Darmowy fragment publikacji:
redakcja naukowa
JADWIGA STAWNICKA
BERNARD WIŚNIEWSKI
ROBERT SOCHA
Zarządzanie kryzysowe
Teoria, praktyka, konteksty, badania
Szczytno 2011
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
prof. dr hab. Hubert Królikowski, prof. dr hab. Tomasz Szubrycht
Projekt okładki
Grzegorz Adamiak
Redakcja Wydawcy
Małgorzata Popiało — red. merytoryczna, korekta
Robert Ocipiński — red. techniczna, łamanie
© Wszelkie prawa zastrzeżone — WSPol Szczytno 2011
ISBN 978-83-7462-288-2
Druk i oprawa:
Wydział Wydawnictw i Poligrafi i Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
12–100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111
tel. 89 621 51 02, fax 89 621 54 48, e-mail: wwip@wspol.edu.pl
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE (Jadwiga Stawnicka, Bernard Wiśniewski) ..................... 5
1. ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE — TEORIA PROBLEMU .................... 9
1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa (Andrzej Wawrzusiszyn) ...................... 9
1.2. Współczesne postrzeganie zagrożeń (Robert Socha) ............................. 19
1.3. Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem (Jarosław Gryz)................ 31
1.4. Teoretyczne aspekty zarządzania kryzysowego (Janusz Falecki) ......... 50
2. PRAKTYCZNE ZAGADNIENIA ZARZĄDZANIA
KRYZYSOWEGO .......................................................................................... 63
2.1. Prawno-organizacyjne problemy zarządzania kryzysowego
(Robert Socha, Arkadiusz Letkiewicz) ..................................................... 63
2.2. Ochrona ludności a zarządzanie kryzysowe (Mariola Madej) ............. 71
2.3. Informatyczne wspomaganie procesów zarządzania kryzysowego
(Władysław Ryszard Sulęta) ..................................................................... 79
3. WYMIANA INFORMACJI I JEJ SKUTKI ............................................... 85
3.1. Informacyjne uwarunkowania zarządzania kryzysowego
(Jarosław Prońko, Arkadiusz Letkiewicz) ................................................ 85
3.2. Negocjacje i stres (Kuba Jałoszyński, Bernard Wiśniewski) .................. 96
3.3. Konsekwencje stresu (Tomasz Głuszczak) .............................................. 105
4. NEGOCJACJE POLICYJNE I KRYZYSOWE. RYS HISTORYCZNY
ORAZ PERSPEKTYWY BADAWCZE (Dariusz Biel) ..................................... 113
4.1. Definicja negocjacji kryzysowych ............................................................. 114
4.2. Rys historyczny negocjacji kryzysowych ................................................. 115
4.3. Bazy danych o incydentach ........................................................................ 120
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
4.4. Badania naukowe negocjacji kryzysowych .............................................. 122
4.5. Aspekt komunikacyjny sytuacji kryzysowych ........................................ 127
5. KOMUNIKOWANIE KRYZYSOWE. PERSPEKTYWY
BADAWCZE (Jadwiga Stawnicka) ....................................................................... 131
5.1. Wstęp ............................................................................................................. 131
5.2. Wyjaśnienie terminu „negocjacje policyjne” ........................................... 131
5.3. Badania komunikacji w sytuacjach kryzysowych .................................. 133
ZAKOŃCZENIE (Robert Socha, Jadwiga Stawnicka) .................................... 151
BIBLIOGRAFIA ........................................................................................... 153
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WPROWADZENIE
Katalog zagrożeń godzących w bezpieczeństwo pojedynczych osób, grup
społecznych i wszelkiego typu organizacji jest zbiorem otwartym. Zazwyczaj
zagrożeniom tym nie można zapobiegać skutecznie. Dlatego też niemal od za-
wsze podejmowano starania zmierzające do przeciwdziałania im i minimaliza-
cji skutków ich wystąpienia, co w konsekwencji sprowadzało się do zarządzania
w trudnych, krytycznych sytuacjach. Dziś to zarządzanie określa się mianem
kryzysowego.
Przygotowania do zarządzania kryzysowego w państwie mają charakter sys-
temowy. Realizują je wszystkie, wzajemnie powiązane funkcjonalnie siły i środ-
ki wykonujące zadania z dziedziny zarządzania kryzysowego, odpowiednio zor-
ganizowane i utrzymywane w zdolności do działań. Przygotowania, o których
mowa, są realizowane w zgodzie z obowiązującym prawem oraz wymagania-
mi podyktowanymi wyzwaniami i zagrożeniami. Proces ten jest permanentnie
doskonalony. Uczestniczą w nim przywołane wcześniej siły oraz wspierające je
środowiska badawcze. Ich wspólny wysiłek pozwala opracowywać rozwiązania
prawno-organizacyjne na miarę potrzeb i możliwości.
