Darmowy fragment publikacji:
Idź do
Przykładowy
rozdział
Spis treści
Katalog książek
Nowości
Bestesllery
Zamów drukowany
katalog
Twój koszyk
Dodaj do koszyka
Cennik i informacje
Zamów cennik
Zamów informacje
o nowościach
Wydawnictwo Helion SA
44-100 Gliwice
tel. 032 230 98 63
e-mail: sensus@sensus.pl
Zbuntowany nastolatek.
10 kroków do rozwiązania
problemów i odbudowy relacji
Autor: Russell A. Barkley, Arthur L. Robin
Tłumaczenie: Marta Czub
ISBN: 978-83-246-1705-0
Tytuł oryginału: Your Defiant Teen: 10 Steps
to Resolve Conflict and Rebuild Your Relationship
Format: 158×235, stron: 368
Małoletni złoœnik
• Czy bunt Twojego dziecka jest typowym zachowaniem okresu dorastania?
• Czy jesteœ gotów do działania?
• Jakie sprawy mogą podlegać negocjacjom, a w których musisz ustalić
sztywne reguły?
• Czy Ty i Twoje zbuntowane nastoletnie dziecko cierpicie na ADHD lub inne
zaburzenia psychiczne?
• Jaki jest Twój styl wychowywania?
• Kiedy postawić pierwszy z 10 kroków do lepszej przyszłoœci Waszej rodziny?
Łup.
Oto odgłos nastoletniego buntu.
Znajomy, prawda?
Być może słyszysz go regularnie, kiedy Twój syn wybiega z pokoju po kolejnej
awanturze. Albo oznacza on kolejny problem, który nieoczekiwanie spada na Twoje
barki podczas rozmowy z wychowawcą córki. Jeszcze nie tak dawno Twój dom
pełen był zabawnych „bęc”, rozkosznych „tuli” i dociekliwych: „Cio to?”. Teraz
jest prawdziwym polem walki, miejscem demonstrowania siły i złoœci, wiecznych
pyskówek, humorów i hektolitrów wylanych łez. Żadną pociechą nie jest œwiadomoœć,
że nastolatki buntowały się od zarania dziejów. Ten nastolatek jest przecież wciąż
Twoim ukochanym dzieckiem, a strach przed tym, co może mu się stać, spędza Ci
sen z powiek i łamie serce.
Jako rodzic nie możesz dać się wciągnąć w to szaleństwo, nie możesz się wydzierać,
porównywać go do siebie w jego wieku ani też traktować, jakby wciąż miał dziesięć
lat. Musisz natomiast zbudować na nowo swój autorytet oraz dać dziecku poczucie,
że wciąż kochasz i jesteœ oparciem - nawet dla młodocianego złoœnika. Powinieneœ
ustalać rozsądne zasady, być oddanym przyjacielem, a jednoczeœnie nie chować
urazy po wszystkich przykrych słowach, które usłyszałeœ. Jest to mniej więcej tak
samo proste, jak zaginanie czasoprzestrzeni. Bezwzględnie - potrzebujesz wsparcia!
Spis treĸci
Podziökowania
Wstöp
I Ty i zbuntowany nastolatek
1. Co to jest bunt nastolatka
— i jak naleŘy w jego przypadku postöpowaä
2. Rozwój buntu
3. Co ma do tego okres dojrzewania?
4. Czy to tylko osobowoķä Twojego nastoletniego dziecka?
5. Kiedy wkraczasz do akcji?
Jak znaleŖä rozwiâzanie?
6.
7
9
19
37
51
67
81
101
5
6
Spis treĂci
II 10 kroków do lepszej relacji z nastoletnim dzieckiem
— i do zapewnienia mu lepszej przyszğoĸci
7. Przygotowanie
8. Krok 1. KsztaĞtowanie nawyku spödzania czasu we dwoje
9. Krok 2. Nowy sposób ksztaĞtowania zachowania
10. Krok 3. Kontrakty i systemy punktowe
W jaki sposób nastolatki zdobywajâ przywileje
11. Krok 4. Karanie stosownie do przewinienia
12. Krok 5. Rozwiâzywanie dodatkowych problemów
za pomocâ systemu kar i nagród
13. Krok 6. Buntownicze zachowanie w szkole
i konflikty zwiâzane z odrabianiem lekcji
14. Krok 7. Korzystanie z umiejötnoķci rozwiâzywania problemów
15. Krok 8. Teoria i praktyka dotyczâca umiejötnoķci
komunikacyjnych
16. Krok 9. Rozprawianie siö z wyolbrzymionymi przekonaniami
i oczekiwaniami
17. Krok 10. Konsolidacja
Dodatek A PrzykĞadowe karty rozwiâzywania problemów
Dodatek B Jak znaleŖä terapeutö
ŕródĞa
O autorach
117
133
149
167
199
217
237
251
281
305
335
349
357
361
367
Rozwój buntu
To byĞ burzliwy dzieĠ dla 14-letniej Jenny i jej matki, Marli. Jenna byĞa przez
caĞy dzieĠ w zĞym humorze, kĞócâc siö z matkâ i wdajâc w ciâgĞe pyskówki za
kaŘdym razem, gdy zostaĞa o coķ poproszona. Nerwy wszystkich byĞy zszargane,
a cierpliwoķä na wyczerpaniu. O 9:00 wieczorem Jenna jak zwykle nie zabraĞa
siö jeszcze za zadanie domowe, spödzajâc czas na pogaduszkach telefonicznych
z koleŘankâ.
— Jenna! —krzyknöĞa z doĞu Marla do córki. — RozĞâcz siö i natychmiast
zabierz siö za naukö!
Marla usĞyszaĞa, jak jej córka otwiera drzwi do pokoju.
— Chwila!
Marla czekaĞa niecierpliwie przez minutö i spróbowaĞa ponownie.
— Jenna!
— PrzecieŘ powiedziaĞam chwila, mamo!
Marla potrzâsnöĞa gĞowâ, wziöĞa gĞöboki oddech i ponowiĞa próbö:
— CaĞy wieczór proszö ciö, Řebyķ siö tym zajöĞa, robi siö póŖno, a ty tracisz
czas. To przecieŘ twoje stopnie, a poza tym moŘesz zawaliä matematykö.
Jenna wystawiĞa gĞowö przez drzwi do swojego pokoju, zakryĞa telefon rökâ
i odkrzyknöĞa:
— PowiedziaĞam, Ře zajmö siö tym za chwilö! Rozmawiam przez telefon!
