyszard Cibor Mikołaj Cugowski Karolina Dejko Aleksandra Dembińska Kamila Dobrenko Małgorzata Dobrowolska Weronika JuroszekLidia GrzesiukTomasz Karoń Sabina Kołodziej Aleksander Korchut Monika Kornaszewska-Polak Dariusz Krok Ewa Leśniak Sabina Lis Łukasz Majchrzak Teresa Rzepa Sylwia Segeth Sylwia Stelmach Agnieszka Szymańska Karolina Zalewska Ryszard ŻabaWYSTARCZAJĄCO DOBRE ŻYCIE
KONTEKSTY PSYCHOLOGICZNE
pod redakcją
Moniki Kornaszewskiej-Polak
WYSTARCZAJĄCO DOBRE ŻYCIE
KONTEKSTY PSYCHOLOGICZNE
pod redakcją
Moniki Kornaszewskiej-Polak
A
N
Y
C
I
F
O
“
H
Y DW A
W
N
I
C
Z
A
”
S
A
T
U
M
IA N
W Y Ż S Z A S Z K O Ł A
H U M A N I TA S
Sosnowiec 2015
Recenzent:
dr hab. Henryk Gasiul
Redaktor Oficyny Wydawniczej „Humanitas”
Danuta Dziewięcka
Korekta:
Danuta Dziewięcka
Ryszard Chłopek
Projekt okładki:
Bartłomiej Dudek
Copyright by
Oficyna Wydawnicza „Humanitas”
ul. Kilińskiego 43
41-200 Sosnowiec
tel.: 32 363 12 25
e-mail: wydawnictwo@humanitas.edu.pl
dystrybucja@humanitas.edu.pl
ISBN: 978-83-64788-73-4
Sosnowiec 2015
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie .....................................................................................................9
CZĘŚĆ I
Uwarunkowania dobrego życia we współczesnej rodzinie
Rozdział 1. Weronika Juroszek, Jakość życia w kontekście niskiej dzietności ..... 17
Rozdział 2. Sylwia Segeth, Wzór osobowy ojca w kształtowaniu
tożsamości córki w okresie późnego dzieciństwa .............................................. 29
Rozdział 3. Dariusz Krok, Sabina Kołodziej, Nadzieja i samoocena
jako predyktory radzenia sobie ze stresem u młodzieży szkół średnich ............. 39
Rozdział 4. Marta Adamczyk, Andrzej Bulzak, Sabina Lis, Poczucie
jakości życia u młodzieży doświadczającej przemocy w rodzinie ....................... 61
Rozdział 5. Mikołaj Cugowski, Zagrożenia dobrostanu rodziny
– rodzaje, formy i uwarunkowania przemocy domowej
stosowanej przez kobiety – sprawczynie ........................................................... 75
Rozdział 6. Monika Kornaszewska-Polak, (Nie)wystarczająco dobra matka.
Analiza sytuacji pracujących kobiet będących matkami .................................... 91
Rozdział 7. Aleksandra Dembińska, Różnice w zakresie satysfakcji
z życia u kobiet będących matkami po leczeniu niepłodności
a matkami adopcyjnymi ...................................................................................105
Rozdział 8. Monika Kornaszewska-Polak, Sylwia Stelmach, Styl radzenia
sobie ze stresem a poziom satysfakcji małżeńskiej ...........................................117
CZĘŚĆ II
Dobrostan w zaburzeniach zdrowia psychicznego i fizycznego
oraz możliwości terapii
Rozdział 1. Teresa Rzepa, Ryszard Żaba, O wstydliwych chorobach
oraz reakcjach emocjonalnych i zachowaniach wobec osób zarażających .......133
Rozdział 2. Karolina Dejko, Analiza związków między systemem
przywiązania i rodzicielską zdolnością do mentalizacji a funkcjonowaniem
psychospołecznym dziecka. Włączenie rodzica w proces terapii dziecka .........143
Rozdział 3. Karolina Zalewska, Przywiązanie a zaburzenia w kształtowaniu
się struktury osobowości u młodzieży – przyczyna i rozwiązanie .....................153
Rozdział 4. Agnieszka Szymańska, Kamila Dobrenko, Lidia Grzesiuk,
Relacja między pacjentem i psychoterapeutą a skuteczność psychoterapii.
Wyniki badań katamnestycznych .....................................................................165
Rozdział 5. Ryszard Chłopek, Tomasz Karoń, Łukasz Majchrzak, Internacja
sądowo-psychiatryczna. Możliwości, nadzieje, perspektywy.
Studium przypadku pacjenta z rozpoznaniem schizofrenii ...............................179
CZĘŚĆ III
Optymalne funkcjonowanie zawodowe – możliwości i ograniczenia
Rozdział 1. Ewa Bajer, Twórcza przedsiębiorczość a poziom aspiracji
w środowisku zawodowym ...............................................................................195
Rozdział 2. Małgorzata Dobrowolska, Satysfakcja z pracy jako pozytywna
konsekwencja dobrego dopasowania do elastycznej formy zatrudnienia ........211
Rozdział 3. Ewa Leśniak, Dobrostan psychiczny i poziom empatii
u pielęgniarek i lekarzy .....................................................................................223
Rozdział 4. Ryszard Cibor, Bilans psychologiczny
w pracy nauczyciela przedszkola ......................................................................233
Rozdział 5. Aleksander Korchut, Czy pojęcie normy w psychologii
stosowanej ma sens? .......................................................................................243
Noty o Autorach ...............................................................................................253
TABLE OF CONTENTS
Introduction ........................................................................................................9
PART I
Determinants of the good life in the modern family
Chapter 1. Weronika Juroszek, Quality of life in the context of the low fertility ......17
Chapter 2. Sylwia Segeth, The personal role model
of a father in forming the identity of a daughter in the late childhood .............29
Chapter 3. Dariusz Krok, Sabina Kołodziej, Hope and self-esteem
as predictors of coping with stress in high school graduates ............................39
Chapter 4. Marta Adamczyk, Andrzej Bulzak, Sabina Lis,
A sense of quality of life among adolescents experiencing family violence .......61
Chapter 5. Mikołaj Cugowski, Threats to the family well-being
– the conditions and forms of domestic violence used by female offenders ......75
Chapter 6. Monika Kornaszewska-Polak, The mother that is not good
enough. Analysing the situation of working mothers ........................................91
Chapter 7. Aleksandra Dembińska, Differences of satisfaction
with life in women who became mothers after infertility
treatment and adoptive mothers .....................................................................105
Chapter 8. Monika Kornaszewska-Polak, Sylwia Stelmach,
The style of coping with stress and marital satisfaction ...................................117
PART II
Well-being in physical and mental disorders and treatment opportunities
Chapter 1. Teresa Rzepa, Ryszard Żaba, On embarrassing illness,
emotional reactions and behaviors towards affected individuals ....................133
Chapter 2. Karolina Dejko, The analysis of the relationships between
attachment system, parent’s mentalization skills and psychosocial
functioning of a child. Parent’s participation in the therapy of his or her child ...143
Chapter 3. Karolina Zalewska, Attachment and disorders in shaping
the personality structure among adolescents – cause and solution .................153
Chapter 4. Agnieszka Szymańska, Kamila Dobrenko, Lidia Grzesiuk,
The relationship between patient and psychotherapist
and psychotherapy effectiveness ......................................................................165
Chapter 5. Ryszard Chłopek, Tomasz Karoń, Łukasz Majchrzak,
Obligatory psychiatric treatment. Possibilities, perspectives, hope.