Uzyskanie i utrzymanie możliwie najwyższego poziomu bezpieczeństwa sta-
nowi z dawien dawna przedmiot zabiegów tak indywidualnych, jak i zbiorowych
podmiotów życia społecznego. Dążąc do zaspokojenia tej podstawowej potrzeby
jednostki i całej społeczności w toku rozwoju cywilizacyjnego, zbierają, analizu-
ją i przetwarzają różnorodne doświadczenia, „tworzą” wiedzę o bezpieczeństwie
oraz o kluczowej dla niego kategorii, jaką stanowią zagrożenia. Tak gromadzona
i systematycznie wzbogacana wiedza pozwala opracowywać rozwiązania (praw-
ne, instytucjonalne, organizacyjne, techniczne i in.), które umożliwiają zapo-
bieganie zagrożeniom bezpieczeństwa na różnych poziomach (jednostki, grup
społecznych, państw, społeczności międzynarodowych), w sytuacji zaś, gdy za-
grożeń tych nie sposób uniknąć (np. w przypadkach gwałtownego działania sił
natury), pomaga minimalizować ich skutki i nieść efektywną pomoc poszkodo-
wanym1.
Rozległość zadań związanych z zarządzaniem kryzysowym jest ogromna.
Dotyczą one, jak już wcześniej wspomniano, teorii i praktyki, a także badań.
Ważne dla jakości zarządzania kryzysowego są także konteksty. Odnoszą się one
głównie do kwestii szeroko postrzeganej informacji, jej wymiany i skutków. Tych
ostatnich, których bez wątpienia jest niemało, poszukiwać należy w wielu dzie-
dzinach — często wydających się niezwiązanymi z zarządzaniem kryzysowym.
1 W. Fehler, B. Wiśniewski, Wprowadzenie [w:] Edukacja obronna społeczeństwa, B. Wiś-
niewski, W. Fehler (red. nauk.) Białystok 2006, s. 6.
5
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ponadczasowość omawianej problematyki skłoniła autorów niniejszego opra-
cowania, a przede wszystkim jej redaktorów naukowych, do rozwiązania prob-
lemu badawczego, sformułowanego w pytaniu: jakie potrzeby badawcze w za-
kresie komunikacji wyznaczają współczesna teoria i praktyka zarządzania
kryzysowego?
Na potrzeby dociekań autorów założono, że celem niniejszego opracowania
jest określenie zasadniczych teoretycznych i praktycznych wyznaczników współ-
czesnego zarządzania kryzysowego oraz ich wpływu na komunikację, a tym sa-
mym na perspektywy badawcze w tym obszarze.
Źródeł uzasadnienia penetracji obszaru określonego w tytule niniejszego
opracowania należy poszukiwać w zapotrzebowaniu na naukowo zweryfikowane
sposoby, koncepcje i modele zarządzania kryzysowego określone przez instytucje
zajmujące się tego typu zarządzaniem oraz ośrodkami akademickimi kształcący-
mi między innymi na ich potrzeby.
W toku wspomnianych dociekań autorzy wykorzystywali osiągnięcia nauko-
we wielu krajowych i zagranicznych ośrodków naukowych, ekspertów z zakresu
zarządzania, także własne doświadczenia z prowadzonych samodzielnie badań
oraz tych wyniesionych z pracy w instytucjach zajmujących się bezpieczeństwem,
w tym zarządzaniem kryzysowym.
Zaprezentowane do tej pory zagadnienia wpłynęły na strukturę niniejszego
opracowania, złożonego z pięciu rozdziałów, wstępu i zakończenia.
W rozdziale pierwszym zaprezentowano teoretyczne aspekty zarządzania
kryzysowego, uwzględniając w szczególności problemy bezpieczeństwa i zagro-
żeń, zarządzania strategicznego bezpieczeństwem.
Rozdział drugi został poświęcony zagadnieniom utylitarnym dotyczącym za-
rządzania kryzysowego. W tej części opracowania zaprezentowano rozwiązania
prawno-organizacyjne stosowane w naszym kraju. Przedstawiono także zagad-
nienia związane z wypełnianiem wobec społeczeństwa służebnej roli przez or-
gany administracji publicznej, związane z ochroną ludności. Rozdział drugi za-
mykają rozważania odnoszące się do wszechobecnych we współczesnym świecie
systemów informatycznych, przeznaczonych do informatycznego wspomagania
procesów zarządzania kryzysowego.
W rozdziale trzecim skupiono się na towarzyszących nieodłącznie zarządza-
niu kryzysowemu informacjom i stresom. Treści prezentowane w tym rozdziale
pozwalają na dostrzeżenie kontekstów zarządzania kryzysowego oraz jego inter-
dyscyplinarnego charakteru, który w konsekwencji nadaje taki charakter zarzą-
dzaniu tego typu.
Dwa ostatnie rozdziały zostały poświęcone w całości perspektywom badaw-
czym negocjacji kryzysowych i komunikacji kryzysowej. Te dwa obszary pod-
legające w ostatnim okresie intensywnej eksploracji zostały zaprezentowane
w zbliżony sposób, z wykorzystaniem szczegółowej analizy źródeł naukowych
traktujących o tych problemach, naukowo uzasadnionych perspektywach badaw-
6
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
czych. Rozważania prezentowane w rozdziałach czwartym i piątym przedsta-
wiono w odpowiedni sposób, korespondujący ze stylem zaprezentowanym w po-
przednich częściach pracy.
