Darmowy fragment publikacji:
cZĘśĆ i
Zagadnienia ogólne
ROZDZIAł I
Zagadnienia ogólne
§ 1. definicja oraz funkcje prawa zobowiązań w obrocie
powszechnym i gospodarczym
prawo cywilne stanowi gałąź prawa wyodrębnioną dzięki określonej metodzie
regulacji stosunków prawnych.
Metoda cywilistyczna charakteryzuje się tym, że występuje w niej autonomicz-
ność (równorzędność) podmiotów oraz zauważalny jest brak bezpośredniego
przymusu ze strony organów państwa.
Warto przypomnieć, iż oprócz metody cywilnoprawnej wyróżnia się metodę
administracyjną, opartą o zasadę władztwa i podporządkowania jednego podmiotu
(obywatela) wobec drugiego (państwa) oraz metodę karną (która operuje karą za
sprzeczne z prawem zachowania adresata normy prawnej). Te zróżnicowane metody
oddziaływania prawa powodują, że ustawodawca sam decyduje o tym, która z metod
w danej dziedzinie stosunków prawnych powinna znaleźć zastosowanie.
autonomiczność oznacza, że żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej
stronie (tzw. równorzędność formalna), z kolei brak bezpośredniego przymusu ze
strony organów państwa oznacza, że stosunek cywilnoprawny może powstać bez
udziału organów państwa, świadczenie może być dobrowolnie spełnione, tak że cała
machina przymusu państwowego nakazująca określone zachowanie w ogóle nie
zostanie uruchomiona. Prawo cywilne jest tak skonstruowane, aby stworzyć pole do
działania dla autonomicznych i równorzędnych jednostek, przez to jest doskonałym
regulatorem stosunków prawnych występujących w gospodarce wolnorynkowej.
Prawo zobowiązań jest tą częścią prawa cywilnego, która charakteryzuje się wystę-
powaniem praw podmiotowych o charakterze względnym.
www.testy-prawnicze.pl
4
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
Na prawo zobowiązań składają się stosunki cywilnoprawne w normatywnej
postaci zobowiązania. Stąd określenie zakresu pojęcia prawa zobowiązań jest uza-
leżnione od ustalenia tego, na czym polega zobowiązanie (szerzej na temat pojęcia
zobowiązania piszemy w rozdziale następnym). W tym miejscu należy wskazać, że
zobowiązanie polega na tym, że jeden z podmiotów zwany dłużnikiem jest zobo-
wiązany do spełnienia świadczenia, a drugi jest z tego tytułu uprawniony. Powstaje
zatem węzeł prawny (vinculum iuris) pomiędzy konkretnymi podmiotami prawa.
Ten sposób ukształtowania stosunku prawnego, w którym jedna osoba ma
w stosunku do danej osoby prawo domagania się określonego zachowania, sprawił,
iż stosunki zobowiązaniowe są definiowane jako stosunki typu względnego.
Aby móc na drodze sądowej domagać się realizacji swego prawa podmiotowego,
wierzyciel (powód) musi wykazać, iż pomiędzy nim a dłużnikiem (pozwanym) ist-
nieje węzeł prawny – stosunek zobowiązaniowy, który uprawnia go do dochodzenia
prawa podmiotowego.
Najczęściej przedmiotem stosunków prawnych z zakresu prawa zobowiązań
jest wymiana dóbr i usług o wartości majątkowej. Prawo zobowiązań odnosi się
do źródeł, z których wynikają stosunki wymiany dóbr i usług, a także do treści
stosunków, których istotę stanowi wymiana lub które taką wymianę przygotowują,
a także prowadzą do zmiany i ustania stosunków wymiany. Innymi słowy, prawo
zobowiązań wyznacza prawne powinności (i odpowiadające im uprawnienia) na
tle wymiany dóbr i usług1.
Podstawową funkcją prawa zobowiązań jest regulacja za pomocą norm praw-
nych obrotu majątkowego pomiędzy podmiotami prawa cywilnego (osobami
fizycznymi, osobami prawnymi czy tzw. ułomnymi osobami prawnymi), a także
ochrona prawna sposobów korzystania z dóbr i usług. Należy także pamiętać, że
prawo zobowiązań chroni dobra majątkowe i osobiste uprawnionych podmiotów,
o ile dobra te zostały naruszone bez dostatecznego usprawiedliwienia prawnego.
W związku z tym prawo zobowiązań przewiduje także postać tzw. zobowiązania od-
szkodowawczego oraz zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (szerzej
o tym w źródłach powstania zobowiązania – zob. rozdział następny)2.
