Darmowy fragment publikacji:
WZGLĘDNE ZAKAZY
MAŁŻEŃSKIE
Maciej Domański
Warszawa 2013
Stan prawny na 1 stycznia 2013 r.
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Marzena Molatta
Opracowanie redakcyjne
Anna Krzesz
Łamanie
JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Krystyna Szych
Układ typografi czny
Marta Baranowska
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
POLSKA IZBA KSI(cid:141)(cid:257)KI
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska SA, 2013
ISBN 978-83-264-4147-9
ISSN 1897-4392
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska SA
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
Sylwii i Hani
spis treści
Spis treści
wykaz skrótów / 13
wstęp / 17
Część 1
Model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym
oraz rola względnych zakazów zawarcia małżeństwa
w jego realizacji / 27
Rozdział i
Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa z punktu
widzenia ochrony ustawowego modelu rodziny i małżeństwa / 29
1. wprowadzenie / 29
2. model rodziny w prawie prywatnym / 30
2.1. koncepcja rodziny nuklearnej / 30
2.2. Funkcjonalne definiowanie rodziny nuklearnej / 33
3. model małżeństwa / 36
3.1. wpływ koncepcji rodziny nuklearnej na normatywny
3.2. Podstawowe założenie regulacji instytucji małżeństwa –
model małżeństwa / 36
ochrona rodziny / 38
4. konstrukcja prawnej możności zawarcia małżeństwa
jako przejaw ochrony rodziny / 42
5. specyfika i funkcje zakazów względnych
a model rodziny i małżeństwa / 51
Rozdział ii
Instytucje prawa rodzinnego służące wykluczeniu zawarcia
małżeństwa sprzecznego z modelem ustawowym w zakresie
względnych zakazów małżeńskich / 53
7
spis treści
1. wprowadzenie / 53
2. Postępowanie przed kierownikiem UsC – zagadnienia
ogólne / 54
2.1. Funkcje kierownika UsC / 54
2.2. Charakter prawny postępowania przed kierownikiem
UsC / 57
3. Czynności dokonywane w postępowaniu przed kierownikiem
UsC – wybrane zagadnienia / 69
3.1. Obowiązek złożenia odpisu aktu urodzenia / 69
3.2. zapewnienie o braku okoliczności wyłączających zawarcie
małżeństwa / 82
4. Postępowania sądowe związane z wykluczeniem występowania
zakazów względnych / 95
4.1. Ogólna charakterystyka postępowań i funkcji sądów / 95
4.2. Postępowanie o rozstrzygnięcie, czy okoliczność
przedstawiona przez kierownika UsC wyłącza zawarcie
małżeństwa / 96
4.3. Postępowanie o rozstrzygnięcie, czy okoliczności
przedstawione przez kierownika UsC uzasadniają
odmowę przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek
małżeński / 100
5. konstrukcja względnych zakazów małżeńskich – znaczenie
zezwolenia na zawarcie małżeństwa / 102
5.1. zakres obowiązywania zakazów względnych / 102
5.2. Funkcje sądu w postępowaniu o zezwolenie na zawarcie
małżeństwa / 120
Część 2
Względne zakazy zawarcia małżeństwa z uwzględnieniem praktyki
ich realizowania w orzecznictwie sądowym / 125
Rozdział iii
Zakaz zawierania małżeństw przez osoby, które nie osiągnęły
odpowiedniego wieku / 127
1. Funkcje zakazu wynikającego z braku odpowiedniego wieku
w ujęciu historycznym / 127
1.1. zdolność do zawarcia małżeństwa w dekrecie
z dnia 25 września 1945 r. – Prawo małżeńskie / 127
8
spis treści
1.2. zakaz zawierania małżeństw przez osoby małoletnie
w kodeksie rodzinnym z 1950 r. / 130
1.3. zakaz zawierania małżeństw przez kobiety, które nie
ukończyły 18 lat, i mężczyzn, którzy nie ukończyli 21 lat,
w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964 r. / 134
1.4. zakaz zawierania małżeństw przez kobiety i mężczyzn,
którzy nie ukończyli 18 lat, po nowelizacji kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego z dnia 24 lipca 1998 r. / 139
2. Proceduralne gwarancje przestrzegania zakazu wynikającego
z braku osiągnięcia odpowiedniego wieku / 149
3. zezwolenie na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie
ukończyła 18 lat / 150
3.1. Funkcje sądu w postępowaniu / 150
4. zezwolenie na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie
ukończyła 18 lat, w praktyce sądowej / 172
4.1. Uwagi wprowadzające / 172
4.2. wybrane zagadnienia procesowe / 173
4.3. Podmioty postępowania / 177
4.4. Postępowanie – zagadnienia ogólne / 188
4.5. Postępowanie dowodowe / 189
4.6. Ocena orzecznictwa / 195
5. Podsumowanie i wnioski / 205
Rozdział iV
Zakaz zawierania małżeństw przez osoby dotknięte chorobą
psychiczną lub niedorozwojem umysłowym / 210
1. Funkcje zakazu w ujęciu historycznym / 210
1.1. „zdolność” do zawarcia małżeństwa / 212
1.2. „zdolność” do założenia rodziny / 213
2. zakres zakazu / 215
2.1. Pojęcie choroby psychicznej / 216
2.2. Problematyka remisji / 221
2.3. Pojęcie niedorozwoju umysłowego / 224
2.4. inne zaburzenia psychiczne / 227
3. materialna konstrukcja zakazu – uwagi podsumowujące / 229
4. Proceduralne gwarancje przestrzegania zakazu wynikającego
z choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego / 230
4.1. Uwagi wstępne / 230
9
spis treści
4.2. znaczenie zapewnienia o braku okoliczności
wyłączających zawarcie małżeństwa / 231
4.3. zastosowanie postępowania o rozstrzygnięcie wątpliwości
kierownika UsC dla wykluczenia występowania zakazu
wynikającego z choroby psychicznej lub niedorozwoju
umysłowego / 232
5. zezwolenie na zawarcie małżeństwa osobie dotkniętej chorobą
psychiczną lub niedorozwojem umysłowym / 235
5.1. Funkcje sądu w postępowaniu / 235
5.2. materialne przesłanki zezwolenia i ich dowodzenie / 235
6. model rozwiązań formalnych – uwagi podsumowujące / 244
7. Postępowanie o zezwolenie na zawarcie małżeństwa osobie
dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym
w praktyce sądowej / 247
7.1. Ogólna charakterystyka badania / 247
7.2. wybrane zagadnienia procesowe / 249
7.3. Podmioty postępowania / 254
7.4. Postępowanie / 266
7.5. merytoryczne rozpoznanie spraw i rozstrzygnięcia
sądów / 281
7.6. zawarcie małżeństwa pomimo toczącego się
postępowania / 307
8. Podsumowanie i wnioski; porównanie modelu założonego
z wynikami badania / 312
Rozdział V
Zakaz zawierania małżeństw przez powinowatych w linii
prostej / 329
1. Funkcje i zakres zakazu / 329
2. Proceduralne gwarancje przestrzegania zakazu / 332
3. zezwolenie na zawarcie małżeństwa powinowatym w linii
prostej / 335
3.1. wprowadzenie / 335
3.2. materialne przesłanki udzielenia zezwolenia / 336
4. zezwolenie na zawarcie małżeństwa powinowatym w linii
prostej w praktyce sądowej / 340
4.1. Ogólna charakterystyka badania / 340
4.2. Opis stanów faktycznych objętych badaniem / 341
10
spis treści
4.3. Badanie materialnych przesłanek udzielenia
zezwolenia / 350
5. Podsumowanie i wnioski / 353
Część 3
Sytuacja demograficzno ‑społeczna Polski w latach 60. XX w.
i obecnie / 359
Rozdział Vi
Zmiany sytuacji demograficzno ‑społecznej w okresie
po ukształtowaniu się normatywnego modelu małżeństwa / 361
1. sytuacja społeczno-demograficzna w okresie tworzenia
obowiązujących regulacji zakazów małżeńskich / 361
2. Przemiany społeczno-demograficzne w europie
w drugiej połowie XX w. – teoria drugiego przejścia
demograficznego / 367
3. analiza polskiej sytuacji społeczno-demograficznej pod koniec
XX i na początku XXi w. / 371
3.1. Urodzenia i płodność / 371
3.2. małżeństwa / 388
3.3. Rozwody / 398
3.4. kohabitacja i inne formy pożycia pozamałżeńskiego / 403
4. wnioski z analizy społeczno-demograficznej / 405
zakończenie / 407
Bibliografia / 417
Orzecznictwo / 435
11
wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Akty prawne
dekret z dnia 8 czerwca 1955 r. – Prawo o ak-
tach stanu cywilnego (dz. U. nr 25, poz. 151
z późn. zm.)
konwencja o ochronie praw człowieka i pod-
stawowych wolności, sporządzona w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r. (dz. U. z 1993 r. nr 61,
poz. 284 z późn. zm.)