Na zakończenie należy zauważyć, iż udział przedstawicieli wielu ośrodków
akademickich w zespole autorskim wskazuje na potrzeby dalszej naukowej pene-
tracji obszarów zasygnalizowanych w niniejszym opracowaniu.
Jadwiga Stawnicka, Bernard Wiśniewski
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
7
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE — TEORIA
PROBLEMU
1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa (Andrzej Wawrzusiszyn)
Bezpieczeństwo jest potrzebą, którą psychologowie lokują na jednym z pierw-
szych miejsc w hierarchii ludzkich potrzeb. Wartość ta rzadko była explicite gło-
szona przez ideologów oraz myślicieli w przeszłości i rzadko trafiała na rewolu-
cyjne sztandary (nic więc dziwnego, że nie pojawia się w podręcznikach historii
myśli społecznej, choć równość i wolność zajmują tam wiele miejsca). Wartość ta
przez wiele wieków nie zajmowała pierwszego miejsca w projektach przebudowy
społecznej może dlatego, że bezpieczeństwo jawiło się sprawą Boga i losu, nie zaś
sprawą społeczeństwa, bezsilnego wobec żywiołów i plag; może dlatego, że za-
wsze i wszędzie najpoważniejszym argumentem obrońców status quo przeciwko
rewolucjom i ryzykownym projektom było to, że naruszą one poczucie stabilizacji
i bezpieczeństwa zarówno możnych, jak i maluczkich — pisze Jolanta Supińska1.
Nobilitacja tej wartości jest nierozłącznie związana z zagubieniem się czło-
wieka w chaosie zdarzeń, nadmiarem informacji, relatywizmem, zmianą ukła-
du sił w gospodarce światowej i polityce. Narasta liczba zagrożeń niezależnych
od woli człowieka, co często powoduje, iż wplątuje się on w sytuacje, których
mógłby uniknąć, gdyby nie zabrakło mu rozwagi i odpowiedzialności. Potrzeba
bezpieczeństwa staje się dzisiaj dotkliwym stanem braku i egzystencjalnego dys-
komfortu2.
Rozważania nad istotą bezpieczeństwa warto rozpocząć od stwierdzenia, iż
problematyka ma tak długą historię, jak długa jest historia ludzkości. Człowiek
od zawsze miał swoje bardziej i mniej żywotne potrzeby i interesy, które zderzały
się z potrzebami i interesami innych ludzi, którym to potrzebom i interesom za-
grażały także najzwyklejsze fizyczne siły natury (pożary, burze, powodzie, trzę-
sienia ziemi, mrozy i inne tego typu kataklizmy). Oprócz tych czysto zewnętrz-
nych i fizycznych czynników trapiły człowieka już od samego początku również
strachy i rozterki wewnętrzne, świadomościowe, duchowe, psychologiczne. Czło-
wiek od zarania swych dziejów stawał zatem w obliczu zagrożeń naturalnych
(fizycznych, materialnych) i duchowych (niematerialnych, irracjonalnych).
1 Cyt. za: Wstęp [w:] Bezpieczeństwo człowieka a transdyscyplinarność, t. 1, E. Jarmoch,
A.W. Świderski, I.A. Trzpil (red.), Siedlce 2009, s. 5–6.
2 Tamże.
9
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Znamienne opisy tych zagrożeń i borykania się z nimi przez człowieka może-
my spotkać w największej księdze ludzkości, czyli Biblii. Dowiadujemy się z niej,
że z pierwszymi zagrożeniami człowiek spotkał się już w raju. Kuszenie przez
szatana i zupełna bezbronność Ewy i Adama wobec tego skrytego zagrożenia
spowodowały pierwszą wielką tragedię, jaką była konieczność opuszczenia raju
przez pierwszych ludzi. Wszystkie dotychczasowe i przyszłe ludzkie kłopoty są
następstwem owej beztroskiej postawy naszych praojców.
Niemal natychmiast po tym człowiek musiał zmierzyć się z kolejnymi, tym
razem już ziemskimi zagrożeniami. Konflikt między Kainem a Ablem zakończył
się zabójstwem. Kain poczuł się zagrożony i chociaż zabił Abla, to owo pierwsze
zwycięstwo na placu boju nie doprowadziło do osiągnięcia celu strategicznego.
Niezwykle ważne okazało się zapewnienie sobie ochrony w czasie największej
klęski żywiołowej w dziejach ludzkości, jaką był biblijny potop. Noe trafnie ocenił
zagrożenia i przygotował system bezpieczeństwa, którego głównym elementem
była arka, by zapewnić przetrwanie swojego rodu wraz z niezbędnymi zasobami.
Te biblijne wydarzenia dobrze ilustrują genezę problematyki bezpieczeństwa
oraz ukazują jej znaczenie i złożoność3.