37
38
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
Rozwķcieczona niegrzecznym tonem córki, ze ķwiadomoķciâ, Ře zwracaĞa
jej juŘ uwagö na astronomiczne rachunki, jakie przychodzâ za telefon komór-
kowy, Marla weszĞa po schodach i zaĞomotaĞa w drzwi.
— Co? — odkrzyknöĞa jej córka.
— Co? Co? Wiesz dobrze, co. Natychmiast wychodŖ, mĞoda damo!
— Chwila — zasyczaĞa Jenna przez drzwi.
Marla usĞyszaĞa, jak jej córka mówi coķ po cichu przyjacióĞce, a chwilö póŖ-
niej wybucha ķmiechem. Naprawdö juŘ zĞa zaĞomotaĞa ponownie w drzwi.
Jenna zignorowaĞa jâ.
W koĠcu, gotujâc siö z wķciekĞoķci i czujâc caĞkowitâ bezradnoķä, wrzasnöĞa:
— Pomówimy o tym póŖniej, Jenna. Zdaje siö, Ře masz wielkie kĞopoty.
Marla wycofaĞa siö na dóĞ, z kieliszkiem wina w dĞoni opadĞa na krzesĞo
w kuchni i poczuĞa, Ře do oczu napĞywajâ jej Ğzy. „Tak to wĞaķnie jest, kiedy
tyranizuje ciö czternastolatka”, pomyķlaĞa. Wyczerpana i zniechöcona codzien-
nymi konfrontacjami z Jennâ, wróciĞa myķlami do czasów, gdy córka miaĞa
10 lat, a ona byĞa taka dumna, Ře jej dziecko jest juŘ duŘe i z chöciâ pomaga
w domu. Co siö zmieniĞo od tego czasu?
Na górze Jenna prosiĞa wĞaķnie przyjacióĞkö: „Opowiedz mi, co zaszĞo z Jaso-
nem…”.
Wynik: Marla 0, Jenna 1 lub moŘe nawet 100, jeķli zliczyä wszystkie inne sytuacje
z tego tygodnia, kiedy to w domu Burtonów rozgrywaĞy siö podobne sceny.
Bunt rozwija si÷ w miar÷ upğywu czasu
Bunt nie pojawia siö w ciâgu jednej nocy. Najczöķciej jest to zachowanie,
które dojrzewaĞo przez jakiķ czas, czasem przez kilka lat, i zaczöĞo siö od inter-
akcji, które nie róŘniĞy siö poczâtkowo od normalnego procesu wychowawcze-
go. Byä moŘe wydawaĞo Ci siö, Ře Twój dziewiöcioletni syn uwielbia wystawiaä
na próbö Twój autorytet i z tego powodu „zmusza Ciö”, Řebyķ trzykrotnie
prosiĞ go o wykonanie najbardziej podstawowych obowiâzków, takich jak
zebranie brudnych ubraĠ, które leŘâ porozrzucane po caĞym jego pokoju, jakby
wĞaķnie przeszĞo przez niego tornado. A moŘe Twoja czwartoklasistka nieustan-
nie „odszczekiwaĞa” siö, a Ty opisywaĞeķ jâ znajomym jako „znacznie bardziej
pyskatâ” niŘ Twoje pozostaĞe pociechy. PrzekonaĞeķ siö, Ře musisz krzyczeä za
kaŘdym razem, kiedy chcesz jej powiedzieä, Řeby coķ zrobiĞa, z góry szykujâc
siö na jej opór, czasem nawet wtedy, gdy chciaĞeķ spytaä jâ jedynie o to, czy
nastöpnego dnia bödzie miaĞa trening piĞki noŘnej lub czy smakowaĞo jej
drugie ķniadanie, które jej zapakowaĞeķ.
Rozwój buntu
39
W miarö upĞywu czasu, kiedy tylko pojawiaĞ siö cieĠ moŘliwoķci, Ře bödziesz
chciaĞ od swojego dorastajâcego dziecka coķ, co jego zdaniem jest nie do zaak-
ceptowania, Wasze kontakty stawaĞy siö coraz mniej przyjemne. Do czasu wkro-
czenia w okres dojrzewania mogĞa uzbieraä siö juŘ lista tysiöcy nieprzyjaznych
rozmów, zaķ Twoje nastoletnie dziecko zdâŘyĞo sobie wyrobiä caĞy repertuar
buntowniczych zachowaĠ oraz nabraĞo wzglödem Ciebie — a moŘe i innych
dorosĞych — nastawienia, które w najlepszym razie moŘna okreķliä mianem
braku szacunku, zaķ w najgorszym — otwarcie buntowniczym i wrogim. Z pew-
noķciâ zaķ jest ono wojownicze1.
Wiökszoķä nastolatków buntuje siö, poniewaŘ nauczyĞy siö, Ře mogâ coķ
z tego mieä. Twoja córka mogĞa po prostu dziöki temu sprawiä, Ře siö od niej
odczepisz. A moŘe zdaĞa sobie sprawö, Ře jeķli przestanie siö zgadzaä, bödzie
mogĞa opóŖniä chwilö poĞoŘenia siö spaä? Czasem pierwotnâ korzyķciâ jest
po prostu moŘliwoķä zwrócenia na siebie uwagi. Kiedy rodziców rozpraszajâ
i przytĞaczajâ inne sprawy, jak ma to miejsce w przypadku wielu z nas, ciöŘko
jest poķwiöcaä dzieciom tyle uwagi, Řeby rozbudziä w nich pozytywne zacho-
wania spoĞeczne. Dzieci starajâ siö zatem zwróciä na siebie uwagö niegrzecz-
nym zachowaniem. Kiedy rodzice nagradzajâ niewĞaķciwe zachowanie swojâ
uwagâ, dzieci w sposób naturalny ponownie siögajâ po tö taktykö — a potem
ponownie. Jeķli dziecko czuje, Ře traci uwagö rodziców, podnosi stawkö i zaczyna
zachowywaä siö jeszcze gorzej, co jest zupeĞnie naturalnâ reakcjâ. W taki wĞaķnie
sposób rodzi siö chroniczny bunt nastolatków.