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – kodeks cy-
wilny (dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – kodeks karny
(dz. U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (dz. U. nr 78, poz. 483
z późn. zm.)
ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – kodeks
postępowania administracyjnego (tekst jedn.:
dz. U. z 2000 r. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – kodeks po-
stępowania cywilnego (dz. U. nr 43, poz. 296
z późn. zm.)
ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. – kodeks ro-
dzinny (dz. U. nr 34, poz. 308 z późn. zm.)
ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – kodeks ro-
dzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: dz. U. z 2012 r.
poz. 788 z późn. zm.)
13
d.p.a.s.c.
EKPC
k.c.
k.k.
Konstytucja RP
k.p.a.
k.p.c.
k.r.
k.r.o.
wykaz skrótów
p.a.s.c.
p.o.p.c.
pr. małż.
ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo
o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: dz. U.
z 2011 r. nr 212, poz. 1264 z późn. zm.)
ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne
prawa cywilnego (dz. U. nr 34, poz. 311
z późn. zm.)
dekret z dnia 25 września 1945 r. – Prawo mał-
żeńskie (dz. U. nr 48, poz. 270)
Czasopisma i publikatory
AUL
AUMCS
AUWr
DPP
Dz. U.
Dz. Urz.
FI
GSP
KPP
acta Universitatis lodziensis
annales Universitatis mariae Curie-
-skłodowska
acta Universitatis wratislaviensis
demokratyczny Przegląd Prawniczy
dziennik Ustaw
dziennik Urzędowy
Folia iuridica
gdańskie studia Prawnicze
kwartalnik Prawa Prywatnego
Mon. Praw. monitor Prawniczy
NP
OSN
OSNC
OSP
OSPiKA
OTK
PN
PiP
PPC
PPiA
PS
nowe Prawo
Orzecznictwo sądu najwyższego
Orzecznictwo sądu najwyższego izba Cywilna
Orzecznictwo sądów Polskich
Orzecznictwo sądów Polskich i komisji arbi-
trażowych
Orzecznictwo Trybunału konstytucyjnego
Przegląd notarialny
Państwo i Prawo
Polski Proces Cywilny
Przegląd Prawa i administracji
Prawo spółek
14
wykaz skrótów
RPEiS
Sam. Teryt.
SC
SI
SP
SPP
ZN IBPS
Ruch Prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny
samorząd Terytorialny
studia Cywilistyczne
studia iuridica
studia Prawnicze
studia Prawa Prywatnego
zeszyty naukowe instytutu Badania Prawa
sądowego
Inne skróty
SN
TK
USC
WSA
sąd najwyższy
Trybunał konstytucyjny
Urząd stanu Cywilnego
wojewódzki sąd administracyjny
15
wstęp
Wstęp
I. 1. Przedmiotem niniejszej rozprawy jest bardzo istotny wycinek
problematyki jednej z najważniejszych instytucji prawa osobowego –
zawarcia małżeństwa. Ukształtowanie treści norm osobowego prawa
małżeńskiego zależy w niemal równej mierze od aktualnie funkcjo-
nującego w rzeczywistości społecznej modelu małżeństwa (zależnego
nie tylko od brzmienia norm prawnych, ale także od sytuacji demo-
graficznej i akceptowanych przez większość społeczeństwa poglądów
religijnych, norm moralnych i obyczajowych) oraz od oczekiwań au-
tora tworzonych norm co do optymalnego (z punktu widzenia jego
celów) kształtu tej instytucji w przyszłości.
zdecydowanie mniejszą rolę, w porównaniu np. z formułowaniem
przepisów prawa rzeczowego lub obligacyjnego, odgrywają teoretyczne
koncepcje prawnicze i wzorce funkcjonujące w innych państwach (o ile
nie są narzucane w konsekwencji ograniczonej suwerenności państwa,
którego prawo badamy).
Potwierdzeniem specyfiki małżeńskiego prawa osobowego jest
historia jego tworzenia. Przez przeważający okres organy państwa
uznawały w tej sferze kompetencję innych podmiotów, zwłaszcza
kościołów, doceniając znaczenie norm religijnych i moralno-obycza-
jowych1. na polskim terytorium małżeńskie prawo osobowe stało się
przedmiotem prawa państwowego dopiero w połowie XX w., wraz
z unifikacją prawa rodzinnego z lat 1945–1946.
2. analiza regulacji prawa małżeńskiego osobowego wyma-
ga uwzględnienia zasygnalizowanej jego specyfiki, która przesądza
o wyborze płaszczyzn badawczych i odpowiednich metod badawczych.
w szczególności wymaga dostrzeżenia, że w dotychczasowych, nie-
1 Ostatnio zwrócił na to uwagę T. smyczyński (w:) System Prawa Prywatnego,
t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. smyczyński, warszawa 2009, s. 26.
17
wstęp
licznych opracowaniach z zakresu zawarcia małżeństwa związek obo-
wiązujących regulacji ze stosunkami społecznymi nie był w wystar-
czającym stopniu uwzględniany.
kształt niniejszej pracy jest konsekwencją przeświadczenia, że
ocena zasadności i dalszej przydatności aktualnych rozwiązań usta-
wowych z zakresu zawarcia małżeństwa jest możliwa tylko wówczas,
gdy uwzględnia się związek prawnej instytucji małżeństwa z rzeczy-
wistością społeczno-demograficzną. Obowiązujące regulacje kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego kształtowały się w latach 50. i 60. XX w. ich
rekonstrukcja musi odwoływać się do założeń, koncepcji, poglądów
i stanu społeczeństwa z tamtego okresu.
w pracy prezentowane jest stanowisko, zgodnie z którym regu-
lacje prawa małżeńskiego wynikają z kompleksowego normatywnego
modelu małżeństwa i rodziny, opartego na a priori przyjętych założe-
niach, znajdujących zakotwiczenie w wymienionych elementach spo-
łecznych. analiza szczegółowych unormowań dotyczących zawarcia
małżeństwa powinna więc zostać poprzedzona rekonstrukcją wska-
zanego modelu małżeństwa i rodziny.
małżeństwo zostało skonstruowane jako centralna instytucja pra-
wa rodzinnego. wynikało to z fundamentalnego związku małżeństwa
z kształtowaniem układu stosunków społecznych. zawarcie małżeń-
stwa było bowiem fundamentem powstania podstawowej struktury
społecznej – rodziny. w poglądach doktryny niejednokrotnie wskazy-
wano, że małżeństwo jest „zalążkiem rodziny”. Jurydyczna konstruk-
cja małżeństwa została podporządkowana temu założeniu.
Tradycyjnie przyjmuje się, że rodzina jako „podstawowa komórka
społeczna” spełnia wiele doniosłych funkcji o różnym charakterze. dla
ustawodawcy szczególnie istotne znaczenie miały funkcje o charakte-
rze ogólnospołecznym i publicznym – w pierwszej kolejności funkcja
prokreacyjna oraz socjalizacyjna i opiekuńcza wobec pochodzących
z małżeństwa dzieci.
dostrzeżenie ścisłego powiązania małżeństwa i rodziny oraz
funkcji rodziny przekraczających prywatne relacje pomiędzy jej człon-
kami prowadzi do podjęcia analizy instytucji małżeństwa z punktu
widzenia interesów rodziny, która ma na jego podstawie powstać.
Powyższe założenia prowadzą do sformułowania poniższej tezy.
Najbardziej ogólnym celem ustawodawcy, który konstruował norma‑
tywny model małżeństwa, jest ochrona rodziny, która ma powstać
w oparciu o taki związek. Ochrona ta dotyczy przede wszystkim
18
wstęp
społecznie istotnych funkcji rodziny. Gdyby nie istniało apriorycz‑
ne i potwierdzone w rzeczywistości społecznej założenie o istnieniu
fundamentalnej zależności pomiędzy małżeństwem i rodziną, za‑
warcie małżeństwa, treść tego stosunku prawnego i jego rozwiązanie
mogłyby podlegać typowym regulacjom kontraktowym.
Ochrona społecznych funkcji rodziny jest podstawową, a zarazem
najogólniejszą dyrektywą interpretacyjną przepisów kodeksu rodzin-
nego i opiekuńczego w zakresie prawa małżeńskiego.
najbardziej doniosłym przejawem ochrony rodziny, która ma po-
wstać, jest katalog materialnych wymagań, które muszą spełnić nuptu-
rienci, aby mogli zawrzeć małżeństwo. Jurydyczny związek pomiędzy
zawarciem małżeństwa a założeniem rodziny (dostrzegalny już chociaż-
by w treści art. 23 k.r.o.) przesądza, że wskazany zespół materialnych wy-
magań dotyczących możności zawarcia małżeństwa staje się kompleksem
warunków, od których uzależniona jest możliwość założenia rodziny.