Przykłady myślenia o bezpieczeństwie spotykamy także w starożytności. Naj-
częściej pojawiały się one w dziełach filozofów. W znanym dialogu Platona za-
tytułowanym „Państwo” dostrzega się, że dla bezpieczeństwa człowieka i grup
społecznych bardzo duże znaczenie mają: dobre decyzje, zdrowe zmysły i zdrowe
ciało, ale także powodzenie, sława i dostatek4.
Inny starożytny filozof Arystoteles w rozważaniach o bezpieczeństwie zwra-
cał głównie uwagę na znaczenie przyczyn (uwarunkowań) bezpieczeństwa, pod-
kreślając doniosłość szczególnie dwóch ich grup. Były to:
— uwarunkowania zewnętrzne (budulcowe i formalne) zależne od otoczenia,
— przyczyny wewnętrzne — zależne od rzeczy i podmiotu5.
W czasach nowożytnych Monteskiusz podkreślał szczególną rolę przyjaznych
stosunków między ludźmi i poszanowania prawa jako warunków bezpieczeń-
stwa. Zwracał na to uwagę także Paul Holbach — dzięki przestrzeganiu prawa
mogą być chronione takie wartości, jak wolność i własność. Thomas Hobbes uwa-
żał, że z bezpieczeństwem wiążą się takie kategorie, jak: nieufność, sława i nie-
zdrowa rywalizacja oraz wojna i bogactwo. Problematykę konfliktów wewnętrz-
nych i zewnętrznych poruszał w swoich dziełach Emanuel Kant, uwypuklając
rolę takich wartości, jak: pokój, prawo i moralność, stanowiących niejako prze-
ciwwagę dla niezdrowej rywalizacji oraz dążenia do sławy i bogactwa, a środkiem
3 Zob. S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku,
Toruń 2008, s. 16–17.
4 Cyt. za: M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów
bezpieczeństwa i obronności państwa, Siedlce 2009, s. 12.
5 Cyt. za: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, Warszawa-Pruszków 1997, s. 208.
10
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
do ich zdobycia była wojna. Bez pokoju, prawa i moralności trudno byłoby mówić
o długotrwałym bezpieczeństwie i o zrównoważonym pokoju. Przesłanie Augu-
sta Comte`a, dotyczące roli pracy, pokoju, altruizmu, dobrobytu i szczęścia dla
zapewnienia długotrwałego bezpieczeństwa, zachowuje swoją aktualność do dziś.
Zdaniem Ericha Fromma, warunkiem bezpieczeństwa jest także zdrowie
społeczne, którego przejawami są: miłość, twórczość, braterstwo i indywidual-
ność. Objawów choroby społecznej zaś upatrywał on w irracjonalizmie, destruk-
cji, konformizmie, narcyzmie i kazirodztwie.
Wśród wybitnych polskich myślicieli i mężów stanu, którzy podejmowali
tematykę bezpieczeństwa, należy wymienić: Adama Czartoryskiego, Augusta
Cieszkowskiego, Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, Pawła Włodkowica. Zwracali
oni uwagę na takie wartości, jak: pokój, tolerancja, sprawiedliwość, uczciwość,
prawda, moralność, edukacja itp.6
Szczególnie wiarygodne źródło wiedzy i mądrości przydatne w rozwiązywa-
niu problemów bezpieczeństwa stanowi strategia Karola Clausewitza, która się
opiera na filozoficznym, polityczno-społecznym i wojskowym ujęciu właściwo-
ści i prawidłowości wojny7.
Procesy, jakie towarzyszą współczesnemu człowiekowi, tworzą nowe ramy
życia społecznego. Przełom XX i XXI wieku zmienił świat, a wraz z tym warun-
ki, w jakich żyje człowiek. Ewolucja pojęcia „bezpieczeństwo” i związanych z tym
sposobów myślenia o bezpieczeństwie oraz sposobów zapewniania bezpieczeń-
stwa jest faktem8. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie bezpieczeństwa
międzynarodowego. Na przełomie lat 40. i 50. XX w. uważano np., że idea bez-
pieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu
państwu pragnienie zabezpieczenia przed agresją militarną i opiera się na po-
siadanej przez państwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub że w przypad-
ku ataku otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw.
W tym rozumieniu głównym środkiem zapewnienia bezpieczeństwa była siła
wojskowa. Stopień tak rozumianego bezpieczeństwa zależał od wielkości moż-
liwych zagrożeń i zakresu gwarancji otrzymywanych przez dane państwo. Bez-
pieczeństwo było wówczas pojmowane jako zewnętrzne, a więc międzynarodowe
zapewnienie państwu wolności od zagrożeń, strachu i ataku. Jego prawnomię-
dzynarodowym odzwierciedleniem był natomiast stopień zorganizowania się
społeczności międzynarodowej. Ten ostatni aspekt zachowuje swą aktualność
6 Zob. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów…,
s. 12–16.
7 Zob. R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa
narodowego Polski w erze globalizacji, Warszawa 2008, s. 18–26.