Kolejny sposób, który z duŘym prawdopodobieĠstwem nasili ich buntow-
nicze zachowanie, to sytuacja, kiedy rodzice nie mogâ juŘ dĞuŘej znieķä niepo-
sĞuszeĠstwa dziecka i po prostu ulegajâ jego Řâdaniom. Powiedzmy, Ře popro-
siĞeķ syna, Řeby wyniósĞ ķmieci. ZignorowaĞ Ciö. Zaczynasz krzyczeä, Řeby to
zrobiĞ. Dalej Ciö ignoruje. Podchodzisz do niego, podnosisz go z podĞogi, na
której usadowiĞ siö przed telewizorem i kaŘesz mu wynieķä ķmieci. Krzyczy na
Ciebie. Ty krzyczysz na niego. Wrzeszczy: „Nigdy nie dajecie mi spokoju, kiedy
1 Swojâ drogâ, jeķli bunt Twojego nastoletniego dziecka rzeczywiķcie pojawiĞ
siö zupeĞnie nagle, powinieneķ skonsultowaä siö z lekarzem, Řeby upewniä siö, Ře jego
podĞoŘe nie tkwi w problemach natury medycznej. Warto teŘ porozmawiaä z psy-
chologiem, Řeby przekonaä siö, czy jakieķ traumatyczne wydarzenie, z którego nie
zdajesz sobie sprawy, takie jak nökanie w szkole, wykorzystanie seksualne czy nad-
uŘywanie narkotyków, nie doprowadziĞo do radykalnej zmiany zachowania dziecka.
40
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
oglâdam jakiķ program!” i biegnie do swojego pokoju, zatrzaskujâc za sobâ
drzwi. Sam wynosisz ķmieci, chcâc, Řeby wreszcie zostaĞo to zrobione i Řeby
w domu zapanowaĞ spokój.
Podobnie jak w przypadku Jenny, Twój syn osiâgnâĞ to, co zamierzaĞ: opóŖ-
niĞ lub caĞkowicie uniknâĞ koniecznoķci wywiâzania siö z obowiâzku, który
na niego naĞoŘyĞeķ. Dziöki temu, Ře zaczâĞ na Ciebie krzyczeä i wybiegĞ z pokoju,
udaĞo mu siö dostaä to, czego chciaĞ. Istnieje bardzo duŘe prawdopodobieĠ-
stwo, Ře nastöpnym razem, gdy bödzie chciaĞ uniknâä zrobienia tego, o co go
prosisz, siögnie ponownie po tö samâ taktykö. Tego typu zachowanie mogĞo
zaczâä zapuszczaä w nim korzenie kilka lat wczeķniej. Teraz Twój syn przewyŘsza
Ciö o gĞowö, ma prawo jazdy i podczas rozmowy raczej wyķmieje Ciö z pogardâ,
niŘ siö uķmiechnie. Po wielu latach prób stosowania róŘnego rodzaju dyscy-
pliny, a takŘe pochwaĞ i nagradzania, byä moŘe pozwoliĞeķ mu w koĠcu robiä
to, co chce — a on z tego korzysta. A moŘe konflikt miödzy Wami wciâŘ narasta?
Kiedy Jenna miaĞa 13 lat, po pewnej kĞótni, która nabraĞa takich rozmiarów,
Ře 5-letni Tyler zaczâĞ popĞakiwaä, a 7-letnie bliŖniaki siedziaĞy w pobliŘu z röka-
mi zaĞoŘonymi na uszach, Marla nagle zatrzymaĞa siö, z przeraŘeniem stwier-
dziwszy, Ře idzie w kierunku córki z uniesionâ rökâ. Jenna poczöstowaĞa matkö
potokiem przekleĠstw, których Marla nigdy by siö nie spodziewaĞa usĞyszeä
z jej ust. Byä moŘe powstrzymaĞ jâ nagĞy widok prawdziwego przeraŘenia malu-
jâcego siö w jej oczach i dziöki temu pohamowaĞa siö od uderzenia. Zarówno
matka, jak i córka zaczöĞy pĞakaä, a Marla poprosiĞa o przebaczenie, obiecujâc
nigdy wiöcej nie podnieķä na niâ röki. Jenna poszĞa spaä — nie myjâc naczyĠ,
co byĞo zarzewiem caĞego konfliktu — i obydwie spödziĞy kolejny tydzieĠ, z przy-
gnöbieniem wĞóczâc siö po domu, w miarö moŘliwoķci unikajâc przebywania
w tym samym pomieszczeniu2.
Nazwijmy rzeczy po imieniu: przymus
Tego rodzaju wzorzec zachowania nazywamy przymusem. Polega on na negatyw-
nych, agresywnych, wrogich i groŖnych sĞowach lub zachowaniach stosowa-
nych, Řeby zmusiä innych do zrobienia tego, co chcesz. Jenna wymigaĞa siö od
2 Jeķli konflikt miödzy Tobâ a Twoim nastoletnim dzieckiem osiâgnâĞ takie
natöŘenie, stanowczo doradzamy wizytö u terapeuty. Przemoc jest niedopuszczalna,
a jeķli Ty lub Twoje dziecko uciekacie siö do gróŖb fizycznych lub wröcz korzystacie
z przemocy fizycznej, to znak, Ře prawdopodobnie potrzebujecie czegoķ znacznie
wiöcej niŘ rad zawartych w tej ksiâŘce.
Rozwój buntu
41
odrabiania zadania domowego, rozpoczynajâc pojedynek na krzyki. Marla
powstrzymaĞa Jennö od wykrzykiwania wulgaryzmów, straszâc jâ uderzeniem.
Obydwie uciekaĞy siö do wrogoķci, podniesionego gĞosu, obraŖliwego jözyka,
a nawet przemocy fizycznej, Řeby osiâgnâä swoje cele. Problem tkwi oczywiķcie
w tym, Ře zachowanie Jenny zostaĞo utrwalone: pozwoliĞo jej uniknâä zmy-
wania naczyĠ i poddania siö Řâdaniom matki. Ķwiadomie lub nie skorzysta
zatem z tej taktyki ponownie. Postöpowanie Marli zakoĠczyĞo peĞnâ wķcie-
kĞoķci wymianö zdaĠ, ale tylko na chwilö obecnâ — i jakim kosztem?
Jeķli czytasz tö ksiâŘkö, prawdopodobnie stwierdzisz, Ře chcesz tylko, Řeby
Twoje nastoletnie dziecko przynajmniej czasem robiĞo to, o co je prosisz; przy-
najmniej wtedy, kiedy jest to naprawdö waŘne. Byä moŘe nie wiesz jednak, jak
to osiâgnâä. DoszedĞeķ do stanu, który czösto okreķla siö mianem wyuczonej
bezradnoķci. To sytuacja, kiedy Řadne z Twoich zachowaĠ nie przynosi skutku
i nie masz pojöcia, co dalej robiä, a takŘe kiedy jesteķ zbyt wypalony emocjo-
nalnie, Řeby nawet staraä siö rozwiâzaä problem. To, co sprawia, Ře czujesz siö
tak bezsilny, to ķwiadomoķä, Ře kaŘda wymiana zdaĠ z nastoletnim dzieckiem
po raz kolejny udowadnia, iŘ nie jesteķ w stanie zmusiä go do zrobienia tego,
co mu kaŘesz. PrzekonaĞeķ siö, Ře bez wzglödu na to, co robisz, sytuacja tylko
siö pogarsza. Na wzorzec zachowania nacechowanego przymusem, któremu
ulegacie, moŘna spojrzeä w sposób, który pomoŘe Ci zobaczyä, jak kaŘda
wymiana zdaĠ przyczynia siö do wzrostu poczucia wyuczonej bezradnoķci.