II. 1. dla obowiązującego de lege lata modelu małżeństwa fun-
damentalne znaczenie mają zakazy małżeńskie o charakterze bez-
względnym (czy też szerzej: wymogi materialne o charakterze bez-
względnym). do najistotniejszych ograniczeń możności zawarcia
małżeństwa, przesądzających o kształcie całej instytucji, należy zali-
czyć w wymóg rozdzielności płci nupturientów (zasada heteroseksu-
alności małżeństwa), mający podstawowe znaczenie dla prokreacyjnej
funkcji rodziny opartej na małżeństwie. Podobny charakter ma zakaz
zawierania małżeństw przez osoby już pozostające w związku małżeń-
skim (zasada monogamiczności małżeństwa) oraz zakaz zawierania
małżeństw przez osoby blisko spokrewnione2.
wymienione wymagania materialne mają podstawowe znaczenie
dla modelu małżeństwa. w polskiej rzeczywistości nie są one właści-
wie kwestionowane. nawet w wypadku rozdzielności płci nupturien-
tów postulaty modyfikacji instytucji małżeństwa w kierunku umoż-
liwienia jego zawarcia przez osoby tej samej płci nie są prezentowane
w dyskursie publicznym. ewentualne propozycje dotyczą stworzenia
instytucji rejestrowanych związków partnerskich osób tej samej płci,
niezależnej od małżeństwa. Heteroseksualność małżeństwa została
2 wymóg monogamiczności małżeństwa oraz wymaganie egzogamii zostały za-
liczone do podstawowych zasad polskiego porządku prawnego, tak k. Pietrzykowski,
Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywat-
nym, warszawa 1985, s. 50 oraz 53 i n. Pogląd podtrzymany przez autora (w:) Kodeks
rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. k. Pietrzykowski, warszawa 2010, s. 226.
19
wstęp
również de lege lata przesądzona już na poziomie konstytucyjnym
(art. 18 konstytucji RP). wydaje się więc, że także w tym aspekcie
w dającej się przewidzieć przyszłości model małżeństwa nie ulegnie
zmianie. w przypadku zakazu bigamii oraz pokrewieństwa panuje
właściwie społeczna jednomyślność.
wskazane filary modelu małżeństwa, znajdujące silne oparcie
w powszechnie akceptowanych wzorcach kulturowych, są dość oczy-
wiste oraz „statyczne” w tym znaczeniu, że zakres oddziaływania jest
wyznaczony w sposób jasny i bezsporny. szczegółowa ich analiza mia-
łaby znaczenie głównie teoretyczne, a jej wnioski mogłyby okazać się
przewidywalne i niekontrowersyjne.
więcej problemów dotyczy zakazów małżeńskich o charakterze
względnym. nie mają one charakteru tak jasnego i oczywistego, jak
większość zakazów bezwzględnych.
2. Już w zakresie ujęcia teoretycznego zakazy o charakterze
względnym budzą kontrowersje. wystarczy wskazać na modyfikacje
granicy wieku małżeńskiego w ciągu ostatnich 50 lat, jak również prze-
słanek udzielenia zezwolenia na wcześniejsze zawarcie małżeństwa.
Pojawiały się także postulaty wykreślenia z katalogu zakazów choroby
psychicznej i niedorozwoju umysłowego oraz powinowactwa w linii
prostej3. To wszystko sygnalizuje zdecydowanie słabsze uzasadnienie
obowiązywania zakazów względnych, co stanowi argument na rzecz
szczegółowej ich analizy.
3. zakazy o charakterze względnym mają dosyć skomplikowa-
ną konstrukcję jurydyczną. związek kategorycznej i jednoznacznej
dyspozycji pierwszych zdań przepisów je konstruujących (art. 10 § 1,
art. 12 § 1 i art. 14 § 1 k.r.o.) z regulacją umożliwiającą wyjątkowe
odstąpienie od tak skonstruowanych ograniczeń jest przedmiotem
wątpliwości teoretycznych, jak również praktycznych (dostrzeżonych
także w orzecznictwie sądu najwyższego). nie mniejsze dyskusje
budzi charakterystyka i wykładnia przesłanek udzielenia zezwoleń
na zawarcie małżeństwa, skonstruowanych za pomocą trudnych do
prawniczej interpretacji zwrotów niedookreślonych.
4. szczególny charakter zakazów względnych, w których efek-
tywne dookreślenie możności zawarcia małżeństwa następuje dopiero
3 a. zielonacki, Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982, s. 81 i 93; tenże (w:)
Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. dolecki, T. sokołowski, warsza-
wa 2010, s. 61 i 66 i n.
20
wstęp
na poziomie orzecznictwa sądowego, przesądza, po pierwsze, o ko-
nieczności i doniosłości analizy praktyki stosowania wymienionych
przepisów, po drugie uzasadnia stwierdzenie, że analiza względnych
zakazów małżeńskich ma szczególnie istotne znaczenie praktyczne
i może przyczynić się do poprawy funkcjonowania sądów i kierowni-
ków UsC w tym aspekcie.
Uzasadniając ograniczenie zakresu pracy do zakazów o charak-
terze względnym, nie sposób również nie dostrzec ich szczególnej
doniosłości z punktu widzenia ochrony powstającej rodziny. Funk-
cja ta jest dostrzegalna zwłaszcza w przypadku zakazu wynikają-
cego z powinowactwa czy też wieku. wymownym potwierdzeniem
takiego stanowiska jest katalog przesłanek udzielenia zezwolenia
na zawarcie małżeństwa w sytuacji występowania zakazów względ-
nych: dobro rodziny (art. 10 k.r.o.), zagrożenie małżeństwa i zdro-
wia potomstwa (art. 12 k.r.o.) czy ważne powody (art. 10 i 14 k.r.o.),
które wskazują nie tylko na zakres okoliczności badanych przez sąd
w postępowaniu, ale również – pośrednio – na funkcje całej insty-
tucji zakazu.
Posługując się pewną analogią do zwykłych umów cywilno-
prawnych, ustawodawca, poprzez względne zakazy małżeńskie, chroni
optymalne, zgodne ze społecznymi oczekiwaniami wywiązywanie się
z „kontraktu małżeńskiego”, a nie tylko samą świadomość i swobodę
przy jego zawieraniu.
5. doniosłość analizy względnych zakazów małżeńskich potwier-
dza postrzeganie ich (zarówno w literaturze, jak i przez osoby, których
zakazy dotyczą) jako naruszających prawo do zawarcia małżeństwa
gwarantowane przez europejską konwencję o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności4.
Orzecznictwo europejskiego Trybunału Praw Człowieka wska-
zuje, że państwa mogą zawężać prawo do zawarcia małżeństwa przez
wprowadzanie ograniczeń wynikających z ochrony porządku pub-
licznego. Trybunał dopuścił ograniczenia wynikające m.in. z braku
świadomości, pokrewieństwa czy bigamii5.
4 w polskiej doktrynie na temat prawa do zawarcia małżeństwa w szczególności:
a. zielonacki, Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny (w:) Prawa człowieka.
Model prawny, red. R. wieruszewski, wrocław 1991, s. 295.
5 Tak ostatnio w orzeczeniach zapadłych w sprawach: 24023/03, Jaremowicz v. Po-
land, orzeczenie z dnia 5 stycznia 2010 r., oraz 22933/02, Frasik v. Poland, orzeczenie
z dnia 5 stycznia 2010 r.
21
wstęp
artykuł 12 ekPC wprost reguluje prawo do zawarcia małżeństwa
kobiety i mężczyzny, wyraźnie odzwierciedlając tradycyjną, heterosek-
sualną koncepcję małżeństwa6. należy stwierdzić, że do chwili obecnej
na gruncie art. 12 ekPC bezwzględne wymogi zawarte w polskim pra-
wie nie były kwestionowane. Pojawiły się jednak orzeczenia (przykła-
dowo w sprawie B. and L. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu7), które
mogą podawać w wątpliwość zgodność z tą konwencją zakazu wynika-
jącego z powinowactwa w linii prostej. Również w przypadku zakazu
wynikającego z choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego
mogą wystąpić wątpliwości co do jego zgodności z tym aktem prawnym
(zagadnienie zostanie szerzej przedstawione w dalszej części pracy).
wskazuje to na celowość oceny względnych zakazów małżeńskich ze
standardami międzynarodowej ochrony praw człowieka.
III. Celem niniejszej pracy jest dokonanie kompleksowej rekon-
strukcji względnych zakazów małżeńskich. Dlatego zostanie ona
przeprowadzona nie tylko z uwzględnieniem podejścia formalno‑
‑dogmatycznego, ale również funkcji ochronnej dla mającej powstać
rodziny (a więc elementów rzeczywistości społecznej z okresu two‑
rzenia rozwiązań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które leżą
u podstaw „ochronnego” modelu instytucji małżeństwa i względ‑
nych zakazów jego zawarcia).