Case study of schizophrenic patient .................................................................179
PART III
Optimal professional functioning – possibilities and limitations
Chapter 1. Ewa Bajer, Creative entrepreneurship and aspiration level
in the workplace ...............................................................................................195
Chapter 2. Małgorzata Dobrowolska, Job satisfaction as a positive
consequence of good adjustment to flexible forms of employment .................211
Chapter 3. Ewa Leśniak, Well-being and empathy among nurses and doctors ....223
Chapter 4. Ryszard Cibor, Psychological balance
of the kindergarten female teachers at work ...................................................233
Chapter 5. Aleksander Korchut, Does the norm definition has sense
in psychological jurisdiction? ............................................................................243
About the Authors ...........................................................................................253
WPROWADZENIE
Czy moje życie jest w wystarczający sposób dobre?
Człowiek nieustannie docieka sensu swojego życia, próbując odnaleźć przyczynę i cel
istnienia. Po co żyjemy? Czym jest dobre życie? Odpowiedzi na te pytania wciąż są for-
mułowane, zmieniane, odnajdywane na nowo, „ponieważ nikt nie dysponuje jedną jedyną,
sprawdzoną receptą na dobre życie” (Czapiński, 2012, s. 9). W nauce nieustannie poszuki-
wane są czynniki sprzyjające podnoszeniu jakości życia zarówno osób zdrowych, jak i osób
doświadczających zaburzeń i chorób. W prezentowanej monografii starano się pokazać, ja-
kich odpowiedzi na pytania o dobre życie udziela współczesna psychologia w trzech jego
obszarach: rodzinie, zdrowiu i pracy. Pomimo wysokiego poziomu rozwoju naszej cywili-
zacji człowiek w dalszym ciągu przeżywa cierpienie, gubi sens, traci radość istnienia oraz
pogarsza się jakość jego życia. Rozważania teoretyczne, jak i wyniki przedstawionych badań
wskazują na podstawowe potrzeby związane z dobrym życiem, jego uwarunkowania, a tak-
że możliwości zastosowania różnych rozwiązań wpływających na wyższą jakość życia. Tym
samym niniejsza monografia wpisuje się w nurt współczesnej psychologii pozytywnej.
Początki psychologii pozytywnej znajdujemy w myśli humanistycznej oraz rozwa-
żaniach nad jakością życia prowadzonych w drugiej połowie XX wieku. Podejmowano
wówczas liczne badania dotyczące dobrostanu psychicznego i czynników go warunku-
jących w sytuacji wszelkich nieprawidłowości: choroby, zaburzenia, anormalności, dys-
funkcji czy patologii. Niemniej jednak najstarsze korzenie „pozytywnego stylu myślenia”
możemy odnaleźć w idei eudajmonii Arystotelesa: koncepcji dobrego życia oraz speł-
nienia naturalnego potencjału człowieka. Epikurejczycy odkryli radość życia poprzez
zaspokajanie wszelkich ludzkich potrzeb w zrównoważony sposób, natomiast hedoniści
kierowali swoją uwagę na osiąganie przyjemności i jej maksymalizowanie. W starożytnej
Grecji celem każdego rozsądnego człowieka było osiągnięcie eudajmonii – zadowolenia
i satysfakcji z własnego życia. Poprzez stulecia historii cywilizacji niewiele zmieniło się
w tym obszarze ludzkich poszukiwań – człowiek nadal pragnie szczęśliwego życia.
Pod koniec XX wieku Martin Seligman zaczął zastanawiać się nad kwestią nauczenia
współczesnych ludzi optymistycznego stylu myślenia i życia. Jednak jego podstawowym
pytaniem było, czy można przezwyciężyć u ludzi tendencje do wyuczonej bezradności
i nawykowe przeżywanie porażek w sposób depresyjny (Seligman, 1996). Z przeciwsta-
wienia się pesymizmowi dwudziestowiecznej psychologii wyrósł nurt psychologii pozy-
tywnej, który obecnie przeżywa swój światowy rozkwit. Odwrócono się od wszystkiego
co zaburzone, anormalne, patologiczne i zwrócono się ku zdrowej radości życia. Jak pod-
10
sumowuje Czapiński, „człowiek ma nie tylko słabości, które trzeba zwalczać, ale także
mocne strony, które można rozwijać, czyniąc je jeszcze mocniejszymi. Można mieć życie
lepsze od niezłego” (Czapiński, 2007, s. 16).
Co należy zrobić, aby nasze życie było lepsze? Wystarczająco dobre życie (ang. good
enough) oznacza odnalezienie swojego miejsca w świecie (w swoim środowisku lokalnym),
stworzenie warunków odpowiednich dla rozwoju własnych możliwości, kształtowanie w do-
świadczeniu kompetencji osobowych, zdobywanie równowagi psychicznej i adekwatnej dla
indywidualnych preferencji jakości życia (por. Trzebińska, 2008). Poszukując jednak czyn-
ników i tendencji ogólnych, wykraczamy daleko poza jednostkę. Natomiast jakość życia jest
walorem czysto subiektywnym. Jak pokazuje rzeczywistość, nieraz skrajne warunki zewnętrze
życia nie zakłócały utrzymywania wewnętrznej równowagi, harmonii, względnego poczucia
zadowolenia czy szczęścia. Paradoksalnie można postawić tezę, że sytuacja trudna, kryzysowa,
niejednokrotnie pozwalała na tyle zmobilizować zasoby wewnętrzne, że dzięki nim odkrywa-
no, iż równowaga i spokój są możliwe, a także faktycznie uszczęśliwiające. Trudno docenić
walory szczęścia wówczas, kiedy wszystko się układa i idzie zgodnie z planem.
Współczesna rzeczywistość niejednokrotnie przekracza
indywidualne zasoby
i możliwości jednostki, stawiając przed nią zmieniające się wyzwania. Tempo życia na-
rzuca nowe zasady postępowania w sferze prywatnej i publicznej. Presja stała się sama
w sobie obowiązującym standardem naszego funkcjonowania na co dzień. Życie pod
presją pochłania ogromne zasoby energii życiowej, zmusza do nieustannej mobilizacji
i czujności, do stałego podejmowania właściwych decyzji. Tak szybkie istnienie staje się
ryzykowne i zagrażające dobrostanowi, zdrowiu psychicznemu i zadowoleniu z życia. Jak
znaleźć równowagę? Jak optymalnie korzystać z własnych zasobów? Jak skutecznie radzić
sobie w zmiennych kolejach losu, kryzysach, sytuacjach nieoczekiwanych?