8 Szerzej: D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynaro-
dowe u schyłku XX wieku, Warszawa 1997; M. Cieślarczyk, Psychospołeczne i prakseo-
logiczne aspekty bezpieczeństwa i obronności, Warszawa 1997; M. Cieślarczyk, Kultura
bezpieczeństwa i obronności, Siedlce 2007, s. 13–102.
11
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
jako jeden z istotnych czynników bezpieczeństwa zarówno w wymiarze między-
narodowym, jak i wewnętrznym9.
Wiele pozytywnych zmian odnotowywano w społeczeństwach wstępują-
cych do Unii Europejskiej po okresie znacznego ograniczania ich suwerenności.
Wskazywano już wtedy na potrzebę szerszego, kooperatywnego myślenia o bez-
pieczeństwie. Świadczą o tym prace i wypowiedzi Kaufmana, Dobrosielskie-
go i Kukułki, a także, nieco później, Kuźniara, Stańczyka, Zięby i wielu innych
specjalistów zajmujących się problematyką bezpieczeństwa międzynarodowego.
Zdaniem tych autorów, dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa polega zarówno
na tworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwo-
ju istotnych składników danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnego
zagrożenia zewnętrznego, co sprzyjałoby harmonijnemu, symbiotycznemu roz-
wojowi szerszego organizmu lub systemu. W takim rozumieniu bezpieczeństwo
wewnętrzne i zewnętrzne łączą się i tworzą bezpieczeństwo danego podmiotu10.
Zakres rozumienia terminu „bezpieczeństwo” systematycznie się poszerzał
w wyniku rozwoju cywilizacyjnego o nieznane dotychczas wyzwania i zagroże-
nia oraz nowe środki i sposoby ich eliminowania11. Według Janusza Stefanowicza
„(…) czasy współczesne, przynosząc równolegle do postępu cywilizacyjnego ros-
nącą gamę zagrożeń, zmieniły zakres pojmowania bezpieczeństwa. W przeszłości
rozumiane czysto militarnie, dziś rozszerzyło się na ważkie aspekty niewojskowe
— polityczne, ekonomiczne, ekologiczne itp. Po drugie, zmieniła się jego teleolo-
gia. Już nie tylko pierwotna wola przetrwania, ale ochrona dobrobytu państwa
i jego obywateli, obrona wolności i tożsamości — także ustrojowej — składają
się na funkcje polityki bezpieczeństwa. Wreszcie po trzecie, znacznie silniej niż
w przeszłości występuje zależność między bezpieczeństwem narodowym i ładem,
czyli bezpieczeństwem międzynarodowym”12. Podobny pogląd prezentuje mię-
dzy innymi Stefan Korycki, który uważa, że „współczesna koncepcja bezpieczeń-
stwa obejmuje — jak się powszechnie przyjmuje — znacznie szerszy wymiar niż
w przeszłości. Dzisiaj bezpieczeństwo to także ekonomiczne zależności i współza-
leżności, kwestie zasobów surowcowych, ekologii, demografii, sprawy społeczne
i humanitarne, zagadnienia związane z zachowaniem narodowej tożsamości i za-
pewnieniem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świa-
ta. Istotę zjawiska bezpieczeństwa należy widzieć w jego związku ze zjawiskiem
zagrożenia, które oznacza z jednej strony pewien stan psychiczny lub świadomoś-
9 M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów…,
s. 27–28.
10 Tamże, s. 33.
11 Zob. R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych
[w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warszawa 1997,
s. 170.
12 J. Stefanowicz, Przedmowa [w:] Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, J. Stańczyk
(red.), Warszawa 1996, s. 7.
12
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ciowy wywołany postrzeganiem zjawisk, które subiektywnie ocenia się jako nie-
korzystne lub niebezpieczne, a z drugiej strony czynniki obiektywne, powodujące
stany niepewności i obaw”13. Obecnie bezpieczeństwo jest coraz bardziej różno-
rodne, kompleksowe, a jego zagrożenie — znacznie trudniejsze do przewidzenia.
Zwiększa się liczba podmiotów, które mogą w brać udział w jego zapewnieniu14.
Bezpieczeństwo można określić jako stan niezagrożenia, spokoju, pewności;
stan i poczucie pewności, wolności od zagrożeń, strachu lub ataku. Ponieważ
„stan” bezpieczeństwa jest niemierzalny, więc zasadniczą kwestią w zapewnie-
niu bezpieczeństwa jest jego postrzeganie przez społeczeństwo i władze państwa.
Owe postrzeganie stanu bezpieczeństwa może, w wyniku analizy obiektywnych
i subiektywnych aspektów zagrożenia, przybrać — zdaniem szwajcarskiego poli-
tologa Daniela Freia — następujące postaci:
— braku bezpieczeństwa — wówczas, gdy występuje duże rzeczywiste zagro-
żenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe,
— obsesji — gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże,
— fałszywego bezpieczeństwa — gdy zagrożenie jest poważne, a postrzegane
bywa jako niewielkie,
strzeganie prawidłowe15.