1. Rekonstrukcja instytucji względnych zakazów małżeńskich
musi zakładać nie tylko analizę rozwiązań materialnoprawnych, ale
również systemu rozwiązań formalnych i proceduralnych, które służą
wykluczeniu możliwości zawarcia małżeństwa z naruszeniem zaka-
zów. dopiero skuteczność tych rozwiązań może spowodować, że za-
kazy małżeńskie będą spełniały zakładane funkcje – uniemożliwienie
założenia rodziny w okolicznościach uznanych przez ustawodawcę
jako niedopuszczalne.
Rozwiązania formalne mają kluczowe znaczenie z punktu wi-
dzenia analizy uwzględniającej ochronę publicznych funkcji rodziny,
ponieważ dopuszczenie do zawarcia małżeństwa wbrew zakazowi by-
łoby sprzeczne z zakładanym w prawie materialnym modelem, a więc
prowadziłoby do powstania rodziny obarczonej – według przeświad-
czenia ustawodawcy, które wyraził, wprowadzając zakaz małżeński
6 l. garlicki (w:) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolno-
ści, t. i, Komentarz do artykułów 1–18, red. l. garlicki, warszawa 2010, s. 712.
7 sprawa 36536/02, orzeczenie z dnia 15 września 2005 r.
22
wstęp
– znacznym ryzykiem dysfunkcjonalności. dopuszczenie do zawarcia
małżeństwa w okolicznościach, które dają podstawę do jego unieważ-
nienia, dodatkowo osłabiałoby spójność rodziny.
2. dokonanie analizy materialnych i formalnych rozwiązań
w zakresie względnych zakazów małżeńskich, poprzedzonej rekon-
strukcją ustawowego modelu małżeństwa i rodziny, nie daje jeszcze
pełnego obrazu sytuacji. dlatego konieczne było przeprowadzenie ana-
lizy praktyki sądowej w zakresie udzielania zezwolenia na zawarcie
małżeństwa w okolicznościach występowania zakazów względnych.
konstrukcja względnych zakazów małżeńskich zakłada podstawową
rolę sądów w dookreślaniu możności zawarcia małżeństwa. nie jest
możliwa wyczerpująca odpowiedź na pytanie: kto, zgodnie z polskim
prawem, może zawrzeć związek małżeński, bez dokonania weryfi-
kacji praktyki orzeczniczej sądów w tym zakresie.
3. Celem pracy jest, obok wskazanych już płaszczyzn badawczych:
przedstawienia obecnego stanu prawnego (model normatywny) i zba-
dania praktyki jego stosowania (model empiryczny):
– ocena modelu normatywnego i empirycznego w świetle wybra-
nych przemian społecznych i obyczajowych opisanych w literatu-
rze socjologicznej i demograficznej,
– próba ustalenia, czy w obecnych warunkach możliwe, skutecz-
ne i celowe jest dalsze realizowanie modelu ochrony publicznych
funkcji rodziny,
– wskazanie wariantów potencjalnych działań ustawodawcy.
4. Jak już wspomniano, zakres pracy i poruszane problemy badaw-
cze przesądziły o przyjęciu określonych płaszczyzn i metod badaw-
czych, kolejności ich zastosowania oraz zaprezentowania uzyskanych
wyników.
Model normatywny. skonstruowaniu modelu normatywnego słu-
żyła analiza dogmatyczna obowiązujących rozwiązań, w szczególności
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ustawy – Prawo o aktach stanu
cywilnego oraz kodeksu postępowania cywilnego. Przy tej analizie
szczególne znaczenie nadano wykładni funkcjonalnej, uwzględnia-
jącej założenie o ochronnym charakterze badanych ograniczeń moż-
ności zawarcia małżeństwa. nieodłącznym wycinkiem wskazanej
metody jest synteza poglądów przedstawicieli doktryny, jak również
uzupełnienie jej prezentacją orzecznictwa sądu najwyższego oraz –
w niezbędnym zakresie – orzecznictwa europejskiego Trybunału Praw
Człowieka.
23
wstęp
specyfika badanych zakazów małżeńskich, jak również mate-
rialnych przesłanek udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa,
uzasadniają sięgnięcie do dorobku nauk pozaprawnych. w przypadku
zakazu wynikającego z nieosiągnięcia odpowiedniego wieku rozwa-
żania zostały wzbogacone o przegląd poglądów z zakresu psychologii,
pedagogiki i – w pewnym zakresie – socjologii. Rozważania te były
uzasadnione poszukiwaniem dyrektyw wskazujących, jakie okolicz-
ności i czynniki możliwe do oceny przez sąd uzasadniają spełnienie
przesłanki „dobra zakładanej rodziny”.
Przy analizie zakresu zakazu wynikającego z choroby psychicznej
i niedorozwoju umysłowego, jak również przy próbie ustalenia stanów
faktycznych, w których występuje zagrożenie małżeństwa lub zdrowia
przyszłego potomstwa (art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o.), niezbędne jest
przeprowadzenie, przynajmniej w podstawowym zakresie, przeglądu
dorobku psychiatrii.
Model empiryczny. Ocena praktyki postępowań sądowych
w sprawach o zezwolenie na zawarcie małżeństwa nie jest możliwa
bez dokonania analizy akt sądowych. Badania dotyczące zezwole-
nia na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie ukończyła 18 lat, jak
również osobom dotkniętym chorobą psychiczną lub niedorozwojem
umysłowym, zostały przeprowadzone metodą ankietową i – uzupeł-
niająco – metodą studium przypadku. Badanie dotyczące zezwolenia
na zawarcie małżeństwa przez powinowatych w linii prostej z uwagi
na niezwykle skromną liczbę takich spraw zostało przeprowadzone
wyłącznie metodą studium przypadku. wykorzystano narzędzia sta-
tystyczne do zarówno ilościowej, jak i jakościowej oceny zagadnień
materialnych i czysto procesowych. analizy akt sądowych, których
wyniki zostały przedstawione w niniejszej pracy, zostały przeprowa-
dzone w instytucie wymiaru sprawiedliwości.
Demograficzny i socjologiczny aspekt rozbieżności między sta‑
nem ustawowym (modelem normatywnym) a prawem w działaniu.
weryfikacja roboczej tezy o fundamentalnym rozdźwięku pomiędzy
konstrukcjami normatywnymi opartymi na założeniach i rzeczywi-
stości lat 50. i 60. XX w. a obecnym stanem rozwoju społeczeństwa
polskiego wymagała przeprowadzenia, przynajmniej w podstawowym
zakresie, analizy demograficznej i socjologicznej przemian społecz-
nych, jakie zaszły w Polsce w ostatnich kilkudziesięciu latach. wska-
zany problem badawczy uzasadniał zarówno przybliżenie dorobku
teorii demograficznych tłumaczących aktualne zmiany społeczne, jak
24
wstęp
i podjęcie próby „wpisania” obecnej sytuacji w teoretyczne modele
zmian. dokonanie tego nie jest możliwe bez szczegółowej analizy da-
nych demograficznych.
Objętość rozważań, które są poświęcone wymienionym trzem płasz-
czyznom badawczym, nie jest jednakowa. najobszerniejsze wywody
dotyczą funkcjonowania względnych zakazów małżeńskich w praktyce
sądowej. Rekonstrukcja modelu empirycznego stanowi przedstawienie
wyników przeprowadzonych badań aktowych. szeroki zakres prob-
lematyki poddanej badaniom, nieograniczonej wyłącznie do kwestii
materialnoprawnych, wielość wątków i obserwacji poczynionych w toku
ich przeprowadzania spowodowały, że opis wyników analizy orzeczni-
ctwa sądowego zajmuje znaczną część niniejszej pracy. Obszerne rozwa-
żania zostały poświęcone również rekonstrukcji modelu normatywnego.
najbardziej syntetyczna analiza objęła trzecią płaszczyznę rozwa-
żań – demograficzne i społeczne aspekty rozbieżności modelu ustawo-
wego i empirycznego. Praca ma charakter prawniczy, z konieczności
więc pierwszoplanowe znaczenie mają dociekania jurydyczne. Ponadto
z uwagi na brak właściwych instrumentów badawczych ta część rozwa-
żań ma charakter odtwórczy i opiera się na zaprezentowaniu dorobku
wskazanych nauk społecznych w zakresie niezbędnym do rozważań
prawniczych. analiza społeczno-demograficzna ma być więc uzupeł-
nieniem i tłem dla dociekań zasadniczych.