Terminu „wystarczająco dobry” użył amerykański psychiatra Donald Winnicott w sto-
sunku do określenia „wystarczająco dobrej matki” w przeciwieństwie do matki idealnej, do-
skonałej. Opisuje on taką matkę, która rozpoznaje dziecięce potrzeby, rozumie je i odpowia-
da na nie w miarę własnych możliwości (por. Moore, Fine, 1996). Transponując teorię tę na
sytuację współczesnego życia, możemy mówić o takim stylu funkcjonowania, w którym nie
stawiamy sobie zbyt wysokich oczekiwań i standardów względem siebie, lecz wymagania
odpowiednie, optymalne, adekwatne do jednostkowych kompetencji osobowych. Staramy
się być po prostu dobrymi ludźmi pomimo przeciwności, problemów, kłopotów, nieszczęść,
codziennych zmartwień i utrapień. To wysiłek dopasowania możliwości do jednostkowych
aspiracji, planów czy celów życiowych. Właściwe dopasowanie, przynoszące satysfakcję, ra-
dość, poczucie zadowolenia, jest tym solidnym wzmocnieniem, oczekiwaną odpowiedzią.
Prawidłowo postawionym pytaniem byłoby więc pytanie: „Co jest dobre dla mnie
tu i teraz?” Odnalezienie siebie w konkretnej rzeczywistości, sytuacji, miejscu i czasie.
Życie pod presją nie jest kwestią czynników zewnętrznych, lecz niewłaściwego sposobu
myślenia o zadaniach, obowiązkach, celach i planach oraz antycypacją tego, co może się
wydarzyć, co może pójść nie tak, jak chcemy. Zwolnienie zbyt szybkiego tempa życia do
jego naturalnej prędkości to jedna z propozycji lepszego stylu egzystencji (por. Carlson,
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne11
Bailey, 2009). Jako jednostki ludzkie mamy wybór, możemy decydować, co jest dla nas
dobre, ale także możemy podejmować trud bycia dobrymi dla siebie i dla innych.
* * *
Efektem wieloaspektowych i pogłębionych badań nad jakością życia uwarunkowa-
ną charakterem relacji rodzinnych, stanem zdrowia oraz czynnikami pracy zawodowej,
prowadzonych w różnych ośrodkach akademickich i innych, jest niniejsza monografia
zatytułowana Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne. Monografia składa
się z trzech części, adekwatnych do eksplorowanych obszarów dobrego życia: rodziny,
zdrowia oraz pracy zawodowej. Opisywane trzy obszary tematyczne wskazują wspólny
psychologiczny kontekst podejmowanych zagadnień wobec wyzwań współczesnego ży-
cia, mianowicie relacje interpersonalne. Ich poziom i jakość wyznacza kształt nie tylko
jednostkowego dobrostanu i szczęścia, ale także składa się na sumę międzyludzkich od-
działywań, stanowiących podstawy właściwie ukształtowanego społeczeństwa. W części
I monografii pt. Uwarunkowania dobrego życia we współczesnej rodzinie podejmowana
jest tematyka ról oraz relacji rodzinnych budowanych na przestrzeni całego życia, po-
cząwszy od podjęcia decyzji o potomstwie, poprzez relacje pomiędzy poszczególnymi
członkami, rozwijane na tle wspólnoty indywidualne kompetencje, po wskazanie na za-
grożenia dobrostanu rodziny, jakie płyną ze zjawiska przemocy. Dobrostan życia rodzin-
nego jest współcześnie zagrożony poprzez wiele czynników, jednak najpoważniejszym
z nich jest fakt dzietności gwarantujący tej wspólnocie istnienie. Jeżeli dzietność w danym
kraju spada, następuje brak zastępowalności pokoleń i społeczeństwo stopniowo zaczyna
wymierać. Takie konsekwencje czekają Europę, a zwłaszcza Polskę, jeśli będą one kon-
tynuowały dotychczasową politykę prokreacyjną w małym stopniu wspierającą rodziny
wychowujące dzieci. Dla młodego pokolenia wyrastającego w rodzinach jednym z naj-
istotniejszych czynników rozwoju są właściwe wzory osobowe matki i ojca przyczynia-
jące się do prawidłowo ukształtowanych postaw życiowych. Jeśli rodziny te przeżywają
poważne trudności, a w relacjach pojawia się przemoc, ma to szczególnie destrukcyjny
wpływ na młodzież, przeżywającą w związku z tym obniżenie poczucia wartości swojego
życia, zadowolenia z niego oraz poczucia sensu. Tracąc nadzieję, młodzi ludzie słabiej
radzą sobie z wieloma wyzwaniami, doświadczają depresji, poszukują ryzykownych alter-
natyw rozwiązań problemów. Potrzebne jest im wsparcie ze strony dorosłych, aby mogli
przezwyciężyć własne trudności. Takiego wsparcia, wzmocnienia samooceny, doskona-
lenia kompetencji osobowych powinni udzielić czy nauczyć najbliżsi – rodzice, rodzeń-
stwo, dziadkowie, krewni. Rodzina wówczas staje się miejscem sprzyjającym życiu, kiedy
jej członkowie wzajemnie sobie pomagają oraz rozumieją własne potrzeby. W takim śro-
dowisku troska o drugą osobę kształtuje klimat, w którym nikt nie czuje się nadmiernie
przeciążony obowiązkami, prześladowany czy wykorzystywany.
Część II pt. Dobrostan w zaburzeniach zdrowia psychicznego i fizycznego – możliwości
terapii opisuje wieloaspektowe zależności pomiędzy jakością życia a chorobą, zaburze-
Wprowadzenie12
niem oraz psychoterapią. Poruszone w niej zostały niezwykle istotne kwestie dotyczące
ludzkiego cierpienia, bólu, wstydu oraz możliwości ich zrozumienia i przezwyciężenia.
Objawy różnorodnych zaburzeń zdrowia fizycznego i psychicznego w poważnym stopniu
obniżają indywidualny dobrostan, a także utrudniają funkcjonowanie psychospołeczne,
spada tym samym jakość życia pacjenta, zostaje zachwiana interpretacja rzeczywistości
i koncepcji siebie (por. Steuden i in., 2011). Niewątpliwie ogromny wpływ we wspomnia-
nych przypadkach ma właściwy dobór metod leczenia i terapii, odpowiadający indy-
widualnym potrzebom osób zaburzonych i chorych. Osoby doświadczające cierpienia
pod różnymi postaciami zazwyczaj subiektywnie oceniają poprawę stanu zdrowia w na-
stępstwie procesu leczenia czy psychoterapii i nie zawsze wiążą tę ocenę z obiektywną
poprawą zdrowia czy lepszym funkcjonowaniem. Dlatego też tak ważna staje się troska
o dobry kontakt osoby chorej z osobą leczącą, kiedy wymagane są nie tyle i nie tylko kom-
petencje zawodowe, ale także umiejętność wczuwania się w doświadczenia, uczucia i spo-
soby rozumienia świata osób cierpiących. Potrzebują one takiego nabycia kompetencji
indywidualnych (umiejętności radzenia sobie), aby w procesie zdrowienia osiągnąć do-
bre samopoczucie, pozytywną ocenę sytuacji życiowej oraz wzrost nadziei na przyszłość.