Wyglâda to nastöpujâco:
42
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
Czöstotliwoķä, z jakâ powtarzasz swoje polecenie, oraz intensywnoķä, z jakâ
starasz siö zmusiä swoje dziecko do wykonania tego, czego od niego chcesz,
wzrasta z czasem, choä strategia pozostaje bez zmian. Podobnie wzrasta stanow-
czoķä, z jakâ odmawia Twoje dziecko. W niektórych sytuacjach wzorzec ten jest
na tyle przewidywalny, Ře ķrodkowy lub nawet pierwszy etap zostaje w ogóle
pominiöty. Niektórzy rodzice nacierajâ z caĞym impetem z chwilâ, gdy tylko
znajdâ siö przy dziecku. Sâ przygotowani na opór, zatem uciekajâ siö do „defen-
sywnej ofensywy”. Ich dzieci sâ zazwyczaj równieŘ przygotowane na starcie
i mogâ od razu zaczâä zachowywaä siö w sposób ekstremalny, nawet jeķli w grö
wchodzi taka bĞahostka jak to, czy naleŘy odrobiä zadanie domowe przed czy
po obiedzie.
Kiedy sprawy przybiorâ taki obrót, moŘesz poczuä, Ře wpadĞeķ w potrzask.
Istnieje jednak sposób, by siö z niego wydostaä. Metodâ na przerwanie bĞöd-
nego koĞa przymusu jest zaprzestanie ulegĞoķci, a takŘe odrzucenie zĞoķci, gróŖb
i przemocy. Oczywiķcie Ğatwo mówiä, trudniej zrobiä. Ale w tym wĞaķnie miejscu
przychodzi z pomocâ program proponowany w tej ksiâŘce. PomoŘe Ci uzyskaä
posĞuszeĠstwo Twojego nastolatka, podpowiadajâc Ci inne sposoby reakcji
w obliczu buntu. Oduczysz siö bezradnoķci krok po kroku.
Cztery czynniki, które przyczyniajã si÷ do buntu
Tymczasem moŘe pocieszy Ciö fakt, Ře obecny stan rzeczy to wynik podróŘy
krötâ drogâ, która potrafi zwieķä wielu z nas. Przymus staje siö wyjķciem awaryj-
nym, zaķ bunt umacnia siö nie dlatego, Ře jesteķ zĞym rodzicem, ani dlatego,
Ře Twoje nastoletnie dziecko jest zĞe. Jest to pochodna czterech czynników:
x cech nastolatka,
x cech rodzica (rodziców),
x stresu,
x stylu wychowywania.
Cechy Twojego nastoletniego dziecka
Pewne wrodzone cechy, takie jak osobowoķä czy temperament, mogâ stanowiä
podĞoŘe buntowniczej postawy nastolatka. Niektóre nastolatki po prostu Ğatwiej
siö irytujâ w obliczu pewnych wydarzeĠ, szybciej siö zĞoszczâ i mogâ byä bardziej
draŘliwe, impulsywne, nieuwaŘne i emocjonalne, a zarazem mniej opanowane
niŘ inne, co jest naturalnym skutkiem zróŘnicowania ludzkich charakterów.
Rozwój buntu
43
Na to nakĞadajâ siö cechy rozwojowe typowe dla okresu dojrzewania: potrzeba
wiökszej swobody, rozwoju osobowoķci niezaleŘnej od rodziców oraz przygo-
towywania siö do opuszczenia rodzinnego gniazda. Na skutek powyŘszych
dâŘeĠ nieuniknione jest pojawienie siö pewnych zaburzeĠ zachowania. Ponad-
to niektóre nastolatki borykajâ siö z innymi wrodzonymi dolegliwoķciami
zarówno natury fizycznej, jak i psychologicznej, takimi jak ADHD, zaburzenie
afektywne dwubiegunowe, depresja czy wszelkie inne zaburzenia wpĞywajâce
na myķlenie, emocje i zachowanie. Wszystkie te cechy znaczâco zwiökszajâ
prawdopodobieĠstwo wystâpienia buntu.
Twoje cechy
Podobnie jak w przypadku Twojego nastoletniego dziecka, Ty równieŘ posia-
dasz pewne wrodzone cechy. MoŘesz borykaä siö z ograniczeniami fizycznymi,
które powiökszajâ Twój stres lub zmieniajâ typowy sposób reakcji na wyzywa-
jâce zachowanie dojrzewajâcych nastolatków. Powiedzmy, Ře cierpisz na prze-
wlekĞe pourazowe bóle pleców lub na nerwicö lökowâ — nie wykaŘesz siö takâ
samâ cierpliwoķciâ i energiâ w kontaktach z impulsywnym, wybuchowym lub
zbuntowanym nastolatkiem jak ktoķ, kto nie boryka siö z tego typu dodatko-
wym ciöŘarem. Do gĞosu dochodzi równieŘ kwestia „dopasowania”. Byä moŘe
jesteķ osobâ niezwykle uporzâdkowanâ i zorganizowanâ. Jeķli Twoje dziecko
jest Twoim przeciwieĠstwem, kaŘdy dzieĠ jest z góry skazany na starcia. Podob-
nie jak Twoje dziecko, moŘesz byä równieŘ podatny na pewne zaburzenia psy-
chologiczne, takie jak stany lökowe, depresja czy ADHD, z których kaŘde moŘe
przyczyniaä siö do zwiökszenia czöstotliwoķci konfliktów z innymi ludŖmi.