5. Rozważania zawarte w niniejszej pracy dotyczą wyłącznie mał-
żeństwa zawieranego w formie cywilnej (na podstawie art. 1 § 1 k.r.o.).
wskazane zawężenie nie ma jednak pierwszoplanowego znaczenia.
katalog okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa zarówno
w przypadku formy cywilnej, jak i wyznaniowej ze skutkiem cywilnym
jest taki sam. Rozważania dotyczące materialnych rozwiązań bada-
nych zakazów małżeńskich wprost odnoszą się również do małżeństwa
zawieranego zgodnie z art. 1 § 2 k.r.o. Pewne różnice dotyczą jedynie
kwestii proceduralnych, służących wykluczeniu zawarcia małżeństwa
z naruszeniem wymienionych zakazów.
IV. Podstawowym założeniem analizy praktyki sądowej wybra-
nych postępowań było dokonanie porównania zrekonstruowanego
modelu teoretycznego (materialnego i proceduralnego) z rzeczywi-
stością wynikającą z orzecznictwa sądów powszechnych.
Celem porównania miało być uzyskanie odpowiedzi na pytanie:
czy zawierane małżeństwa odpowiadają założeniom ustawodawcy?
warto zasygnalizować, że badanie wykazało rozbieżność modelu nor-
25
wstęp
matywnego i praktyki jego stosowania w kwestiach o fundamentalnym
znaczeniu. Obserwacja ta stała się przyczyną sformułowania najistot‑
niejszego zadania badawczego i ustalenia, jakie są tego przyczyny.
Odpowiedź udzielona w pracy wskazuje, że rozbieżność pomię‑
dzy normatywnym i empirycznym modelem względnych zakazów
małżeńskich wynika z przemian, które zaszły w społeczeństwie
polskim w ostatnich kilkudziesięciu latach.
zrekonstruowany model ochronny został sformułowany w opar-
ciu o rzeczywistość społeczną i poglądy z nią zgodne sprzed blisko
50 lat. Podstawowym jego założeniem była powszechność homoge-
nicznego modelu rodziny nuklearnej, u której podstawy leżała insty-
tucja małżeństwa.
Idea ochrony rodziny, realizowanej za pomocą względnych
zakazów małżeńskich, opierała się na monopolu małżeństwa jako
podstawy rodziny. To założenie uzasadniało przeświadczenie usta‑
wodawcy, że może wpływać na kształt rodziny poprzez regulacje
prawa małżeńskiego.
w pracy prezentowany jest pogląd, że zmiany, które w ostatnich
kilkudziesięciu latach zaszły w Polsce, są wycinkiem procesów
zachodzących w minionym półwieczu praktycznie we wszystkich
europejskich krajach wysoko rozwiniętych. Zmiany modernizacyj‑
ne doprowadziły do modyfikacji społecznego modelu rodziny, jak
również postrzegania instytucji małżeństwa.
*
książka jest zmodyfikowaną wersją rozprawy doktorskiej obro-
nionej w lutym 2012 r. w instytucie Prawa Cywilnego wydziału Pra-
wa i administracji Uniwersytetu warszawskiego. Pragnę serdecznie
podziękować mojej promotor oraz opiekunowi naukowemu Pani Prof.
dr hab. elżbiecie Holewińskiej -łapińskiej za ogromną pomoc, życz-
liwość i wsparcie, których udzieliła mi w trakcie przygotowywania
niniejszej monografii.
składam również serdeczne podziękowania Panu Prof. dr. hab.
krzysztofowi Pietrzykowskiemu oraz Panu Prof. dr. hab. Tadeuszowi
smyczyńskiemu – recenzentom mojej pracy doktorskiej.
Pragnę także podziękować Panu Prof. dr. hab. andrzejowi sie-
maszce, dyrektorowi instytutu wymiaru sprawiedliwości, za umoż-
liwienie przeprowadzenia badań aktowych będących niezwykle istot-
nym elementem niniejszej książki.
26
Część 1
Model małżeństwa i rodziny
w polskim prawie rodzinnym
oraz rola względnych zakazów
zawarcia małżeństwa
w jego realizacji
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
Rozdział I
Funkcja zakazów względnych zawarcia
małżeństwa … z punktu widzenia ochrony
ustawowego modelu rodziny i małżeństwa
1. Wprowadzenie
Ustawodawca, w szczególności podejmujący się regulacji tak spe-
cyficznej dziedziny, jaką są stosunki rodzinne, w pierwszej kolejno-
ści musi uwzględniać rzeczywistość społeczną, a więc funkcjonujące
struktury i poziom ogólny rozwoju społeczeństwa. Prawidłowość ta
była dostrzegana podczas tworzenia obowiązującego kodeksu rodzin-
nego i opiekuńczego. Przykładowo Jan gwiazdomorski, referując za-
łożenia prawa rodzinnego w konstytucji PRl, wskazywał, że podsta-
wowe elementy struktury ekonomicznej rozstrzygają między innymi
o układzie stosunków rodzinnych, a tym samym o ich ukształtowaniu
w nadbudowie prawnej8. Podkreślano również, że treść normy prawnej
nie może w sposób radykalny odrywać się od poglądów i przekonań
dominujących w społeczeństwie9.
Równocześnie regulacja prawna stosunków rodzinnych dokony-
wana całościowym aktem prawnym, jakim jest kodeks rodzinny i opie-
kuńczy, musi opierać się na postulowanym i oczekiwanym modelu
stosunków, które podlegają regulacji10.
8 J. gwiazdomorski (ref. główny), m. grudziński, s. kaleta, a. wolter, Założenia
prawa rodzinnego w świetle Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (w:) Zagad-
nienia prawne Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Materiały Sesji Naukowej
PAN, 4–9 lipca 1953 r., t. iii, warszawa 1954, s. 52.
9 s. kaleta, Prawo rodzinne w systemie prawa polskiego, sC 1961, t. i, s. 56.
10 Rozszerzając stwierdzenie zofii gawrońskiej -wasilkowskiej, zgodnie z któ-
rym każdy system prawny opiera się na jemu właściwej koncepcji małżeństwa, można
29
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
analiza i wykładnia norm prawa rodzinnego nie może odrywać
się od wskazanych powyżej czynników. Obowiązujący kodeks rodzin-
ny i opiekuńczy został uchwalony w dniu 25 lutego 1964 r. Trzon prawa
małżeńskiego był tworzony jednak znacznie wcześniej. kodeks rodzin-
ny i opiekuńczy przejął podstawowe założenia kodeksu rodzinnego
z dnia 27 czerwca 1950 r.11 został on oparty na tych samych założe-
niach ideologicznych, co potwierdza chociażby utrzymanie w mocy
wielu poglądów wyrażonych przez sąd najwyższy na gruncie kodeksu
rodzinnego12.
Regulacje prawa małżeńskiego osobowego od początku uchwa-
lenia kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie podlegały radykalnym
zmianom, które wymagają reinterpretacji podstawowych założeń, na
jakich zostały oparte. analiza rozwiązań normatywnych prawa ro-
dzinnego musi zostać poprzedzona rekonstrukcją tych założeń.
2. Model rodziny w prawie prywatnym
2.1. Koncepcja rodziny nuklearnej
Rodzina jest pojęciem podstawowym dla prawa rodzinnego. Je-
żeli uzna się bowiem prawo rodzinne za dział prawa zajmujący się
stosunkami prawnymi zachodzącymi w rodzinie13, pojęcie rodziny
zakreśla przedmiot całej dyscypliny. Ustawodawca niejednokrotnie
w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odnosi się wprost do pojęcia
rodziny, jednak go nie definiuje. Również nauki prawne nie dysponują
instrumentami umożliwiającymi samodzielną analizę pojęcia rodzi-
ny. doktryna prawa musi w tym zakresie odwoływać się do dorobku
innych nauk społecznych – socjologii, psychologii czy antropologii.
w doktrynie prawa rodzinnego powszechnie wskazuje się, że na
gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, gdy ustawodawca używa
sformułowania „rodzina”, odnosi je do małżonków i ich małoletnich
stwierdzić, że każdy system prawa rodzinnego opiera się na właściwej mu koncepcji ro-
dziny i małżeństwa – zob. z. gawrońska -wasilkowska, Małżeństwo. Istota – Trwałość
– Rozwód, warszawa 1966, s. 9.
11 s. szer, Prawo rodzinne, warszawa 1966, s. 10.
12 z. wasilkowska, Model małżeństwa i rodziny w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
PiP 1974, z. 5, s. 3 i n.
13 s. szer, Prawo rodzinne…, 1966, s. 11.
30
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
dzieci pozostających pod władzą rodzicielską14. Pojęcie rodziny na
gruncie prawa rodzinnego jest ograniczane do wspólnoty dwupoko-
leniowej, a więc tzw. rodziny małej. Oznacza to, po pierwsze, ograni-
czenie rodziny do struktury opartej na małżeństwie, a więc wyłączenie
np. analogicznego związku opartego na konkubinacie, a po drugie,
wyłączenie z tego pojęcia dalszych krewnych – zarówno w linii prostej,
jak i w liniach bocznych.