— bezpieczeństwa — gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego po-
Bezpieczeństwo rozumiane jest także jako proces, czyli wynik ciągłej dzia-
łalności jednostek, społeczności lokalnych, państw czy organizacji międzynaro-
dowych na rzecz osiągnięcia pożądanego stanu bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo
jest zarazem stanem i procesem16.
Kolejne znaczenie bezpieczeństwa to naczelna potrzeba i wartość człowie-
ka i grup społecznych a zarazem ich najważniejszy cel. Jest ono pierwotną, egzy-
stencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie — państw. Idzie przy
tym nie tylko o przetrwanie integralności czy niezawisłości, lecz także o bezpie-
czeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki
czy narodu. Owo bezpieczeństwo zależy od tego, co dzieje się wokół nas, od śro-
dowiska zewnętrznego, z którego mogą pochodzić ewentualne zagrożenia; zale-
ży także od nas samych — naszego zdrowia i gotowości sprostania takim zagro-
żeniom17.
Z kolei Ryszard Zięba proponuje dwa sposoby rozumienia pojęcia „bezpie-
czeństwo”: wąski — czyli bezpieczeństwo jako brak zagrożeń oraz szerokie —
13 S. Korycki, Bezpieczeństwo polityczne [w:] System bezpieczeństwa Polski, Warszawa
1993, s. 53–54.
14 Por. J. Kaczmarek, Współczesne bezpieczeństwo, Warszawa 2008, s. 136.
15 R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa naro-
dowego Polski…, s. 8; cyt. za J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie…, s. 17.
16 Por. J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Warszawa 1984, s. 18.
17 R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa naro-
dowego…, s. 8–9.
13
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
czyli aktywne kształtowanie wewnętrznej i zewnętrznej sytuacji państwa w taki
sposób, aby zapewnić pewność jego przetrwania oraz możliwość rozwoju18. Do
tego drugiego sposobu pojmowania idei bezpieczeństwa odwołuje się Jerzy Stań-
czyk, wymieniając dwa zasadnicze składniki bezpieczeństwa: gwarancje nienaru-
szalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego rozwoju. W potocz-
nym ujęciu ogranicza się bezpieczeństwo do zapewnienia przetrwania — co jest
efektem ułomnego, tzw. negatywnego rozumienia bezpieczeństwa. Pozytywne
rozumienie bezpieczeństwa natomiast opiera się na zespoleniu obydwu skład-
ników bezpieczeństwa, to jest zapewnienia przetrwania oraz swobody rozwoju
danego podmiotu. Według przywołanego badacza istotą bezpieczeństwa opar-
tego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych
jest pewność. Jest ona bowiem warunkiem istnienia obu tych składników i może
być obiektywna lub subiektywna. Bezpieczeństwo w syntetycznym ujęciu można
więc określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania
i swobód19.
Stanisław Koziej ujmuje istotę bezpieczeństwa w sensie praktycznym. „Jeśli
mówimy o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa danego podmio-
tu, mamy na myśli tę dziedzinę jego aktywności, która zmierza do zapewnie-
nia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów
w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okoliczności sprzyjających
(szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (za-
pobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmio-
tu i jego interesów20.
O złożoności kategorii bezpieczeństwa świadczyć może różnorodność jego
rodzajów wyodrębnianych w licznych typologiach21. Uogólniając, przyjąć moż-
18 Zob. K. Liedel, Zwalczanie terroryzmu międzynarodowego w polskiej polityce bezpie-
czeństwa, Warszawa 2010, s. 10.
19 Por. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie…, s. 19.
20 S. Koziej, Między piekłem a rajem…, s. 7.
21 Wybrane typologie: R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach mię-
dzynarodowych [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wie-
ku, Warszawa 1997, s. 3–4; R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego:
koncepcje — struktury — funkcjonowanie, Warszawa 1999, s. 30–32; K.A. Wojtaszczyk,
Istota bezpieczeństwa państwa a proces integracji europejskiej [w:] Bezpieczeństwo Pol-
ski w perspektywie członkostwa w Unii Europejskiej, K.A. Wojtaszczyk (red.), Warszawa
2002, s. 10; Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, R. Jakubczak (red.),
Warszawa 2004, s. 60; R. Jakubczak i inni, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wie-
ku. Wyzwania i strategie, Warszawa 2006, s. 457; L.W. Zacher, Bezpieczeństwo ekolo-
giczne i społeczne [w:] Europa — kontynent ryzyka? Społeczne, polityczne i normatywne
uwarunkowania bezpieczeństwa w Europie, M. Bożek, M. Troszyński (red.), Warszawa
2007, s. 17–18; P. Mickiewicz, K. Kubiak, Wstęp [w:] NATO w dobie transformacji. Glo-
balny system bezpieczeństwa a próby utrzymania Pax Americana, P. Mickiewicz, K. Ku-
biak (red.), Toruń 2008, s. 7.