Byä moŘe Řywisz teŘ gĞöboko zakorzenione przekonania na temat swojego
nastoletniego dziecka, które rzutujâ na sposób, w jaki reagujesz na jego zacho-
wanie. Byä moŘe sâdzisz, Ře jeķli Twoja córka nie bödzie trzymaä siö ķciķle wyty-
czonej przez Ciebie wâskiej ķcieŘki, skoĠczy jako nastoletnia ciöŘarna, narko-
manka lub kryminalistka. Byä moŘe nabraĞeķ teŘ przekonania, Ře jedynym celem
Twojego nastoletniego dziecka jest chöä, by uczyniä Ciö nieszczöķliwym, Ře
Twój syn jest „bezwartoķciowy” a córka „beznadziejna”. Jeķli Řywisz tego rodzaju
przekonania, ciöŘko Ci bödzie wprowadziä takie zmiany w rodzinie, które
doprowadzâ do stopniowego ustöpowania buntu. Psychologowie okreķlajâ
owe wyolbrzymione przekonania mianem znieksztaĞceĠ poznawczych. Kiedy
siö im poddajemy, mogâ wyolbrzymiä nasze reakcje emocjonalne i odwieķä nas
od moŘliwoķci podjöcia konstruktywnych dziaĞaĠ.
44
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
Stres
WokóĞ jest mnóstwo sytuacji stresowych, które na kaŘdym odciskajâ swoje
piötno. Jeķli doķwiadczyĞeķ niedawno powaŘnej straty, takiej jak ķmierä kogoķ
bliskiego w rodzinie, lub teŘ borykasz siö z problemami natury prawnej lub
finansowej, konfliktem maĞŘeĠskim lub kĞopotami w pracy, Twoja cierpliwoķä
zostaĞa mocno nadwyröŘona, a tolerancja na niewielkie nawet uchybienia
w zachowaniu — zmniejszona. Stres sprawia, Ře chötniej siögasz po kary, co
jedynie powoduje narastanie konfliktu. MoŘesz teŘ reagowaä na stres wycofa-
niem, rozkojarzeniem, mniejszâ konsekwencjâ w przestrzeganiu domowych
reguĞ. MoŘe byä to stan przejķciowy, który ulegnie naprostowaniu z chwilâ,
gdy stres opadnie. Niemniej jednak nastolatki, którym przez pewien okres
czasu powaŘne wykroczenia uchodziĞy na sucho, prawdopodobnie stawiâ opór,
kiedy narzuci siö im ponownie pewne zasady. W tym wĞaķnie moŘe tkwiä przy-
czyna obecnego buntu Twojego nastoletniego dziecka.
Nie naleŘy teŘ zapominaä, Ře nastolatki równieŘ borykajâ siö z ogromnym
stresem, który jest pochodnâ nie tylko typowych zagroŘeĠ okresu dojrzewania:
presji w szkole, konfliktów z nauczycielami, ataków i wykorzystywania przez
dröczycieli, utraty pracy, problemów z dziewczynâ lub chĞopakiem lub po prostu
próby dopasowania siö do grupy rówieķniczej, do której chciaĞoby siö przy-
naleŘeä. Tak zwany pozytywny stres — na przykĞad ekscytacja spowodowana
zaproszeniem do taĠca, spodziewanymi wakacjami, zdaniem egzaminu na
prawo jazdy — równieŘ wywiera ogromny wpĞyw na zachowanie. Spytaj nauczy-
ciela, jak trudno jest prowadziä lekcjö przed przerwâ ķwiâtecznâ niezaleŘnie
od tego, czy ma zajöcia z najmĞodszâ czy najstarszâ klasâ.
Byä moŘe zaczâĞeķ siö juŘ zastanawiaä, w jaki sposób powyŘsze czynniki mogâ
przyczyniaä siö do buntu Twojego nastoletniego dziecka. Z jednej rzeczy powi-
nieneķ jednak od razu zdaä sobie sprawö — bez wzglödu na „profil” Twojej
osobowoķci — nie jest Ğatwo trwale zmieniä którykolwiek z powyŘszych trzech
czynników. Osobowoķä i temperament sâ stosunkowo staĞe. Choroby, takie
jak ADHD czy zaburzenie afektywne dwubiegunowe, moŘna leczyä, ale przy-
najmniej w chwili obecnej nie moŘna ich wyleczyä. Nikt nie znalazĞ teŘ lekar-
stwa na stres ani sposobu, jak caĞkowicie zapobiec jego obecnoķci w naszym
Řyciu. Pozostaje tylko jeden czynnik, nad którym mamy wzglödnâ kontrolö:
Rozwój buntu
45
Styl wychowywania
Przez „styl wychowywania” rozumiemy sposób, w jaki reagujesz na zachowa-
nie swojego nastoletniego dziecka. Nawet w chwili obecnej masz moŘliwoķä
rozwaŘenia alternatywnych sposobów reakcji. Zastanów siö: naprawdö nie
musisz Řâdaä od swojego dziecka tego wszystkiego, czego teraz od niego Řâdasz.
Prosta decyzja, by przestaä na jakiķ czas prosiä syna lub córkö, Řeby wykonaĞa
dany obowiâzek, poszĞa spaä o okreķlonej godzinie lub zaĞoŘyĞa okreķlone ubra-
nia do szkoĞy, zmniejsza liczbö potencjalnych sytuacji konfliktowych miödzy
Wami. Jeķli uwaŘasz, Ře w ten sposób po raz kolejny mu ulegasz, pamiötaj, Ře
w chwili obecnej Twoje polecenia i tak sâ ignorowane. MoŘesz wszczâä kĞót-
niö ze swoim synem na temat wynoszenia ķmieci, by w koĠcu i tak wynieķä je
samemu, lub moŘesz od razu zrobiä to samodzielnie. Oczywiķcie nie za kaŘdym
razem, ale choäby dziķ. ZaŘegnanie buntu poprzez pewnoķä, Ře albo Twoje nas-
toletnie dziecko wypeĞni Twoje polecenia, albo spotka siö z nieprzyjemnymi
konsekwencjami za nieposĞuszeĠstwo, nad czym bödziemy pracowaä w czöķci II,
wymaga namysĞu, umiejötnoķci i pewnej praktyki. W tej chwili jednak nie
jesteķ jeszcze raczej odpowiednio przygotowany, Řeby odmieniä bieg spraw.
W ciâgu najbliŘszych dni, zanim poprosisz dziecko o wykonanie czegoķ lub
zaŘâdasz, Řeby zastosowaĞo siö do ustalonych reguĞ lub oczekiwaĠ, zadaj sobie
nastöpujâce pytania: czy mam wystarczajâco duŘo energii, Řeby doprowadziä
sprawö do koĠca? Czy ustaliĞem, jakie wyciâgnö konsekwencje za nieposĞu-
szeĠstwo? Czy powinienem zmniejszyä swoje Řâdanie, Řeby Ğatwiej podoĞaä
sytuacji? Jeķli odpowiedŖ na nie brzmi „nie”, w miarö moŘliwoķci lepiej w ogóle
nie wydawaä polecenia — przynajmniej w chwili obecnej.