Na prawo cywilne składają się określone działy: część ogólna, prawo rzeczowe,
prawo zobowiązań, prawo spadkowe, prawo rodzinne, prawo własności intelek-
tualnej. Podział ten zasadza się na kryterium typu stosunku cywilnoprawnego,
ewentualnie odnosi się do specyfiki przedmiotu regulowanego określonym działem,
wreszcie wyodrębnienie może być spowodowane celem, jakiemu służą określone
normy prawne zgrupowane w danym dziale prawa cywilnego. Tym zagadnieniom
poświęcony jest następny paragraf.
1 Zob. W. Czachórski, Zobowiązania, s. 19.
2 Zob. szerzej A. Stelmachowski, Zarys, s. 36 i nast.
www.testy-prawnicze.pl
§ 2. Prawo zobowiązań na tle innych części prawa cywilnego
5
§ 2. prawo zobowiązań na tle innych części prawa cywilnego
i. prawo zobowiązań a prawo cywilne – część ogólna
Część ogólna prawa cywilnego – jak sama nazwa wskazuje – zawiera normy
prawne, które znajdują zastosowanie we wszystkich rodzajach stosunków cywilno-
prawnych. Dział ten nie reguluje samodzielnie stosunków społecznych, a zatem nie
można wyróżnić w jego obrębie specyficznie pojmowanego przedmiotu regulacji
prawnej.
Niemniej należy podkreślić szczególne związki pomiędzy tą częścią prawa
cywilnego a prawem zobowiązań. Część ogólna prawa cywilnego reguluje bowiem
czynności prawne, w tym zawarcie umowy, formy czynności prawnych, wady
oświadczenia woli. Są to zagadnienia niezwykle istotne z punktu widzenia prawa
zobowiązań. Instrument prawny, jakim jest umowa zobowiązaniowa, ma bowiem
zasadnicze znaczenie w szeroko pojmowanym obrocie gospodarczym.
ii. prawo zobowiązań a prawo rzeczowe
Prawo zobowiązań od prawa rzeczowego różni zarówno przedmiot, jak i typ
stosunku prawnego łączącego dane podmioty. prawo rzeczowe ma za przedmiot
rzecz, zaś forma korzystania z rzeczy ujmowana jest pod postacią prawa podmio-
towego bezwzględnego. Prawo wobec danej rzeczy jest wykonywane wprost, bez
pośrednictwa innych osób, jest skuteczne erga omnes – wobec wszystkich podmio-
tów prawa, co oznacza, że każdy podmiot ma obowiązek respektować uprawnienia
innego podmiotu prawa w stosunku do danej rzeczy.
prawo zobowiązań, regulując społeczne formy korzystania z dóbr i usług, ma
za przedmiot nie tylko rzeczy (w rozumieniu prawa rzeczowego), ale i inne dobra
oraz wskazane wyżej usługi, a także pieniądze. Forma korzystania jest ujmowana
pod postacią praw podmiotowych względnych (skutecznych inter partes – jedynie
wobec określonych stron stosunku zobowiązaniowego).
Należy jednak pamiętać, że stosunki cywilnoprawne z zakresu prawa rzeczo-
wego i prawa zobowiązań są ze sobą powiązane, często uzupełniają się, a także
wzajemnie warunkują.
przykład 1: Umowa sprzedaży jest stosunkiem prawnym, w którym kupujący jest dłużnikiem
sprzedawcy w odniesieniu do ceny rzeczy, a wierzycielem w zakresie uprawnienia do przeniesienia
na niego własności rzeczy. Te obowiązki i prawa są skorelowane z odpowiednimi prawami i obo-
wiązkami sprzedawcy. Sprzedawca jest dłużnikiem kupującego w zakresie obowiązku przeniesienia
własności rzeczy i jednocześnie wierzycielem, jeśli idzie o zapłatę za wydaną rzecz. Opisany w ten
sposób stosunek zobowiązaniowy przygotowuje stosunek rzeczowy. Wykonanie bowiem zobowią-
zania ze stosunku sprzedaży doprowadzi do przeniesienia własności rzeczy, a zatem ziszczenia się
skutku prawnorzeczowego.
www.testy-prawnicze.pl
6
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
przykład 2: W przepisach dotyczących najmu lokali, w art. 690 KC czytamy, że do ochrony praw
najemcy do używania lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności. Najemca zatem,
posiadając prawo obligacyjne do lokalu, może skorzystać także z silniejszej ochrony natury prawno-
rzeczowej: przysługuje mu (oprócz ochrony posesoryjnej jako posiadaczowi zależnemu) zarówno
roszczenie windykacyjne, jak i negatoryjne w odniesieniu do osób trzecich naruszających jego prawo.
iii. prawo zobowiązań a prawo spadkowe
Prawo zobowiązań od prawa spadkowego różni z kolei cel unormowania. Prawo
spadkowe, normując przejście praw i obowiązków o charakterze majątkowym (za-
równo bezwzględnych, jak i względnych), ma na celu regulację stosunków prawnych
mortis causa (na wypadek śmierci),podczas gdy prawo zobowiązań, normując
m.in. przejście praw i obowiązków, ma na celu regulację stosunków prawnych inter
vivos (pomiędzy żyjącymi). Podobnie jak w prawie rzeczowym, także w prawie
spadkowym spotykamy normy o charakterze typowo zobowiązaniowym, np. odpo-
wiedzialność za długi spadkowe, regulacja dotycząca zapisu.