Określony powyżej zakres pojęcia rodziny oznacza, że składają się
na niego dwa rodzaje więzi – więź wynikająca z małżeństwa i z pokre-
wieństwa. w sytuacji gdy brak potomstwa lub jednego z małżonków,
zgodnie z tradycyjnym poglądem nie można mówić o rodzinie. ewen-
tualnie jest to „rodzina niepełna” czy też „zalążek rodziny”15.
Przedstawione pojęcie rodziny stosowane w polskim prawie ro-
dzinnym nawiązuje do socjologiczno-antropologicznej koncepcji
rodziny nuklearnej. socjologowie wskazują, że w epoce przedindu-
strialnej dominującym i powszechnym modelem była rodzina wielka –
wielopokoleniowa. składała się ona z kilku rodzin dwupokoleniowych,
podporządkowanych wspólnemu kierownictwu, uzależnionych od sie-
bie ekonomicznie i wzajemnie powiązanych w warunkach wspólnej
pracy i zamieszkania16. model taki związany był z charakterem struk-
tury ekonomicznej. Prowadzenie warsztatu rzemieślniczego czy go-
spodarstwa rolnego wymagało wielu rąk do pracy17.
Procesy zmian społecznych, związane z urbanizacją i industria-
lizacją, doprowadziły do rozpadu rodziny wielkiej jako odrębnej
jednostki. Okazała się ona niefunkcjonalna w nowych warunkach
społecznych. Tradycyjne wielopokoleniowe struktury w związku ze
zmieniającym się charakterem pracy, migracjami do miast i zmienia-
jącymi się warunkami ekonomicznymi uległy dekompozycji. Okres
industrialny to czas kształtowania się rodziny nuklearnej.
14 s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 66; B. dobrzański (w:) Kodeks rodzinny i opie-
kuńczy. Komentarz, red. B. dobrzański, J. ignatowicz, warszawa 1975, s. 618 (tak samo
we wcześniejszych wydaniach); J. winiarz, Rodzina i dziecko w prawie polskim (w:)
Rodzina i dziecko, red. m. ziemska, warszawa 1979, s. 441; tenże (w:) System prawa
rodzinnego, red. J.s. Piątowski, Ossolineum 1985, s. 42, 618; s. grzybowski, Prawo
rodzinne. Zarys wykładu, warszawa 1980, s. 12; J. ignatowicz, Prawo rodzinne, war-
szawa 2000, s. 25.
15 s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 67 i n.; J. winiarz (w:) System…, s. 41.
16 z. Tyszka, Socjologia rodziny, warszawa 1976, s. 99; F. adamski, Socjologia
małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, warszawa 1982, s. 220.
17 Tamże.
31
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
Twórcą pojęcia rodziny nuklearnej był george Peter murdock18.
Ten amerykański antropolog w 1949 r. przedstawił teorię, zgodnie
z którą społeczeństwo jest strukturą zbudowaną z podstawowych,
pierwotnych komórek – rodzin nuklearnych, tak jak molekuła zbu-
dowana jest z atomów19. Podstawowym budulcem społeczeństwa ma
być rodzina nuklearna, którą g.P. murdock rozumiał jako małżeństwo
kobiety i mężczyzny wraz ze wspólnym potomstwem20.
istotnym elementem koncepcji g.P. murdocka było nie tyle ogra-
niczenie pojęcia rodziny do struktury dwupokoleniowej, opartej na
małżeństwie, ile uznanie „komórkowego” modelu za powszechny
i całkowicie wypełniający strukturę społeczną21.
model rodziny małej, dwupokoleniowej, obejmującej małżonków
i ich wspólne dzieci, doskonale pasował do rzeczywistości epoki in-
dustrialnej.
znany amerykański socjolog Talcott Parsons postawił nawet tezę,
że społeczeństwo industrialne było uzależnione od rodziny nuklearnej
i wypełniania przez nią swoich funkcji. mała rodzina stała się wyspe-
cjalizowaną „agencją”, wypełniającą funkcję socjalizującą w stosunku
do dzieci i stabilizującą osobowość dorosłych jej członków22, jedno-
cześnie czerpiącą dochody z pracy najemnej, najczęściej mężczyzny23.
można postawić tezę, że model rodziny nuklearnej jako „pod-
stawowej komórki społecznej” uznawany był za optymalny, a jedno-
cześnie powszechnie występował w polskiej rzeczywistości lat 50. i 60.
XX w., gdy tworzone były rozwiązania prawa rodzinnego. Postępująca
industrializacja i urbanizacja, zapotrzebowanie na ogromną liczbę
osób do pracy w tworzonych wielkich przedsiębiorstwach, związane
z tym migracje ze wsi do miast uniemożliwiały funkcjonowanie rodzin
wielopokoleniowych.
18 za T. szlendakiem, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, war-
szawa 2010, s. 95.
19 g.P. murdock, Social Structure, new york 1949, s. 1 i n.
20 Tamże.
21 wszelkie formy rodzinne uznawał murdock za agregaty zbudowane z rodzin
nuklearnych. np. rodzina poligamiczna według autora to dwie lub więcej rodzin nu-
klearnych, połączonych węzłem wspólnego małżeństwa, a rodzina szersza niż dwupo-
koleniowa to po prostu kilka połączonych rodzin nuklearnych, tamże, s. 2.
22 T. Parsons, R.F. Bales, Family Socialisation and Interaction Process, lon-
don 1956, cytaty za przedrukiem opublikowanym (w:) Sociology of the Family. Selected
Readings, red. m. anderson, Harmondsworth 1971, s. 60.
23 Tamże, s. 52.
32
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
definiowanie rodziny za pomocą siatki pojęciowej właściwej dla
przedstawionego modelu jest dostrzegalne powszechnie w doktrynie
socjologicznej24, jak również w naukach prawnych25, gdzie – po pierw-
sze – podkreśla się zasygnalizowane powyżej ograniczenie pojęcia ro-
dziny do struktury dwupokoleniowej, a po drugie, stwierdza się, że tak
rozumiana rodzina jest „podstawową komórką społeczną”.
koncepcja społeczeństwa opartego na rodzinie nuklearnej została
powszechnie przyjęta przez polskich socjologów i poprzez socjologię
weszła również do kanonów nauki prawa rodzinnego.
2.2. Funkcjonalne definiowanie rodziny nuklearnej
Przedstawiona powyżej definicja strukturalna tradycyjnie uzu-
pełniana jest podejściem funkcjonalnym26. Podkreśla ono cele, jakim
rodzina ma służyć. w socjologii wiele uwagi poświęca się wskazaniu
poszczególnych funkcji, jakie rodzina ma do spełniania na rzecz poszcze-
gólnych jej członków i całego społeczeństwa27. Ujęcie funkcjonalne służy
głównie określeniu społecznych oczekiwań odnoszących się do rodziny28.
socjologowie rodziny przedstawiają rozbudowane typologie funk-
cji i celów rodziny. zbigniew Tyszka wyróżnił ich aż dziesięć: mate-
rialno-ekonomiczną, opiekuńczo-zabezpieczającą, prokreacyjną, sek-
sualną, legalizacyjno-kontrolną, socjalizacyjną, klasową, kulturalną,
rekreacyjno-towarzyską i emocjonalno-ekspresyjną29. Poszczególne
funkcje podzielone zostały na dodatkowego podgrupy. maria ziemska
wyróżniła funkcje: prokreacyjną, produkcyjną, usługowo-opiekuńczą,
24 Jako przykłady można wskazać poglądy z. Tyszki, Socjologia…, s. 54 i n. czy
F. adamskiego, Socjologia małżeństwa…, s. 13 i n., którzy wprost odwoływali się do
poglądów murdocka czy Parsonsa. Podobnie m. ziemska, Rodzina a osobowość, war-
szawa 1975, s. 75 i n.
25 zamiast wielu: J. winiarz (w:) System…, s. 40 i n.; J. ignatowicz, m. nazar,
Prawo rodzinne, warszawa 2006, s. 22; T. smyczyński (w:) System Prawa Prywatne-
go…, t. 11, s. 3.
26 T. szlendak posługuje się pojęciem teorii strukturalno-funkcjonalnej, Socjo-
logia rodziny…, s. 98 i n.
27 k. slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczes-
nym świecie, kraków 2008, s. 79. na temat rozumienia pojęcia funkcji rodziny
zob. a. kotlarska -michalska, Sposoby pojmowania istoty funkcji rodziny, RPeis 1990,
z. 2, s. 243.
28 k. slany, Alternatywne…
29 z. Tyszka, Socjologia…, s. 61 i n.