Styl wychowywania jest gĞównym celem programu w czöķci II niniejszej
ksiâŘki nie dlatego, Ře gdy tylko mowa o buncie, oznacza to zaraz, Ře to wszystko
Twoja wina — ale dlatego, Ře jest to sfera, nad którâ masz najwiökszâ kontrolö.
Choä Twój nastolatek pod wieloma wzglödami jest wciâŘ jeszcze dzieckiem,
co sprawia, Ře chciaĞbyķ mieä znaczâcy wpĞyw na proces ksztaĞtowania go w szczö-
ķliwego, zdrowego czĞowieka, nikt z nas nie jest tak naprawdö w stanie zmie-
niä drugiej osoby. Jedyne, co moŘemy zmieniä, to sposób wĞasnego zachowa-
nia — oraz, do pewnego stopnia, sposób, w jaki myķlimy i czujemy. Zmiana
stylu wychowywania poprzez przyswojenie sobie umiejötnoķci nauczanych
w czöķci II nie wyeliminuje caĞkowicie efektu pozostaĞych trzech czynników,
ale bödzie dziaĞaä niczym zapora, minimalizujâc ich wpĞyw — niczym sito,
przez które naleŘy przesiaä cechy nastolatka, cechy rodzica i stres, zanim zacznie
siö oceniaä zachowanie nastolatka.
46
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
Jeķli nastolatek byĞ nieposĞuszny juŘ jako dziecko, szczególnie zaķ, jeķli jego
zachowanie wiâzaĞo siö z ADHD, byä moŘe wiesz juŘ, Ře zmiana stylu wycho-
wywania zachodzi dziöki strategii zwanej ksztaĞtowaniem zachowania3. Dziöki
ksztaĞtowaniu zachowania potrafisz przewidzieä problematyczne zachowania
u dziecka, takie jak nieposĞuszeĠstwo czy bunt, i wyciâgnâä z nich konsekwen-
cje. Kiedy jesteķ przygotowany na zĞe zachowanie i wyciâgasz z niego z góry
ustalone nieprzyjemne konsekwencje, zyskujesz ogromnâ kontrolö nad postö-
powaniem dziecka. Co równie istotne, proces ksztaĞtowania zachowania wiâŘe
siö z umiejötnoķciâ przewidywania obszarów, w których mogâ wystâpiä pro-
blemy u nastolatka, i próby wywarcia na nie wpĞywu, zanim pojawi siö rzeczy-
wisty problem, w nadziei, Ře uda siö caĞkowicie mu zapobiec. Techniki ksztaĞ-
towania zachowania obejmujâ miödzy innymi takie elementy, jak bardziej
skuteczne wydawanie poleceĠ lub próķb, wydawanie ich we wĞaķciwym czasie,
sygnalizowanie proķby na kilka minut przed jej wypowiedzeniem, Řeby wczeķniej
uprzedziä nastolatka, Ře zostanie o coķ poproszony, lub po prostu rozbijanie
proķby lub zadania na prostsze elementy, które moŘna realizowaä etapami.
Wyğãcznie dla nastolatków:
wykraczanie poza proces ksztağtowania zachowania
KsztaĞtowanie zachowania to w duŘej mierze podstawa programu zaprezento-
wanego w tej ksiâŘce. Znajdziesz tu jednak równieŘ pewne dodatkowe strategie
i umiejötnoķci, stworzone szczególnie z myķlâ o kontaktach z nastolatkami —
ze wzglödu na realia okresu dojrzewania, które wywierajâ wpĞyw na rodziny
z nastoletnimi dzieämi, oraz na ogrom zmian, które mogĞy zajķä od czasu dzie-
ciĠstwa. A mianowicie:
x Umiejötnoķci rozwiâzywania problemów i umiejötnoķci komunikacji. Wiesz
juŘ, Ře nastolatkowi nie moŘna tak po prostu wydawaä rozkazów. Uznajâc, Ře
Twoje nastoletnie dziecko walczy o wiökszâ niezaleŘnoķä, musisz znaleŖä nowe
sposoby na wspólne rozwiâzywanie problemów oraz na komunikowanie siö
w sposób peĞen wzajemnego szacunku.
x Zmiana szkodliwych przekonaĠ. Jak mówiliķmy juŘ wczeķniej, bĞödne prze-
konania i oczekiwania oraz dynamika relacji miödzy rodzicami a dorastajâcym
3 Patrz: Your Defiant Child autorstwa Russella A. Barkleya i Christine M. Benton
(Guilford Press, Nowy Jork 1998).
Rozwój buntu
47
dzieckiem to niezwykle Ğatwopalny materiaĞ, od którego moŘe wybuchnâä
poŘar miödzy rodzicami a dzieckiem; to wiatr, który moŘe rozdmuchaä peĞza-
jâcy pĞomieĠ buntu. W miarö dorastania Twojej córki lub syna coraz waŘniejsza
staje siö koniecznoķä przeanalizowania i przemyķlenia przekonaĠ, które mogâ
wywieraä wpĞyw na konflikty miödzy Wami.
x Ķwiadomoķä struktury rodziny. Do czasu, kiedy Twoje dziecko weszĞo
w okres dojrzewania, w Twojej rodzinie mogĞo wyksztaĞciä siö wiele róŘnych
wzorców funkcjonowania, z których czöķä jest niezwykle podatna na bunt
i konflikty miedzy rodzicami a nastolatkiem. Na ile „blisko” swojego nasto-
latka chcesz byä? Poziom nadzoru i przewodnictwa rodzicielskiego naleŘy
dostosowaä do rosnâcej dojrzaĞoķci dziecka. Jeķli tego typu zmiana zostanie
zaniedbana, z pewnoķciâ wywoĞa jego bunt. A co z Tobâ i z drugim rodzicem
(jeķli jest obecny)? Czy jesteķcie jednomyķlni w Waszym wysiĞku wychowaw-
czym, w tym w stosowanej dyscyplinie, czy moŘe Twoje nastoletnie dziecko
jest mistrzem strategii „dziel i zwyciöŘaj”? Czy rzâdzisz „Řelaznâ rökâ”, czy teŘ
wiesz, kiedy negocjowaä? Czy okreķliĞbyķ swój styl wychowywania jako „libe-
ralny” czy raczej „pobĞaŘliwy”? Czy kiedykolwiek znalazĞeķ siö w sytuacji, w której
z czystej frustracji zrezygnowaĞeķ ze swojego autorytetu? Wielu rodziców skraj-
nie zbuntowanych nastolatków ulega tej pokusie.