Wszystkie te aspekty mogą mieć miejsce we właściwie ukształtowanych relacjach chorego
z leczącym, terapeutą czy grupą terapeutyczną, kiedy budowane jest zrozumienie, więź
oparta na autentycznej trosce o drugiego człowieka.
Na część III monografii pt. Optymalne funkcjonowanie zawodowe – możliwości i ograni-
czenia składają się badania dotyczące powiązań pomiędzy dobrostanem pracownika a sprzy-
jającymi i niesprzyjającymi warunkami pracy. We współczesnej rzeczywistości bowiem (w
Polsce, Europie, czy ogólnie – cywilizacji Zachodu) nie wystarcza już tylko posiadanie jakiejś
pracy, konieczne staje się znalezienie pracy wystarczająco dobrze płatnej i odpowiadającej
kompetencjom oraz zainteresowaniom poszukującego. Stąd coraz częściej badanym wymia-
rem życia zawodowego staje się indywidualne zadowolenie z pracy w znaczącym stopniu
wpływające na poziom jakości życia. Istnieją dwa źródła tego zadowolenia: po pierwsze, po-
czucie spełnienia indywidualnych potrzeb pracownika oraz po drugie, satysfakcja płynąca
z pracy wykonywanej zespołowo i pochodząca stąd akceptacja. Prezentowane badania wy-
różniły następujące czynniki sprzyjające dobremu funkcjonowaniu w miejscu pracy: dobre
dopasowanie możliwości pracownika do określonego stanowiska pracy (formy zatrudnie-
nia), wykorzystanie twórczego myślenia przy rozwiązywaniu problemów zawodowych oraz
poczucie realizacji powołania w określonych zawodach związanych z tzw. misją społeczną
(jak na przykład lekarz, pielęgniarka, nauczyciel). Poruszony w tej części monografii zosta-
nie także ciekawy problem orzecznictwa zawodowego: na ile stosowanie ogólnych wyników
i norm osiąganych w testach psychologicznych ma sens w jednostkowych przypadkach i sy-
tuacjach. Z jednej bowiem strony pojawia się problem doboru właściwych metod i narzędzi
diagnostycznych, z drugiej natomiast umiejętność właściwego posługiwania się nimi oraz
zastosowania ich wyników do konkretnych przypadków.
Choć prezentowane w monografii opracowania ukazują duże zróżnicowanie poglądów
na temat dobrego życia oraz mimo że publikacja nie pretenduje do znalezienia jednej, kom-
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne13
pletnej odpowiedzi na postawione na początku pytanie, to jednak możemy znaleźć w niej
wiele wartościowych propozycji popartych empirycznymi dowodami. Książka adresowana
jest do studentów, ale także i profesjonalistów z psychologii i dziedzin pokrewnych oraz tych
wszystkich, którym zależy na podnoszeniu jakości życia i utrzymywaniu jej na właściwym,
wystarczająco dobrym poziomie. Na końcu książki znajdują się noty o Autorach. Serdecz-
nie zapraszam do przeczytania książki oraz do przejrzenia dorobku naukowego Autorów
niniejszej monografii.
Monika Kornaszewska-Polak
Bibliografia
Carlson R., Bailey J. (2009). Slowing Down to the Speed of Life. New York: HarperOne.
Czapiński J. (2007). Wprowadzenie do wydania polskiego. [w:] P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psycho-
logia pozytywna w praktyce (s. 15-18). Warszawa: PWN.
Czapiński J. (2012). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka.
Warszawa: PWN.
Moore B.E., Fine B.D. (1996). Teoria Winnicotta. [w:] Słownik psychoanalizy (s. 351-360). Warsza-
wa: Wydawnictwo Jacek Santorski Co.
Seligman M.E. (1996). Optymizmu można się nauczyć. Poznań: Media Rodzina of Poznań.
Steuden S., Szymona-Pałkowska K., Gałkowska-Bachanek M. (2011). O jakości życia z perspektywy
człowieka zdrowego i chorego. Lublin: CPPP Scientific Press.
Trzebińska E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjo-
nalne.
WprowadzenieCZĘŚĆ I
Uwarunkowania dobrego życia
we współczesnej rodzinie
Weronika Juroszek
ROZDZIAŁ 1
JAKOŚĆ ŻYCIA
W KONTEKŚCIE NISKIEJ DZIETNOŚCI
Streszczenie: W niniejszym opracowaniu poddano analizie zagadnienie jakości życia w kontekście
niskiej dzietności. Polska od lat ma jeden z najniższych współczynników dzietności na świecie, od-
biegający istotnie od poziomu zapewniającego tzw. prostą zastępowalność pokoleń. Konsekwencją
takiego stanu rzeczy jest liczebna przewaga osób starszych nad młodszymi i stopniowe wymiera-
nie obywateli. Podkreślono, że najczęściej określona społeczność, zanim wymrze, wcześniej jest
wypierana przez przedstawicieli innej, bardziej dynamicznej kultury. Niska dzietność w przyszło-
ści uniemożliwi funkcjonowanie obecnego systemu emerytalnego – ludzi w wieku produkcyjnym
będzie zbyt mało, aby pokryć świadczenia emerytalne. Podkreślono też, że sytuację komplikuje
kryzys ekonomiczny, który nie został zażegnany. Czynniki te spowodują, że jakość życia Polaków
gwałtownie się obniży. Wszystkie trzy, wymienione przez Allardta wymiary zaspokojenia potrzeb
(posiadania, uczuć, istnienia), zostaną zaburzone. Silna rodzina to taka, która charakteryzuje się
odpowiednio wysoką rozrodczością i której członkowie pomagają sobie nawzajem. Z tego względu
podkreślono ogromną wagę edukacji młodych ludzi w zakresie kształtowania postaw prokreacyj-
nych oraz rolę solidarności międzypokoleniowej.
Słowa kluczowe: jakość życia, dzietność, kryzys ekonomiczny, solidarność międzypokoleniowa
Wprowadzenie
Zagadnienie jakości życia pojawiło się w literaturze przedmiotu w latach 60. ubiegłego
wieku i od tego czasu jest systematycznie zgłębiane przez socjologów, psychologów, leka-
rzy, pedagogów, filozofów, ekonomistów i politologów. Jakość życia jest różnie definio-
wana. Kolman przytacza trzy sposoby jej interpretacji: jako sprawność funkcjonowania
jednostki, stopień zaspokojenia jej życiowych potrzeb (materialnych i duchowych) lub
stopień spełnienia wymagań określających poziom materialnego i duchowego bytu jed-
nostek i całego społeczeństwa (Kolman, 2002, za: Gotowska, Seredyńska, 2012).