33
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
socjalizującą, psychohigieniczną30. Odrębną klasyfikację przeprowa-
dził Franciszek adamski. autor ten dokonał podziału na funkcje
instytucjonalne, dotyczące rodziny jako instytucji społecznej, i oso-
bowe, dotyczące rodziny jako grupy społecznej. do pierwszej grupy
zaliczone zostały funkcje: prokreacyjna (biologiczna), ekonomiczna,
opiekuńcza, socjalizacyjna, stratyfikacyjna i integracyjna; do drugiej:
małżeńska, rodzicielska i braterska. Jednocześnie autor wskazał funk-
cje istotne, kwalifikujące niezbywalne instytucje rodziny, do których
zaliczył: funkcję prokreacyjną, socjalizacyjną i funkcję miłości31.
własne podziały funkcji rodziny przedstawili również cytowani
zagraniczni „klasycy” teorii rodziny nuklearnej. g.P. murdock wy-
różnił funkcję seksualną, ekonomiczną, reprodukcyjną i edukacyjną32.
T. Parsons ograniczył rozważania do dwóch, jego zdaniem podsta-
wowych funkcji rodziny nuklearnej: socjalizacyjnej i zapewniającej
stabilizację osobowości dorosłych członków rodziny33. Poglądy socjo-
logiczne na funkcje rodziny zostały przeniesione również na grunt
rozważań prawnych34.
analiza funkcji rodziny wskazuje na złożony charakter tej insty-
tucji. z jednej strony rodzina ma do spełnienia doniosłe cele na rzecz
samych jej członków (np. funkcje: seksualna, rekreacyjna czy emo-
cjonalna). z tego punktu widzenia pozostaje tworem „prywatnym”,
niezbyt poddającym się regulacjom prawnym. z drugiej strony rodzina
nuklearna wypełniać ma zadania istotne dla całego społeczeństwa35.
z tej perspektywy jest instytucją „publiczną”, której funkcjonowanie
jest przedmiotem zainteresowania społeczeństwa i państwa, a w kon-
sekwencji – ustawodawcy.
Rodzina w powyżej przedstawionym ujęciu realizuje niezwykle
doniosłe zadania na rzecz całego społeczeństwa. najistotniejsze wydają
się cele prokreacyjne i związane z socjalizacją i opieką nad dziećmi36.
30 m. ziemska, Rodzina…, s. 35 i n.
31 F. adamski, Socjologia małżeństwa…, s. 49 i n. warto podkreślić, że z jednej
strony socjologowie wyliczają i omawiają zespoły funkcji rodziny, z drugiej podkreśla-
ją, że przekształcenia społeczne prowadzą do ograniczenia funkcji rodziny, np. T. Par-
sons, R.F. Bales, Family Socialisation…, s. 56.
32 g.P. murdock, Social…, s. 3.
33 T. Parsons, R.F. Bales, Family Socialisation…, s. 60.
34 analizę funkcji rodziny przeprowadził J. winiarz (w:) System…, s. 50 i n.
35 Tamże, s. 41.
36 na podstawowe znaczenie tych funkcji rodziny nuklearnej w epoce industrial-
nej wskazał a. giddens, Socjologia, warszawa 2005, s. 195.
34
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
Rodzina jest grupą społeczną, do której przynależy się z urodzenia
i która przyczynia się do podtrzymania trwałości (i liczebności) in-
nych, bardziej skomplikowanych struktur społecznych37. Tradycyjny
pogląd zakłada, że rodzina jest jedynym zalegalizowanym miejscem
stosunków seksualnych ludzi, a w związku z tym zalegalizowanym
miejscem przyjścia na świat potomstwa38. modelowo rodzina jest
podstawową jednostką „prokreacyjną”, która dostarcza społeczeń-
stwu nowych członków. nie mniej istotna jest funkcja opiekuńczo-
-socjalizacyjna. Rodzina powinna być podstawowym miejscem
przekazywania dzieciom dziedzictwa kulturowego, elementarnych
wartości kultury ludzkiej, wprowadzania w normy życia zbiorowe-
go39. z funkcją socjalizacyjną związana jest opieka nad dziećmi, a więc
faktyczne zabezpieczenie najmłodszych członków rodziny z uwagi na
ich niesamodzielność.
Funkcje prokreacyjną oraz opiekuńczo-socjalizacyjną należy
uznać za kluczowe z punktu widzenia ustawodawcy. instytucje prawa
rodzinnego zostały stworzone z założeniem umożliwienia rodzinie
optymalnej realizacji tych podstawowych dla społeczeństwa zadań.
Potwierdzeniem takiego stanowiska może być obowiązywanie nie-
kwestionowanej i fundamentalnej dla prawa rodzinnego zasady ochro-
ny dobra dziecka40. Jak podkreślił sąd najwyższy w uchwale z dnia
9 czerwca 1976 r. – zaleceniach kierunkowych w sprawie wzmożenia
ochrony rodziny41, do zasad charakteryzujących strukturę i funkcje ro-
dziny należy ochrona i umacnianie rodziny ze szczególnym uwzględ-
nieniem dobra dziecka oraz uznanie tego dobra za kryterium interesu
społecznego. Optymalna realizacja zadań prokreacyjnych, socjaliza-
cyjnych i opiekuńczych jest uzasadniona z punktu widzenia ochrony
dobra dziecka, a tym samym, będąc podstawą zainteresowania pań-
stwa instytucją rodziny, staje się kryterium interesu społecznego.
Pogląd akcentujący priorytetowy charakter wskazanych funkcji
był również reprezentowany w doktrynie prawa rodzinnego. stefan
kaleta stwierdził, że prokreacja, socjalizacja oraz opieka nad dzieckiem
37 T. szlendak, Socjologia rodziny…, s. 116.
38 F. adamski, Socjologia małżeństwa…, s. 52.
39 Tamże, s. 53.
40 szerzej na temat zasady ochrony dobra dziecka w. stojanowska, Rozwód a do-
bro dziecka, warszawa 1979, s. 11 i n. oraz z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra
dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, sC 1981, nr 31, s. 3.
41 iii CzP 46/75, OsnC 1976, nr 9, poz. 184.
35
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
stanowią o istocie rodziny i jej wartości społecznej. Uznał również,
że odjęcie rodzinie tych funkcji (choć do kluczowych funkcji zaliczył
ponadto gospodarczo-ekonomiczną) przesądziłoby o zaniechaniu in-
terwencji państwa w stosunek małżeństwa i odebraniu rodzinie (mał-
żeństwu) charakteru instytucji prawnej. „interwencja państwa stałaby
się zbyteczna i niecelowa”42.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że rodzina stała się
przedmiotem intensywnego zainteresowania ustawodawcy z uwagi na
funkcje, jakie pełni ona na rzecz całego społeczeństwa. na pierwszy
plan w tym kontekście wysuwa się prokreacja oraz opieka nad dziećmi
i ich socjalizacja. Jako optymalna dla tych założeń oraz odpowia-
dająca społecznej rzeczywistości uznana została rodzina nuklearna,
oparta na małżeństwie. atrakcyjność modelu nuklearnego wynikała
również z jego apriorycznej i znajdującej potwierdzenie w rzeczywi-
stości społecznej powszechności. struktury nieodpowiadające mode-
lowi były nieliczne i w związku z tym nie wymagały zainteresowania
ustawodawcy.
3. Model małżeństwa
3.1. Wpływ koncepcji rodziny nuklearnej na normatywny
model małżeństwa
wszelkie rozważania dotyczące rodziny nuklearnej zakładają, że
jest ona oparta na związku małżeńskim. w doktrynie wielokrotnie
podkreślano, że małżeństwo stanowi fundament rodziny43. Poglą-
dom takim sprzyjała rzeczywistość społeczna czasów tworzenia norm
prawa rodzinnego. Przykładowo w 1960 r. 75,5 mężczyzn w wieku
20–59 lat pozostawało w związku małżeńskim, jak również 95,5
dzieci pochodziło ze związku małżeńskiego44.
42 s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 82; również s. szer wskazywał, że „w małżeń-
stwie podstawowe znaczenie ma sprawa wychowania dzieci”, Prawo rodzinne…, 1966,
s. 28.
43 s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 83; J. winiarz, Ochrona praw matki…, s. 17;
s. szer, Prawo rodzinne…, s. 14; z. wasilkowska, Model małżeństwa i rodziny…, s. 4; tak
również sąd najwyższy np. w uchwale z dnia 26 kwietnia 1952 r., C 798/51, OsnC 1952,
nr 1, poz. 1.
44 dane z Rocznika demograficznego 1945–1966, warszawa 1968.
36
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
w modelu nuklearnym małżeństwo stanowi instytucję centralną.
Rodzina poza związkiem małżeńskim właściwie nie występuje. w ta-
kim ujęciu małżeństwo i rodzina są pojęciami nierozłącznymi, często
stosowanymi zamiennie.