14
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
na, że wspólne jest systematyzowanie rodzajów bezpieczeństwa w trzech zasad-
niczych wymiarach: podmiotowym, przedmiotowym i procesualnym (zwanym
też perspektywicznym lub funkcjonalnym). Jest to wynik koncepcji zapropono-
wanej przez Józefa Kukułkę22.
W wymiarze podmiotowym bezpieczeństwo odnosi się do uczestników ży-
cia społecznego, których przybywa (jednostki, grupy społeczne, narody, państwa,
niepaństwowi uczestnicy stosunków międzynarodowych i społeczność między-
narodowa). Odchodzi się więc od państwocentrycznego pojmowania bezpieczeń-
stwa, co skutkuje między innymi koniecznością poszerzenia katalogu chronio-
nych wartości. Zwolennik szkoły „społeczności światowej” Ken Booth w ogóle
odrzuca państwo jako najważniejszy podmiot badań nad bezpieczeństwem, sku-
pia zaś uwagę na jednostce ludzkiej. W jego ujęciu bezpieczeństwo opiera się na
emancypacji jednostek23. Z kolei w opinii Martina Shawa, nie należy tak radykal-
nie przeciwstawiać bezpieczeństwa jednostek państwu. Potrzebna jest całościowa
analiza, w której rozpatrywane byłoby bezpieczeństwo poszczególnych podmio-
tów niejako obok siebie. Za najwłaściwszy poziom konceptualizowania bezpie-
czeństwa uznaje społeczeństwo — jako poziom pośredni między państwem a jed-
nostkami24. Interesująca jest również koncepcja human security odnosząca się do
jednostki ludzkiej. To szczególnego rodzaju bezpieczeństwo ludzkie jest współ-
cześnie najbardziej wszechstronną i zaawansowaną konceptualizacją bezpieczeń-
stwa człowieka jako podmiotu. Jego istotą jest jakość życia ludzi w społeczeństwie
i w państwie25.
W wymiarze przedmiotowym bezpieczeństwo dotyczy różnych dziedzin
(określanych tradycyjnie płaszczyznami) oraz sprowadza się do poszerzania na-
stępujących elementów:
— katalogu chronionych wartości,
— zakresu środków i metod polityki bezpieczeństwa,
— przestrzennej wizji bezpieczeństwa państw.
W kontekście poszerzania rozumienia bezpieczeństwa w wymiarze przed-
miotowym na uwagę zasługuje koncepcja bezpieczeństwa wszechstronnego
22 Szerzej: J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa [w:] Bezpieczeństwo
w Europie Środkowej po zimnej wojnie, J. Kukułka (red.), Warszawa 1994, s. 40–41. Zob.:
R. Zięba, Wprowadzenie. Pozimnowojenny poradygmat bezpieczeństwa międzynarodo-
wego [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, R. Zięba (red.), Warszawa
2010, s. 16.
23 K. Booth, War, Security and Strategy: Towards a Doctrine for a Stable Peace [w:] New
Thinking About Strategy and International Security, London 1991, s. 341–344.
24 M. Shaw, There is No Such Thing as Society: Beyond Individualism and Statism in
International Security Studies, “Review of International Studies” 1993, vol. 19, no. 2,
s. 159–175.
25 R. Thakur, From National to Human Security [w:] Asia-Pacific Security: The Econom-
ics-Politics Nexus, St. Leonards 1997, s. 53–54.
15
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
( comprehensive security)26. Wykracza ona poza tradycyjny zakres bezpieczeństwa
narodowego i międzynarodowego na płaszczyźnie militarnej, a akcentuje potrze-
bę współdziałania państw w ochronie także innych dziedzin bezpieczeństwa (jak
na przykład: środowisko naturalne, energetyka czy przypływy finansowe) z zasto-
sowaniem metod budowy zaufania, środków dyplomacji prewencyjnej oraz moż-
liwości, jakie daje współcześnie informatyzacja i środki międzynarodowej komu-
nikacji. Obejmuje więc takie niemilitarne aspekty bezpieczeństwa, jak: polityczne,
ekonomiczne, prawne, środowiskowe, kulturowe i humanitarne. Obecnie w ramach
bezpieczeństwa wszechstronnego sytuuje się pozawojskowe działania na rzecz sta-
bilizacji instytucji demokratycznych, wzmacniania rządów prawa, respektowa-
nia zasad gospodarki wolnorynkowej, poszanowania praw i wolności człowieka27.
Wymiar procesualny jest odzwierciedleniem jego zmienności w czasie: bez-
pieczeństwo traktowane być powinno nie tylko jako stan, lecz także jako proces;
uwzględniać należy jego dynamikę, wynikającą z ewolucji sposobów umacniania
bezpieczeństwa międzynarodowego (określanych jako jego modele), współzależ-
ności interesów bezpieczeństwa współczesnych państw, a także nierozerwalno-
ści bezpieczeństwa międzynarodowego i pokoju28. W wymiarze tym uwidacznia
się w pełni jego dynamika, wynikająca zarówno z postępu naukowo-techniczne-
go, jak i myśli społeczno-politycznej, konceptualizacji w nauce i praktyce życia
codziennego, co w konsekwencji, składa się na rozwój dziejowy. Należy w tym
kontekście wskazać między innymi na istotną cechę współczesnego bezpieczeń-
stwa polegającą na zacieraniu się dotychczasowych granic między procesami we-
wnątrzpaństwowymi a międzynarodowymi. Dotyczy to między innymi roli pod-
miotów nieterytorialnych oraz pozainstytucjonalnych, których znaczenie rośnie
wraz ze wzrostem interakcji transgranicznych i transnarodowych w ramach pro-
cesów regionalizacji, a także ze wzrostem współzależności międzynarodowej29.