W niniejszym opracowaniu przyjęto, że jakość życia jest pochodną stopnia realiza-
cji własnych potrzeb jednostki w zakresie całokształtu jej egzystencji (Ratajczak, 1993;
18
Daszkowska, 2007). Odwołano się do typologii Allardta, który wyróżnił trzy wymiary
zaspokajania potrzeb:
posiadanie (having): finanse, mieszkanie, praca (zatrudnienie, warunki pracy),
uczucie (loving): relacje rodzinne i towarzyskie, stosunki międzyludzkie (w tym
zdrowie, edukacja;
–
–
kontakty ze społecznością lokalną);
–
istnienie (being): bezpieczeństwo osobiste, możliwości samookreślenia, spędzanie
wolnego czasu, zadowolenie z pracy (Allardt, 1993, za: Gotowska, Seredyńska, 2012, s. 276).
Warto podkreślić, że w ostatniej dekadzie w mediach wiele miejsca poświęca się zjawi-
sku niskiej dzietności i jego negatywnych społecznych konsekwencji. Niestety, Polska ma
jeden z najniższych współczynników dzietności na świecie. Rozważania podjęte w niniej-
szym opracowaniu dotyczyć będą jakości życia Europejczyków, w szczególności Polaków.
Zmiany w dynamice dzietności w Polsce
W demografii podkreśla się, że na liczebność i strukturę ludności danego kraju wpływa-
ją trzy czynniki: płodność, umieralność i migracje (zarówno te z okresów wcześniejszych,
jak i ich aktualny poziom) (Kocot-Górecka, 2014). Odnosząc się do wymienionych czynni-
ków, należy podkreślić, że w Polsce od kilkudziesięciu lat obserwuje się obniżenie płodno-
ści, wzrost średniej długości życia oraz zwiększającą się emigrację (tzw. ujemne saldo migra-
cji zagranicznych, szczególnie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku).
Po 1989 roku zachowania prokreacyjne istotnie się zmieniły, co objawia się między innymi
spadkiem liczby urodzonych dzieci (szczególnie dzieci dalszej kolejności) oraz wzrostem wie-
ku matek w chwili urodzenia pierwszego dziecka (i związanym z tym średnim wiekiem ma-
cierzyństwa). Mediana wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko wynosi obecnie 29 lat, wobec
26,1 lat w roku 2000 (GUS 2014, dane za rok 2012, s. 4). Średni wiek urodzenia pierwszego
dziecka wynosi obecnie 27 lat wobec 23,7 w roku 2000 (GUS 2014, dane za rok 2012, s. 4).
W demografii jako miarę dzietności przyjmuje się tzw. współczynnik dzietności. Jego
wartość powinna oscylować na poziomie co najmniej 2,1–2,15, gdyż wtedy jest zapewnio-
na tzw. prosta zastępowalność pokoleń. Oznacza to, że na 100 kobiet w wieku rozrodczym
(15–49 lat) przypada średnio 210–215 urodzonych dzieci. W roku 2012 wartość współ-
czynnika dzietności w Polsce wyniosła 1,3.
Tabela 1. Współczynnik dzietności w Polsce w latach 1990–2012
Rok
1990
1991
1992
1993
1994
1995
Współczynnik dzietności
2,1
2,1
2,0
1,9
1,8
1,6
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
19
1,5
1,4
1,4
1,4
1,3
1,2
1,2
1,2
1,2
1,3
1,3
1,3
1,4
1,4
1,4
1,3
1,3
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy (notat-
ka informacyjna), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Materiał
na konferencję prasową w dniu 30 stycznia 2014, s. 4.
W roku 1990 współczynnik dzietności wyniósł 2,1, co gwarantowało prostą zastępo-
walność pokoleń. W następnych latach spadek dzietności stale postępował, aż do roku
2003, gdy współczynnik dzietności osiągnął wartość 1,2 (warto podkreślić, że wartości
współczynnika dzietności nie przekraczające 1,3 reprezentują bardzo niską dzietność).
Począwszy od roku 2004 nieco wzrósł, a po roku 2010 znowu zaczął spadać.
Współczynnik dzietności na świecie
Poniżej przedstawiono wartości współczynnika dzietności (w kolejności od najwięk-
szego do najmniejszego) dla poszczególnych krajów świata. Dane dotyczą roku 2013.
Tabela 2. Współczynnik dzietności na świecie
Lp. Państwo/Terytorium Współczynnik
1.
Niger
2. Mali
3.
4.
5.
6.
7.
dzietności
7,03
6,25
6,17
6,06
6,00
5,99
5,81
Somalia
Uganda
Burkina Faso
Burundi
Zambia
Lp. Państwo/Terytorium Współczynnik
113. Sint Maarten
114.
Jamajka
115. Curaçao
116. Grenlandia
117. Francja
118. Bhutan
119. Dominika
dzietności
2,09
2,09
2,09
2,08
2,08
2,07
2,06
Jakość życia w kontekście niskiej dzietności20
Benin
Konga
Liberia
Sierra Leone
i Książęca
Afganistan
Sudan Południowy
8.
9.
10. Angola
11. Kongo
12. Mozambik
13. Nigeria
14.
Etiopia
15. Malawi
16. Timor Wschodni
17.
18. Tanzania
19. Gwinea
20. Demokratyczna Rep.
21.
22.
23. Wyspy Św. Tomasza
24. Czad
25. Gwinea Równikowa
26. Rwanda
27.
Senegal
28. Togo
29. Gabon
30. Republika
Środkowoafrykańska
31.
Strefa Gazy
32. Gwinea Bissau
33. Madagaskar
34.
35.
36. Mauretania
37.
38. Ghana
39.
Sudan
40. Kamerun
41. Gambia
42. Komory
43. Kenia
44. Wybrzeże Kości
Słoniowej
45. Zimbabwe
46.
Sahara Zachodnia
Jemen
Erytrea
Irak
5,54
5,54
5,49
5,49
5,34
5,31
5,31
5,26
5,22
5,13
5,01
4,99
4,95
4,92
4,87
4,81
4,80
4,74
4,71
4,61
4,58
4,52
4,52
4,41
4,37
4,36
4,27
4,25
4,15
4,15
4,12
4,05
4,00
3,98
3,93
3,76
3,73
3,58
3,50
120. Nowa Zelandia
121. Stany Zjednoczone
122. Mariany Północne
123. Surinam
124. Antigua i Barbuda
125. Nikaragua
126. Nowa Kaledonia
127. Tunezja
128.
Irlandia
129. Paragwaj
130. Salwador
131. Korea Północna
132. Bahamy
133. Polinezja Francuska
134. Bermudy
135. Wyspa Man
136. Gibraltar
137. Azerbejdżan
138. Katar
139. Kostaryka
140. Wielka Brytania
141. Seszele
142.
Islandia
143. Wietnam
144. Saint Vincent
i Grenadyny
145. Urugwaj
146.