Centralna pozycja małżeństwa w modelu rodziny nuklearnej
determinuje fundamentalne miejsce instytucji małżeństwa w syste-
mie prawa rodzinnego. zawarcie małżeństwa zgodnie z art. 23 k.r.o.
konstytuuje powstanie rodziny, a więc instytucji, która jest budulcem
całego społeczeństwa. nie jest przypadkiem, że instytucja małżeństwa
w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym została uregulowana w tytule i.
skoro małżeństwo ma „monopol” na skonstruowanie rodziny nukle-
arnej, a ta jest powszechnym i wyłącznym budulcem całego społeczeń-
stwa (model „komórkowy”), ustawodawca poprzez regulacje prawa
małżeńskiego ma możliwość determinowania stosunków rodzinnych,
a więc ma wpływ na całą strukturę społeczną.
Fundamentalne znaczenie dla systemu prawnego i społecznego
małżeństwa znajduje potwierdzenie w treści norm konstytucyjnych.
artykuł 67 konstytucji PRl45 stanowił, że małżeństwo i rodzina znaj-
dują się pod opieką i ochroną PRl. Po zmianach konstytucji PRl,
dokonanych w 1976 r., analogiczną treść miał art. 79 konstytucji PRl,
stanowiący, że małżeństwo, macierzyństwo i rodzina znajdują się pod
opieką i ochroną PRl. Obecnie rozwiązania te zostały przeniesione do
rozdziału i konstytucji RP. artykuł 18 ustawy zasadniczej stanowi, że
małżeństwo, jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyń-
stwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej
Polskiej.
normatywny model małżeństwa jest ściśle uwarunkowany
promowaną koncepcją rodziny. Jak słusznie podkreśliła zofia
wasilkowska, przepisy prawa rodzinnego mogą przyczynić się do
ukształtowania takiego modelu małżeństwa, który najbardziej od-
powiada celom rodziny46. nadrzędny charakter ma więc rodzina
prawidłowo realizująca oczekiwane przez społeczeństwo zadania.
małżeństwo, jako instytucja prawna, ma być jurydyczną „ramą”
czy też szkieletem dla powstania i funkcjonowania rodziny. Ta-
kie rozumienie celu małżeństwa zdaje się potwierdzać brzmienie
45 konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (dz. U.
nr 33, poz. 232 z późn. zm.).
46 z. gawrońska -wasilkowska, Małżeństwo. Istota…, s. 13.
37
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
art. 23 k.r.o., statuującego obowiązek współdziałania małżonków
„dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli”. zgodzić
się należy z Janem winiarzem, że u podłoża współczesnej rodziny
tkwi związek małżeński. Już samo jego zawarcie powoduje wejście
w pierwszą fazę życia rodziny. gdyby nie ten społecznie istotny
fakt, to małżeństwo – podobnie jak przyjaźń lub narzeczeństwo –
mogłoby stanowić zwykły stosunek społeczny, znajdujący się poza
sferą zainteresowań prawa47.
Jurydyczny model małżeństwa powinien zostać więc dopasowa-
ny do zadań, jakie w społeczeństwie ma wypełniać rodzina48. należy
postawić tezę, że wykładnia przepisów prawa małżeńskiego powin-
na w pierwszej kolejności uwzględniać ten „funkcjonalny” punkt
widzenia49.
3.2. Podstawowe założenie regulacji instytucji
małżeństwa – ochrona rodziny
Rozważania te doprowadziły do wniosku, że w założeniu usta-
wodawcy system społeczny został oparty na powszechnym i uzna-
nym za optymalny modelu rodziny nuklearnej, której podstawą
jest małżeństwo. Regulowanie normami prawnymi instytucji mał-
żeństwa ma przekładać się na modyfikacje struktur społecznych.
działanie takie będzie bowiem determinowało pośrednio funkcjo-
nowanie rodziny.
Tradycyjnie opisując przyjęty przez ustawodawcę model mał-
żeństwa, wskazuje się zasady (idee, założenia) leżące u podstaw obo-
wiązujących rozwiązań. najczęściej jako zasady prawa małżeńskiego
wskazuje się: trwałość, monogamiczność, laickość i równouprawnie-
47 Tak J. winiarz, Rodzina i dziecko…, s. 439.
48 na powiązanie konstrukcji małżeństwa z funkcjami rodziny wskazali w szcze-
gólności: z. ziembiński, Unormowania prawne a unormowania moralne w sferze prawa
rodzinnego PRL, RPeis 1977, z. 2, s. 23; w. michalski, k. krzekotowska, J.R. kubiak,
Ogólne zasady prawnej ochrony rodziny, zn iBPs 1980, z. 13, s. 15; s. kaleta, Prawo
rodzinne…, s. 87 i n.; J. winiarz, Rodzina i dziecko…, s. 438.
49 na marginesie należy wskazać, że małżeństwo jako instytucja prawna nie-
jednokrotnie bywa definiowane poprzez cele rodziny. w takiej sytuacji następuje
pomieszanie celów małżeństwa, jako instytucji prawnej, i rodziny, która powstaje na
jego podstawie. wydaje się, że bardziej poprawne jest ich rozdzielenie przez przyjęcie,
że celem małżeństwa, jako instytucji prawnej, jest wyłącznie danie oparcia rodzinie.
38
Rozdział i. Funkcja zakazów względnych zawarcia małżeństwa…
nie małżonków50. Powyższy katalog można uzupełnić niebudzącym
wątpliwości w świetle art. 1 k.r.o., a obecnie również i art. 18 kon-
stytucji RP, stwierdzeniem, że polski porządek prawny opiera się na
heteroseksualności małżeństwa51.
z punktu widzenia regulacji dotyczących zawarcia małżeństwa
najistotniejsze znaczenie wydają się mieć „zasady” monogamiczności,
trwałości i heteroseksualności52.
zagadnienia heteroseksualności i monogamiczności są dość oczy-
wiste i głęboko zakorzenione w tradycyjnych normach właściwych
dla polskiego obszaru kulturowego, czego potwierdzeniem są przepi-
sy konstytucyjne. zasady te mają również znaczenie ograniczone do
treści art. 1 i 13 k.r.o.
największe znaczenie przypisuje się zasadzie trwałości mał-
żeństwa. w doktrynie powszechnie przyjmuje się, że małżeństwo
powinno być związkiem stabilnym i trwałym. Panuje niekwestiono-
wane przekonanie, że tylko w trwałym związku małżeńskim mogą
być prawidłowo realizowane funkcje małżeńskie53. Pogląd ten został
zaakceptowany w całej rozciągłości przez sąd najwyższy w cytowa-
nej uchwale z dnia 9 czerwca 1976 r., w której podkreślone zostało, że
„państwo i społeczeństwo jest zainteresowane w utrzymaniu trwa-
łości związku małżeńskiego, zwłaszcza gdy pochodzą z niego dzieci.
w trwałym bowiem i harmonijnym małżeństwie istnieją największe
szanse prawidłowego wychowania dzieci i młodzieży, rozwijania ich
uzdolnień, kształtowania charakterów (…)”. Trwałość małżeństwa ma
być gwarantem prawidłowej realizacji funkcji rodziny (w szczególności
opiekuńczo-socjalizacyjnej).
50 s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 113 i n.; z. gawrońska -wasilkowska, Małżeń-
stwo. Istota…, s. 9; B. walaszek, Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, warszawa 1971,
s. 17; w. michalski, k. krzekotowska, J.R. kubiak, Ogólne zasady…, s. 10 i n.; J. winiarz
(w:) System…, s. 65 i n.; J. ignatowicz, m. nazar, Prawo rodzinne…, s. 82 i n.; T. smy-
czyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, warszawa 2009, s. 28.
51 szerzej T. smyczyński, Rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji,
PiP 1997, z. 11–12 s. 187.
52 Choć J. gajda uznał za najistotniejsze monogamię i świeckość (w:) System
Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. smyczyński, warsza-
wa 2009, s. 71.
53 J. gwiazdomorski, m. grudziński, s. kaleta, a. wolter, Założenia…, s. 59;
s. kaleta, Prawo rodzinne…, s. 118; w. michalski, k. krzekotowska, J.R. kubiak,
Ogólne zasady…, s. 15; J. winiarz (w:) System…, s. 66; T. smyczyński (w:) System Pra-
wa Prywatnego…, t. 11, s. 54.
39
Część 1. model małżeństwa i rodziny w polskim prawie rodzinnym…
wielu przedstawicieli doktryny doszukuje się silnych przejawów
zasady trwałości małżeństwa w przepisach regulujących jego zawarcie.
Poprzez realizację tej zasady ustawodawca zapobiega lekkomyślnemu
zawieraniu małżeństw. wyrazem takiego założenia było wprowadze-
nie w art. 4 k.r.o. miesięcznego okresu wyczekiwania czy też podwyż-
szenie w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wieku małżeńskiego dla
mężczyzn z 18 do 21 lat54. możliwość konwalidacji związków małżeń-
skich zawartych wbrew istniejącemu zakazowi (art. 10 § 3, art. 11 § 3,
art. 12 § 3, art. 13 §
Pobierz darmowy fragment (pdf)