Warto także w tym miejscu wskazać, że ze względu na cel regulacji prawa
spadkowego (przejście praw i obowiązków na wypadek śmierci) oraz cel prawa
rzeczowego (zapewnienie bezpieczeństwa obrotu rzeczami) działy te charakteryzuje
w zdecydowanej większości występowanie norm o charakterze iuris cogentis (bez-
względnie obowiązującym), podczas gdy na prawo zobowiązań składają się normy
prawne przede wszystkim o charakterze względnie obowiązującym: iuris dispositivi.
Wszystkie przedstawione wyżej działy prawa cywilnego znalazły się w ramach
czterech ksiąg Kodeksu cywilnego: księga pierwsza – „Część ogólna”, księga dru-
ga – „Własność i inne prawa rzeczowe”, księga trzecia – „Zobowiązania”, księga
czwarta – „Spadki”.
iV. prawo zobowiązań a prawo na dobrach niematerialnych
Prawo zobowiązań od prawa na dobrach niematerialnych różni się przede wszyst-
kim przedmiotem unormowania. Jak sama nazwa wskazuje, prawo na dobrach
niematerialnych dotyczy specyficznie określonych dóbr, będących rezultatem twór-
czości ludzkiej. Zwykle mają one charakter niematerialny (przez to różnią się od
rzeczy), lecz jednocześnie przedstawiają określoną wartość majątkową. Społeczne
formy korzystania z tych dóbr mogą mieć zarówno postać praw bezwzględnych (np.
prawo własności do znaku towarowego), jak i względnych (np. prawo do używania
patentu). Prawa te uregulowane są w odrębnych od Kodeksu cywilnego ustawach
(zob. ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn.
Dz.U. z 2019 r. poz. 1231 ze zm.; ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemy-
słowej, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 776 ze zm.).
www.testy-prawnicze.pl
§ 3. Zasady prawa cywilnego zajmujące szczególne miejsce w prawie zobowiązań
7
V. prawo zobowiązań a prawo rodzinne
Prawo zobowiązań reguluje stosunki prawne przede wszystkim o charakterze
majątkowym, podczas gdy prawo rodzinne dotyczy stosunków prawnych, w których
przeważa element niemajątkowy. Jeśli nawet przedmiotem prawa rodzinnego stają
się stosunki majątkowe, to są one specyficznie determinowane – powiązaniami na-
tury rodzinnej, opiekuńczej (przewaga elementów osobowych nad majątkowymi).
W prawie zobowiązań nie jest istotna więź rodzinna pomiędzy stronami stosunku
zobowiązaniowego. Wyodrębnienie prawa rodzinnego jako części prawa cywilnego
nastąpiło zatem zarówno ze względu na specyficzny przedmiot stosunku prawnego,
jak i ze względu na cel tej części prawa cywilnego.
przykład: Z charakteru stosunków rodzinnych wynika np. konieczność podporządkowania
jednego podmiotu – dziecka, władzy drugiego podmiotu prawa – rodzica, czego nie ma na gruncie
prawa zobowiązań hołdującego formalnej równości podmiotów wobec prawa.
Wyrazem tego stało się uchwalenie odrębnej ustawy – z 25.2.1964 r. – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.). Spośród zasad
prawa rodzinnego warto wyeksponować zasadę autonomiczności rodziny (ingeren-
cja państwa w stosunki rodzinne jest wyjątkiem ograniczonym do sytuacji szcze-
gólnych, najczęściej patologicznych), zasadę dobra dziecka czy zasadę trwałości
związku małżeńskiego.
§ 3. Zasady prawa cywilnego zajmujące szczególne miejsce
w prawie zobowiązań
i. Zasada autonomii woli stron (ze szczególnym uwzględnieniem
zasady swobody umów)
Polega na braku władczego podporządkowania podmiotów wchodzących ze
sobą w określony stosunek prawny. Co oznacza, że żaden z podmiotów pra-
wa cywilnego nie może władczo kreować sytuacji prawnej drugiego podmiotu.
Konsekwencją tak rozumianej autonomiczności jest równorzędna pozycja stron
stosunków cywilnoprawnych. Przy tym równorzędność ta ma charakter formal-
ny, co oznacza, że ustawodawca nie może poprzez przepis prawa prowadzić do
takiego ukształtowania stosunku prawnego, gdzie jedna strona zostałaby władczo
podporządkowana drugiej (gdyby tak się stało, mielibyśmy do czynienia z prawem
administracyjnym).