147. Kajmany
148. Chile
149. Aruba
150. Uzbekistan
151. Brunei
152. Bahrajn
153. Brazylia
154. Holandia
155. Saint Kitts i Nevis
156. Malediwy
157. Mauritius
158. Saint Lucia
Iran
2,06
2,06
2,05
2,04
2,04
2,03
2,02
2,01
2,01
2,01
1,99
1,99
1,97
1,97
1,96
1,95
1,93
1,92
1,92
1,91
1,90
1,89
1,88
1,87
1,87
1,86
1,86
1,86
1,85
1,84
1,83
1,83
1,83
1,81
1,78
1,78
1,78
1,78
1,78
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczneFilipiny
Jordania
Papua-Nowa Gwinea
47. Vanuatu
48. Tonga
49. Wyspy Salomona
50.
51.
52. Wyspy Marshalla
53.
54. Gwatemala
55.
Belize
56. Tuvalu
Samoa Amerykańskie
57.
58.
Samoa
59. Nauru
Laos
60.
Suazi
61.
62.
Pakistan
63. Honduras
64. Zachodni Brzeg
Jordanu
65.
Egipt
66. Haiti
67.
Boliwia
68. Oman
69.
Lesotho
70. Tadżykistan
71. Algieria
72.
73. Kambodża
74. Kirgistan
75. Mikronezja
76.
77. Kiribati
78. Malezja
79. Kuwejt
80. Dżibuti
81.
82.
83.
84. Guam
85.
86.
87. Wyspy Owcze
88. Dominikana
Indie
Fidżi
Bangladesz
Botswana
Panama
Syria
Izrael
21
3,47
3,46
3,44
3,32
3,31
3,29
3,10
3,08
3,08
3,06
3,04
3,03
2,98
2,98
2,96
2,96
2,94
2,91
2,90
2,88
2,87
2,86
2,83
2,80
2,78
2,77
2,72
2,71
2,68
2,65
2,63
2,61
2,56
2,55
2,55
2,54
2,50
2,41
2,41
2,40
2,39
2,39
Jersey
159. Norwegia
160. Wyspy Dziewicze
161. Luksemburg
162. Australia
163. Wallis i Futuna
164. Liban
165. Anguilla
166. Finlandia
167. Dania
168. Palau
169. Trynidad i Tobago
170. Turks i Caicos
171. Liechtenstein
172. Barbados
173. Szwecja
174.
175. Tajlandia
176. Belgia
177. Portoryko
178. Rosja
179. Macedonia
180. Kanada
181. Święta Helena
182. Saint-Pierre
i Miquelon
183. Mołdawia
184. Chiny
185. Guernsey
186. Malta
187. Szwajcaria
188. Monako
189. Portugalia
190. Albania
191. Hiszpania
192. San Marino
193. Białoruś
194. Gruzja
195. Cypr
196. Kuba
197. Chorwacja
198. Estonia
199. Bułgaria
200. Niemcy
1,77
1,77
1,77
1,77
1,77
1,75
1,75
1,73
1,73
1,72
1,71
1,70
1,69
1,68
1,67
1,66
1,66
1,65
1,64
1,61
1,59
1,59
1,57
1,55
1,55
1,55
1,54
1,53
1,53
1,51
1,51
1,49
1,48
1,48
1,46
1,46
1,46
1,46
1,45
1,45
1,43
1,42
Jakość życia w kontekście niskiej dzietnościArabskie
Peru
22
89. Republika Zielonego
Przylądka
90. Kazachstan
91. Zjednoczone Emiraty
92. Wenezuela
93. Nepal
94. Namibia
95.
Ekwador
96. Wyspy Cooka
97. Argentyna
98.
99. Meksyk
100. Republika
101. Gujana
102. Mjanma
103. Arabia Saudyjska
104.
Indonezja
105. Mongolia
106. Maroko
107. Sri Lanka
108. Turkmenistan
109. Grenada
110. Turcja
111. Kolumbia
112. Libia
Południowej Afryki
2,39
2,38
2,37
2,37
2,36
2,33
2,33
2,31
2,27
2,25
2,25
2,25
2,21
2,21
2,21
2,20
2,18
2,17
2,15
2,12
2,12
2,10
2,10
2,09
201. Austria
202. Serbia
203. Włochy
204. Węgry
205. Grecja
206. Armenia
207. Słowacja
208.
Japonia
209. Andora
210. Łotwa
211. Słowenia
212. Polska
213. Rumunia
214. Czechy
215. Ukraina
216. Montserrat
217. Litwa
218. Bośnia i Hercegowina
219. Korea Południowa
220. Brytyjskie Wyspy
Dziewicze
221. Hongkong
222. Tajwan
223. Makau
224. Singapur
1,42
1,41
1,41
1,41
1,40
1,39
1,39
1,39
1,37
1,34
1,32
1,32
1,31
1,29
1,29
1,28
1,28
1,25
1,24
1,24
1,11
1,11
0,93
0,79
Źródło: The World Factbook (2013).
Dane przedstawione w tabeli 2 pokazują że, najniższy współczynnik dzietności wystę-
puje w Europie, Ameryce Północnej, Australii i Chinach. Najwyższy w Afryce, na Bliskim
Wschodzie oraz Indiach. Polska zajmuje 212 pozycję na 224 państwa.
Niski współczynnik dzietności a jakość życia
– ujęcie ewolucjonistyczne
W ewolucjonistycznej koncepcji człowieka podkreśla się ogromne znaczenie dobrego
przystosowania dla przetrwania gatunku, gdzie jednym z najważniejszych warunków prze-
trwania jest odpowiednio wysoka rozrodczość. Dzietność na poziomie umożliwiającym
prostą zastępowalność pokoleń jest granicą, która umożliwia funkcjonowanie danego spo-
łeczeństwa i spełnienie podstawowych potrzeb życia obywateli. Niespełnienie tego warunku
prowadzi do liczebnej przewagi osób starszych nad młodszymi i stopniowego wymierania
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne23
obywateli. W praktyce zaś najczęściej dana społeczność, zanim wymrze, wcześniej jest wy-
pierana przez przedstawicieli innej, bardziej dynamicznej kultury. Dzieje się to w sposób
mniej lub bardziej pokojowy, często ma charakter podboju. W tym miejscu warto przywołać
poglądy Herberta Spencera. Wiodącą rolę w jego filozofii odgrywał ewolucjonizm. „Rozwój
biologiczny był wszakże dla ewolucjonizmu Spencera tylko punktem wyjścia. Potraktował
on bowiem rozwój jako prawo powszechne, rządzące nie tylko istotami organicznymi, ale
całą przyrodą. Wyszedł poza Darwina, dla którego było to prawo wyłącznie biologiczne”
(Tatarkiewicz, 1981, s. 75). Spencer wskazywał na analogię między organizmem społecz-
nym a organizmem żywym, podkreślał, że społeczeństwa ewoluują od form prostych do
coraz bardziej złożonych. Twierdził też, że społeczeństwa lepiej dostosowane do aktualnych
warunków często pokonują (wchłaniają) gorzej przystosowane, razem osiągając wyższy sto-
pień złożenia.