Złożoność bezpieczeństwa w jego wymiarze procesualnym (perspekty-
wicznym, funkcjonalnym) jest wykazywana przez fakt, że jest ono szczególne-
go rodzaju procesem społecznym zachodzącym w skali międzynarodowej, któ-
ry odznacza się dużą dynamiką, określoną przez J. Kukułkę jako pulsacja30. Te
26 Comprehensive Security in Asia: Views from Asia and the West on a Changing Se-
curity Environment, R. Feddema, K.W. Radtke (ed.), Leide-Boston-Köln 2000, s. 48–49.
27 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych [w:] Bez-
pieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, K. Żukrowska, M. Grącik (red.), War-
szawa 2006, s. 67.
28 J. Stańczyk, Złożoność kategorii bezpieczeństwa — zarys problematyki [w:] Bezpie-
czeństwo człowieka…, s. 241.
29 Szerzej: K. Żukrowska, Globalizacja jako warunek zmieniający determinanty kształ-
towania się systemu bezpieczeństwa [w:] Raport o bezpieczeństwie 2000, Kraków 2001,
s. 9–50.
30 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności
interesów, „Sprawy Międzynarodowe” 1982, nr 7, s. 29–40.
16
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
szczególne cechy bezpieczeństwa w wymiarze procesualnym trafnie określił
R. Zięba, pisząc że „bezpieczeństwo podlega prawom ruchów systemów społecz-
nych i jako takie powinno być ujmowane w sposób dynamiczny z zastosowaniem
reguł dialektyki”31.
Marian Cieślarczyk32 w dyskursach nad bezpieczeństwem poszerza wyżej wy-
mienione teorie o pojęcia, które charakteryzuje jako podstawowe kategorie, ter-
miny. Zalicza do nich:
— podmiot bezpieczeństwa czyli ten „ktoś” lub to „coś”, kogo bezpieczeń-
stwo dotyczy. Może to być pojedynczy człowiek, grupa społeczna, społecz-
ność lokalna, naród, czyli społeczeństwo jako całość, a także korporacje
transnarodowe i organizacje międzynarodowe oraz regiony; może to być
również infrastruktura krytyczna;
— otoczenie (środowisko bezpieczeństwa) podmiotu i związany z nim
przedmiot bezpieczeństwa. Przedmiot bezpieczeństwa definiuje rodzaj
bezpieczeństwa lub też określa, jakiego przedmiotowego wymiaru (aspek-
tu) bezpieczeństwa ono dotyczy. Otoczenie podmiotu jest jego środowi-
skiem. Gdy odnosi się ono do środowiska naturalnego, to mówimy wtedy
o bezpieczeństwie ekologicznym; gdy np. do środowiska społecznego, to
mówimy o bezpieczeństwie społecznym, ekonomicznym, politycznym
i militarnym; gdy z kolei dotyczy środowiska kulturowego, to mówimy
odpowiednio o bezpieczeństwie technicznym, informacyjnym itp. Można
przyjąć, że przedmiot bezpieczeństwa niejako łączy podmiot ze środowi-
skiem;
— relacje podmiot — środowisko. Przez pojęcie relacji należy rozumieć ak-
cje, reakcje, interakcje, stosunki, kontakty, więzi i oddziaływania między
podmiotem a jego otoczeniem, z uwzględnieniem także tego, że w otocze-
niu danego podmiotu funkcjonują inne podmioty. Dla bezpieczeństwa
istotne są dwie grupy relacji: po pierwsze — rozpatrywanych ze względu
na ich kierunek (jednostronne — dwustronne, symetryczne — niesyme-
tryczne, pozytywne — negatywne, zwrotne), po drugie — analizowanych
ze względu na ich skutki (relacje, które w jakimś wymiarze czasu i prze-
strzeni są jeszcze niedookreślone, dlatego nazywa się je wyzwaniami; re-
lacje pozytywne, określane jako szanse, relacje negatywne, czyli zagro-
żenia);
— czas i przestrzeń (czasoprzestrzeń). Czas jest tym czynnikiem, który
w swoisty sposób spaja poszczególne sfery (wymiary) bezpieczeństwa
i obronności, umożliwiając uzyskanie efektu synergii, jako jednego z pod-
stawowych warunków rozwoju w różnych dziedzinach życia społecznego.
31 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego…, s. 58.
32 Zob. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów…,
s. 40–105.
17
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)