Wszystkie te rozwaŘania pokazujâ, na jakie tortury skazuje droga prowadzâca
do buntu. ĶcieŘka ta nie zostaĞa wydeptana wyĞâcznie przez Twoje dziecko, ale
wyŘĞobiĞy jâ równieŘ wrodzone cechy kaŘdego z Was, stres, nad którym nie
masz zbyt duŘej kontroli, psychologiczne i fizyczne zmiany towarzyszâce wiekowi
dojrzewania, róŘnorodne relacje, które przez lata ksztaĞtowaĞy siö w Twojej
rodzinie, oraz sposób, w jaki jako rodzice radziliķcie sobie z tym wszystkim.
To dlatego uwaŘamy, Ře bliŘsze prawdy jest stwierdzenie, iŘ to rodzina, a nie
konkretny nastolatek boryka siö z problemem buntu. Inicjujâc wysiĞki podej-
mowane w celu wyeliminowania buntu, który obecnie dominuje w Waszym
domu, musisz uwzglödniä wszystkie czynniki wpĞywajâce na ksztaĞt Waszej
rodziny.
Bunt jako cz÷ĸå rozwoju rodziny
Marla nie potrafiĞa patrzeä na bunt swojej córki inaczej niŘ jak na coķ, co zako-
rzeniĞo siö w niej i zaczöĞo Řyä wĞasnym Řyciem. Z zewnâtrz bunt czösto przy-
biera taki wĞaķnie pozór. Tak naprawdö wszystko jednak jest znacznie bardziej
48
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
skomplikowane. Oczywiķcie Jenna byĞa zawsze w gorâcej wodzie kâpana i tro-
chö nadwraŘliwa. MiaĞa rodziców wyĞâcznie dla siebie przez caĞe 6 lat, zanim na
ķwiat przyszĞy bliŖniaki i przez pierwsze kilka lat rywalizacja miödzy rodzeĠ-
stwem byĞa znacznie ostrzejsza, niŘ Marla mogĞaby siö kiedykolwiek spodzie-
waä. Jenna przyzwyczaiĞa siö jednak jakoķ do sytuacji, przynajmniej do czasu
narodzin Tylera trzy lata temu. Marla naprawdö potrzebowaĞa wówczas jej
pomocy, ale Jenna caĞkowicie pochĞoniöta byĞa sprawami jedenastolatki uda-
jâcej szesnastolatkö, wiöc Marla przez wiökszoķä czasu po prostu zostawiaĞa swojâ
upartâ pierworodnâ jej wĞasnym sprawom. Wszystko ukĞadaĞo siö dobrze do
czasu, gdy Jenna poszĞa do siódmej klasy. Marla naprawdö staraĞa siö niâ
wtedy zajâä, widzâc, Ře jej córkö caĞkowicie pochĞania Řycie towarzyskie, i nagle
bardzo siö denerwujâc tym, do czego to wszystko zmierza.
Marla nie miaĞa pojöcia, w jaki sposób straciĞa kontakt z Jennâ, ani dlacze-
go jej córka caĞy czas wydawaĞa siö w stosunku do niej tak wrogo nastawiona.
WiedziaĞa, Ře mĞode dziewczöta sâ czösto wybuchowe i pragnâ potwierdzaä
swojâ niezaleŘnoķä, jednak nieustanny antagonizm Jenny przybraĞ znacznie
bardziej skrajnâ formö niŘ ten, który zaobserwowaĞa u dzieci swojej starszej
siostry lub u starszych dzieci swoich znajomych. Jeķli tak dalej pójdzie, jak
skoĠczy Jenna? Co stanie siö z relacjâ miödzy nimi?
Kiedy Jenna miaĞa 8 lub 9 lat, jedynâ rzeczâ, jakâ zajmowaĞa siö Marla,
byĞa próba powstrzymania dwóch haĞaķliwych bliŖniaków od zdemolowania
domu — i siebie nawzajem. Kiedy Jenna potrzebowaĞa uwagi, Marla czösto
musiaĞa odsuwaä jej potrzeby na bok, na bardziej odpowiedniâ chwilö, która
czösto nigdy nie nadchodziĞa. Jenna przeszĞa przez fazö napadów zĞoķci, których
natöŘenie bez trudu rywalizowaĞo z wybuchami jej mĞodszych braci. ŗeby
utrzymaä spokój, Marla ulegaĞa niekiedy Řâdaniom córki, co czyni wielu udrö-
czonych rodziców. PóŖniej staraĞa siö zrekompensowaä jej brak czasu, spödzajâc
z niâ chwile, kiedy udaĞo jej siö wreszcie poĞoŘyä synów do ĞóŘka. Wtedy jednak
byĞa juŘ zbyt zmöczona, Řeby gra planszowa z Jennâ wzbudzaĞa jej entuzjazm.
MâŘ Marli, Greg, zdaĞ sobie sprawö, Ře jego Řona jest na skraju zaĞamania,
i przejâĞ znacznâ czöķä obowiâzków, a w domu na kilka lat zapanowaĞ spokój.
Jenna staĞa siö kochajâcâ siostrâ, która z dumâ opiekowaĞa siö maluchami,
gdy matka szĞa do sklepu po mleko.
Potem jednak na ķwiat przyszedĞ maĞy Tyler i chaos powróciĞ. Marla uznaĞa,
Ře Jenna zasĞuguje, by traktowaä jâ jak dorastajâcâ dziewczynkö, którâ przecieŘ
byĞa, i czösto pozwalaĞa jej podejmowaä samodzielne decyzje. W czasie, gdy
Tyler miaĞ 3 lata a bliŖniaki 8, wszystko zaczöĞo znów dobrze siö ukĞadaä, a Marla
Rozwój buntu
49
zapragnöĞa spödzaä wiöcej czasu ze swojâ nastoletniâ córkâ. Na to wĞaķnie
czekaĞa przez tyle lat: na szansö wspólnych wypadów na zakupy, na moŘliwoķä
rozmawiania o marzeniach, obawach i nadziejach córki. Za kaŘdym razem
jednak, gdy pytaĞa, czy Jenna nie miaĞaby ochoty na wspólne wyjķcie na lunch,
wizytö u fryzjera lub na siĞowni, Jenna odpowiadaĞa, Ře ma inne rzeczy do
roboty. Ciâgle wisiaĞa na telefonie, a kiedy matka staraĞa siö wykazaä zainte-
resowanie jej Řyciem i pytaĞa, z kim rozmawia, Jenna odpowiadaĞa: „I tak jej
nie znasz”.