Warto podkreślić, że w dzisiejszej rzeczywistości Europa jest jedynym kontynentem bo-
rykającym się (jako całość) z niżem demograficznym. Na naszych oczach dochodzi do „zde-
rzenia cywilizacji” – zachodniej i wschodniej. W tym miejscu pojawia się pytanie: Czy kultu-
ra europejska (i związana z nią jakość życia przeciętnego Europejczyka) zostanie wchłonięta
przez inną kulturę? Biorąc pod uwagę fakt stosunkowo wysokiej dzietności w kulturze islamu
i nasilającą się wiodącą rolę jego radykalnych odłamów (nienawistnie ustosunkowanych do
wszystkiego, co odbiega od prawa szariatu, w tym chrześcijaństwa) nasuwa się pytanie: Jaka
będzie jakość życia przeciętnego Europejczyka w zbliżających się dziesięcioleciach? Czy Euro-
pejczycy są na tyle dobrze przystosowani do tego, aby stawić czoła ewentualnemu najeźdźcy?
Biorąc pod uwagę podstawowy warunek dobrego przystosowania – rozrodczość – nie jest
on spełniony. Narody z przewagą populacji starszej nad młodszą nie są w stanie stawić czoła
niebezpieczeństwom, do jakich należy na przykład wojna. Warto dodać, że wspomnianym
narodom trudno jest znaleźć sojuszników. Rezultaty badań pokazują, że nawet w typowych,
codziennych sytuacjach, ukierunkowanych na osiągnięcie celu (dalece odbiegających od wa-
runków wojennych) u swoich ewentualnych sprzymierzeńców ludzie (w szczególności męż-
czyźni) poszukują cech, takich jak: odwaga, siła fizyczna, waleczność, umiejętność chronienia
innych, wytrzymałość na ból (DeKay i in., za: Buss, 2001). Truizmem jest stwierdzenie, że
niełatwo jest znaleźć przytoczone cechy w narodzie, składającym się głównie z ludzi starszych.
Niski współczynnik dzietności a jakość życia w kontekście
kryzysu emerytalnego i finansowego
Niski współczynnik dzietności w przyszłości uniemożliwi funkcjonowanie obecnego
systemu emerytalnego – ludzi w wieku produkcyjnym będzie zbyt mało, aby pokryć świad-
czenia emerytalne. System ten, oparty na zastępowalności pokoleń, w momencie gdy zosta-
je ona zaburzona – sam też przestaje funkcjonować. W prasie coraz częściej podkreśla się
fakt zbliżających się tzw. głodowych emerytur. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że taki
stan rzeczy odbije się negatywnie na jakości życia Polaków. Wszystkie trzy, wymienione
przez Allardta wymiary zaspokojenia potrzeb, zostaną zaburzone. Niskie emerytury utrud-
Jakość życia w kontekście niskiej dzietności24
nią dostęp do leków, co odbije się negatywnie na zdrowiu i życiu obywateli. Wielu z nich
może mieć problemy z opłaceniem czynszu i codziennych zakupów. Pojawi się zjawisko
uzależnienia od młodszych, zdrowych członków społeczeństwa, przede wszystkim rodziny,
co zmieni jakość relacji międzypokoleniowych. Również potrzeby z kręgu istnienia (being)
– spędzanie wolnego czasu czy bezpieczeństwo osobiste – często nie będą zaspokojone.
W codziennej prasie, głównie ekonomicznej, podkreśla się, że w celu utrzymania dotych-
czasowego poziomu życia w okresie emerytalnym osoby w wieku produkcyjnym powinny
jak najwcześniej rozpocząć odkładanie pieniędzy na emeryturę. Pojawiają się różnorodne
fundusze emerytalne. Niemniej jednak zdecydowana większość ludzi nie oszczędza, naj-
częściej z powodu braku świadomości lub braku środków. Ponadto oszczędzanie na starość
w obecnych realiach nie jest pewne, co pokazał kryzys finansowy z roku 2008. Jak podkreśla
zresztą wielu ekonomistów – kryzys ten nie został do końca zażegnany. Z tego względu cały
czas istnieje ryzyko ponownego, jeszcze poważniejszego krachu na rynkach finansowych.
Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej rozważania, można wysunąć przypuszczenie, że
członkowie rodziny – tak jak to było przed pierwszym przejściem demograficznym – zno-
wu będą musieli sobie pomagać.
W literaturze przedmiotu wiele miejsca poświęca się ekonomicznej teorii dzietności
Beckera, który przyjął założenie, że w kulturze Zachodu dzieci są najczęściej źródłem psy-
chologicznej satysfakcji dla rodziców, zależnej od wysokości nakładów na dzieci i ich liczby
w rodzinie. W jego koncepcji mówi się o dzieciach doinwestowanych i niedoinwestowanych
– „wyższej jakości” i „niższej jakości”. Jakość dziecka jest tym wyższa, im wyższe są ponie-
sione na niego nakłady, a im wyższe nakłady, tym wyższy poziom uzyskiwanej dodatkowej
satysfakcji (Becker, 1981). Jakość dziecka jest niezwykle ważnym elementem teorii płod-
ności i wiąże się z przyszłą jakością życia dziecka (Slany, 1989). Oznacza jego pomyślność
trwającą przez całe życie, co z kolei przyczynia się do pomnożenia inwestycji w kapitał ludz-
ki, wyrażający się później aktywnością zawodową, reprodukcją biologiczną czy transferem
nagromadzonego bogactwa na dziecko. Rodzice doświadczają większej satysfakcji z dzieci,
gdy lepiej im się powodzi (Slany, 2002, s. 106).
Jeszcze kilka lat temu w literaturze przedmiotu podkreślano ekonomiczną bezwar-
tościowość dziecka. Jak pisała Slany w roku 2002: „W ponowoczesnych społeczeństwach
zachodzi rewolucyjna przemiana w traktowaniu dziecka – jest ono bezwartościowe eko-
nomicznie, ale bezcenne emocjonalnie (oczywiście dla tych, którzy pragną je posiadać).
Odchodzenie od prokreacji spowodowane jest szeroko rozumianą zmianą w sferze eko-
nomicznej; nie trzeba rodzić dzieci, aby pomnażać kapitał rodzinny, a więc sfera produk-
cyjna i reprodukcyjna zostały od siebie oddzielone” (Slany, 2002, s. 106). Niemniej jednak
w tym samym czasie autorka dostrzegała już rosnące ryzyko towarzyszące niskiej dzietno-
ści: „Natomiast wraz ze spadkiem umieralności i wydłużaniem się przeciętnego dalszego
trwania życia człowieka dzietność szybko obniża się i to do takiego poziomu, który nie
gwarantuje nawet prostej zastępowalności pokoleń” (Slany, 2002, s. 107).
Warto podkreślić, że dzisiaj, kilka lat po wybuchu kryzysu finansowego, rozważania
dotyczące dzietności powinny coraz bardziej ogniskować się wokół solidarności między-
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne25
pokoleniowej (a nie systemu emerytalnego) i jej roli w zaspokajaniu podstawowych po-
trzeb członków rodziny. W roku 2012 Gumuła (dyrektor Oddziału Okręgowego Narodo-
wego Banku Polskiego w Krakowie), pisał: „W przypadku rodzin kryzys może, co brzmi
jak paradoks, przynieść wzmocnienie więzi międzypokoleniowych. Niepewne przyszłe
emerytury rodzą „efekt odwrócenia”, polegający na pielęgnowaniu właśnie więzi między-
pokoleniowych. Skoro maleje zaufanie do systemu emerytalnego, ostoją dla ludzi wieko-
wych na nowo staje się rodzina” (Gumuła, 2012, s. 164).
Solidarność międzypokoleniowa
a przetrwanie rodziny i jakość życia
Rezultaty badań nad ewolucją długowieczności pokazują, że gwałtowny skok wzrostu
liczebności ludzi starszych (a więc takich, którzy potencjalnie mogli zostać dziadkami
– mających powyżej 30 lat, tzw. trzecie pokolenie w rodzinie) na terenach europejskich
nastąpił w okresie górnego paleolitu, około 30 tysięcy lat temu (Caspari, 2011; Juroszek,
2013). Warto podkreślić, że w tym okresie nastąpił istotny rozwój sztuki, języka oraz zło-
żonej komunikacji. Caspari stwierdza, że prawdopodobnie obecność dziadków w rodzi-
nie przyczyniła się do tego procesu. Przytoczona badaczka w swoich pracach wielokrotnie
podkreśla znaczenie rodziny wielopokoleniowej dla przetrwania jednostki (polegające na
tym, że trzy pokolenia pomagają sobie nawzajem). Taka rodzina była silna, stosunko-
wo niezależna od negatywnych czynników zewnętrznych. Niemniej jednak jednym z jej
podstawowych fundamentów była wysoka rozrodczość – bez niej, jak już wielokrotnie
wspomniano, przetrwanie cywilizacji jest niemożliwie.
Biorąc pod uwagę fakt, że dzietność jest tak ważna dla rozwoju cywilizacji, dramatyczne
jest to, że w pewnych warunkach jej przedstawiciele nie decydują się na rodzicielstwo. W li-
teraturze przedmiotu wymienia się wiele przyczyn zanikających postaw prokreacyjnych.
Wydaje się jednak, że szczególnie dzisiaj ważna jest edukacja młodszych pokoleń w zakresie
kształtowania postaw prokreacyjnych. Młodzi ludzie powinni wiedzieć, że w przyszłości ro-
dzina będzie podstawowym czynnikiem zapewniającym im przetrwanie i rozwój.
Warto podkreślić, że funkcjonowanie silnej rodziny oparte jest na solidarności między-
pokoleniowej, w ramach której podejmowane są takie działania, które mają na celu wspólne
dobro pokoleń (por. Juroszek, 2013). Świadoma praca nad utrzymaniem więzi w rodzinie
w dłuższej perspektywie zapewnia przetrwanie jej członkom. Niemniej jednak praca taka
jest ogromnie trudna, wymaga aktywizacji procesów związanych z samowychowaniem (Śli-
werski, 2010). Zapewnienie wsparcia słabszym członkom rodziny wymaga bowiem pracy
nad sobą, w tym nad swoją postawą w stosunku do osób starszych.
Obecnie młodsze pokolenie jest w nikłym stopniu nastawione na budowanie soli-
darności międzypokoleniowej w rodzinie (Maciantowicz, 2006; Kułak, 2011). Zgodnie
z teorią procesów uczenia się młodsze pokolenie wtedy zaopiekuje się swoimi starszymi
rodzicami, gdy będzie miało możliwość nauczenia się takich zachowań, obserwując swo-
ich rodziców w roli pomagających starszym pokoleniom. W procesie tym biorą udział
Jakość życia w kontekście niskiej dzietności26
określone mechanizmy uczenia: np. modelowanie, polegające na tym, że rodzic jest mo-
delem różnych zachowań, w tym tych związanych z pomaganiem. Rodzic empatyczny,
pomagający starszym członkom rodziny, jest wzorcem osobowym, godnym naśladowania
dla młodego człowieka. Dziecko nagradzane za podejmowanie zachowań opiekuńczych
i karane za ich brak nauczy się, że starszym osobom trzeba pomagać. Warto podkreślić, że
nauka opieki nad osobami starszymi powinna być stałym elementem procesu wychowaw-
czego, szczególnie w trudnych czasach, jakie właśnie są przed nami.
Bibliografia
Caspari R. (2011). Jak wydłużało się życie. „Świat Nauki”, 9, 27-31.
Daszkowska J. (2007). Jakość życia w perspektywie pedagogicznej. Kraków: Oficyna Wydawnicza
Impuls.
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku. Materiał na konferencję
prasową w dniu 30 stycznia 2014. (2014). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament
Badań Demograficznych i Rynku Pracy.
Gotowska M., Seredyńska A. (2012). Związek jakości życia z korzystaniem z portali społecznościo-
wych w opinii internautów. [w:] H. Liberska, A. Malina, D. Suwalska-Barancewicz (red.), Funkcjo-
nowanie współczesnych młodych ludzi w zmieniającym się świecie (s. 271-292). Warszawa: Wydaw-
nictwo Difin.
Gumuła W. (2012). Światowy kryzys finansowy z perspektywy rodziny, miasta i kraju. [w:] M. Ko-
zubek (red.), Dom, w którym rodzi się wspólnota. Rodzina, społeczeństwo, kościół (s. 150-167). Ka-
towice: Księgarnia Św. Jacka.
Juroszek W. (2013a). Rodzina wielopokoleniowa jako podstawa międzypokoleniowej solidarności.
[w:] M. Kozubek (red.), Starość nie radość? Aktywność osób starszych i solidarność międzypokole-
niowa (s. 179-181). Katowice: Księgarnia Św. Jacka.
Juroszek W. (2013b). Autoprezentacyjne uwarunkowania relacji synowa – teściowa ze szczególnym
uwzględnieniem ingracjacji. „Wychowanie na co dzień”, 12 (243), 33-39.
Kocot-Górecka K. (2014). Zmiany demograficzne w Polsce po 1989 r. i ich konsekwencje. [w:] I.
Kotowska (red.), Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna 2013.
Raport tematyczny (s. 9-19). Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Kułak W. (2011). Terapeutyczna obecność dorosłych dzieci i wnuków w hospitalizacji ludzi starszych.
„Forum Oświatowe”, 1(44), 159-167.
Maciantowicz E. (2006). Poglądy współczesnej młodzieży na starzenie się i starość. [w:] S. Steuden,
M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 229-237). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Ratajczak Z. (1993). W pogoni za jakością życia. O psychologicznych kosztach radzenia sobie w sytu-
acji kryzysu ekonomicznego. „Kolokwia Psychologiczne”, 15, 37-52.
Seed P., Lloyd G. (1997). Quality of Life. Pensylvania: Jessica Kingsley Publishers.
Slany K. (2002). Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Kra-
ków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Śliwerski B. (2010). Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania. Kraków: Oficyna Wy-
dawnicza Impuls.
Wystarczająco dobre życie. Konteksty psychologiczne
Pobierz darmowy fragment (pdf)