Kiedy padĞa pierwsza odpowiedŖ: „To nie twoja sprawa, mamo”, a potem:
„Nie wciskaj nosa w moje sprawy mamo. Czemu teraz tak ciö to interesuje?”,
Marla zaczöĞa siö niepokoiä. Kiedy jej córka przestaĞa trzymaä siö ustalonych
godzin powrotu do domu oraz gdy kilkakrotnie wyczuĞa od niej zapach papie-
rosów po powrocie ze szkoĞy, Marla postanowiĞa wkroczyä do akcji, Řâdajâc
informacji na temat tego, kim sâ jej znajomi, zaostrzajâc godziny powrotu do
domu i bombardujâc jâ pytaniami o zadania domowe i stopnie. Jenna reago-
waĞa z rosnâcâ pogardâ, ich codzienne kontakty przybraĞy formö coraz gĞoķniej-
szych kĞótni, z których w wiökszoķci wypadków Marla wychodziĞa pokonana:
Jenna siedziaĞa zamkniöta w swoim pokoju, a Marla robiĞa za niâ wszystko,
o co wczeķniej jâ prosiĞa.
W ciâgu kilku ostatnich lat Jenna wyrobiĞa sobie nieprzyjemnâ strategiö,
dziöki której mogĞa skutecznie pozbyä siö swojej matki. Jedyne, co musiaĞa
zrobiä, Řeby osiâgnâä to, co chce, lub uniknâä robienia tego, czego Řâda od niej
matka, to zachowywaä siö coraz bardziej agresywnie i reagowaä z coraz wiökszâ
wķciekĞoķciâ. W pewnym momencie jej matka poddawaĞa siö — poniewaŘ
szokowaĞo jâ i paraliŘowaĞo zachowanie jej córki, poniewaŘ byĞa zbyt zmö-
czona, Řeby „po raz kolejny” toczyä tö samâ bitwö, poniewaŘ to „nie byĞo tego
warte”, poniewaŘ ktoķ i tak musiaĞ wykonaä danâ pracö, i tak dalej. Jeķli spytaä
Jennö, dlaczego zachowywaĞa siö w taki, a nie inny sposób, odpowiedziaĞaby:
„Nie wiem” lub: „To wina mamy, traktuje mnie jak dziecko”. Tak naprawdö
jednak nie wie, dlaczego tak postöpuje. Nie uknuĞa podstöpnego planu dopro-
wadzenia matki do szaleĠstwa; nie kalkuluje z peĞnym wyrachowaniem: Pomyķl-
my. Ostatnim razem nazwaĞam mamö podĞâ; tym razem powiem jej, Ře jest gĞupia
i to powinno jâ powstrzymaä. Jedyne, co wie, to Ře jeķli bödzie napieraä wystar-
czajâco mocno, jej matka ustâpi. Jedyne, co wie Marla, to Ře nic, co robi, nie
jest w stanie zmusiä jej córki do posĞuszeĠstwa. Prawda jest jednak taka, Ře
przez swojâ ulegĞoķä Marla nieķwiadomie nagradzaĞa zachowanie, które tak
bardzo chciaĞa wyeliminowaä.
50
ZBUNTOWANY NASTOLATEK
Jesteķmy najwspanialszâ zabawkâ naszych nastoletnich dzieci4.
Na szczöķcie sytuacja nie musi wyglâdaä w ten sposób. W kolejnych czte-
rech krótkich rozdziaĞach pomoŘemy Ci przyjrzeä siö dokĞadniej swojemu
nastoletniemu dziecku i sobie samemu, Řebyķ zyskaĞ peĞniejszy obraz tego, co
kryje siö za buntowniczâ postawâ Twojego dziecka. Uzbrojony w tö wiedzö,
bödziesz gotów, by zaczâä dokonywaä zmian na lepsze. W chwili obecnej jednak
poķwiöä kilka dni wyĞâcznie na obserwacjö przymusu w Twoim domu.
Podejmowanie dziaïania
x Przez kolejnych kilka dni, kontynuujâc czytanie ksiâŘki, przyglâdaj siö swoim
interakcjom z nastoletnim dzieckiem. Kiedy dojdzie do konfliktu, zanotuj
to, na przykĞad: „PokĞóciliķmy siö o to, jak Tina ubraĞa siö do szkoĞy” lub:
„Danny nie odrobiĞ dziķ wieczorem zadania domowego”.
x Kiedy minie juŘ „szaĞ walki” — ale na tyle wczeķnie, Řeby nie zapomnieä
jej szczegóĞów — postaraj siö opisaä wymianö zdaĠ, korzystajâc z modelu
ze strony 41: zapisz swojâ proķbö, odpowiedŖ dziecka, zaznaczajâc zgodö lub
niezgodö na wykonanie polecenia, nastöpne proķby w kolejnoķci ich poja-
wiania siö oraz sposób, w jaki doszĞo do eskalacji konfliktu miödzy Wami.
Postöpuj tak w przypadku jak najwiökszej liczby konfliktów, jakie jesteķ
w stanie zapisaä, pamiötajâc, Řeby zanotowaä, jak zakoĠczyĞa siö kaŘda inter-
akcja.
x Pod koniec tego äwiczenia (po kilku dniach lub po tygodniu, bez wzglödu
na upĞyw czasu), przyjrzyj siö swoim zapiskom. Czy istniejâ podobieĠstwa
miödzy dialogami? Czym siö róŘniâ? Czy dostrzegasz jakieķ wzorce? Czy
wzorce sâ zgodne z tym, co zapisaĞeķ w listach kontrolnych z rozdziaĞu 1.?
Jeķli nie, co byķ zmieniĞ?
x W chwili obecnej postaraj siö nie przypisywaä swojemu nastoletniemu
dziecku Řadnej motywacji ani winy. Zastanów siö jednak nad wĞasnâ rolâ:
czy dostrzegasz w kaŘdej z rozmów coķ, co zrobiĞeķ lub czego nie zrobiĞeķ, a co
mogĞo przyczyniä siö do eskalacji buntu? Czy Twoim zdaniem istnieje coķ,
co mógĞbyķ zrobiä inaczej?
4 Z podziökowaniami dla Howarda Glassera, który w ksiâŘce Transforming the
Difficult Child (Nurtured Heart, Tucson 1999) stwierdziĞ: „Jesteķmy bez wâtpienia
ulubionâ zabawkâ naszych dzieci”.
Pobierz darmowy fragment (pdf)