Równorzędność formalna nie prowadzi do równości faktycznej. W praktyce
zatem jedna ze stron stosunku prawnego może narzucić drugiej warunki umowy,
które druga – z różnych pozaprawnych względów – zmuszona jest przyjąć. Środki
przeciwdziałające brakowi równości faktycznej stron w stosunku zobowiązanio-
www.testy-prawnicze.pl
8
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
wym omawiamy w innej części podręcznika (zob. część poświęconą wybranym
zagadnieniom prawa konsumenckiego), w tym miejscu należy jedynie zaznaczyć, że
autonomiczność podmiotów stosunku cywilnoprawnego nie ma na celu zapewnienia
sprawiedliwości społecznej, hołduje bowiem innym wartościom.
Autonomiczność podmiotów prawa cywilnego czerpie swą legitymizację
z dwóch podstawowych wartości: godności osoby ludzkiej oraz równości wszystkich
podmiotów wobec prawa1.
W literaturze przyjmuje się, że w płaszczyźnie funkcjonalnej głównym przeja-
wem zasady autonomiczności jest zasada swobody umów2.
Zasada ta jest wyrazem samoograniczenia roli państwa w zakresie stanowienia
prawa (słynny art. 1134 Kodeksu Napoleona głosił: „Umowy legalnie zawarte stają
się prawem dla tych, którzy je zawarli”). Stąd też w prawie zobowiązań poważna
część norm prawnych została ujęta pod postacią norm iuris dispositivi, które mają
zastosowanie tylko wówczas i tylko o tyle, o ile strony same nie uważały za właściwe
danej materii uregulować. Drugą konsekwencją zasady swobody umów jest zasad-
nicze nastawienie prawa cywilnego na to, że strony same winny dochodzić swoich
praw (Vigilantibus iura scripta sunt – „Prawa są napisane dla czujnych”). Wskazuje
się, że skoro strony mogą same powołać do życia stosunek prawny, a następnie
go przekształcić i znieść, to do nich należy wykorzystanie możności dochodzenia
swoich praw wynikających z tego stosunku prawnego. Państwo z urzędu nie czuwa
zatem nad realizacją prawa, skoro strony same je ustanowiły. Przymus państwowy
jest zarezerwowany tylko dla sytuacji konfliktowych pomiędzy stronami. Wreszcie
trzecią konsekwencją jest odformalizowanie prawa cywilnego poprzez wskazanie, że
wszystko, co nie jest zakazane, jest dozwolone. W ten sposób eksponuje się wolność
jednostek w kreowaniu norm je obowiązujących3.
ii. Zasada bezpieczeństwa obrotu i ochrony praw nabytych
Zasada bezpieczeństwa obrotu jest przejawem zasady bezpieczeństwa prawne-
go w ogólności. Jakkolwiek podkreśla się, że zasada ta ma głównie zastosowanie
w prawie rzeczowym i spadkowym, które zawierają najwięcej norm o charakterze
bezwzględnie obowiązującym, również na gruncie prawa zobowiązań zasada ta
odgrywa niebagatelną rolę.
Przejawem zasady bezpieczeństwa obrotu jest m.in. reguła lex retro non agit
(prawo nie działa wstecz), wyrażona w art. 3 KC. Zgodnie z tym przepisem ustawa
nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Przepis ten
wskazuje zatem na możliwe wyjątki. Jednakże z orzecznictwa konstytucyjnego
1 A. Stelmachowski, Zarys, s. 36.
2 Tamże.
3 Zob. szerzej A. Stelmachowski, Zarys, s. 93–95.
www.testy-prawnicze.pl
§ 3. Zasady prawa cywilnego zajmujące szczególne miejsce w prawie zobowiązań
9
wynika, że dopuszczalność wprowadzenia retroakcji jest mocno ograniczona; tylko
w wyjątkowych przypadkach i tylko w wyraźny sposób1.
W tym kontekście warto wyeksponować nadrzędną konstytucyjną zasadę zaufa-
nia obywateli do państwa prawa. Trybunał Konstytucyjny wyraźnie podkreślił, iż
przy ocenie, czy wsteczne działanie przepisu nie czyni go sprzecznym z Konstytu-
cją, należy brać pod uwagę także zasady, takie jak: bezpieczeństwo i pewność obro-
tu, stabilność stosunków przez prawo regulowane, ochronę praw nabytych.
Z regułą lex retro non agit łączy się inna ważna reguła: tempus regit actum (waż-
ność czynności prawnej ocenia się według prawa, jakie obowiązywało w chwili
jej dokonania).
Przepis art. XLIX § 1 PWKC wskazuje jednak, że do zobowiązań, które po-
wstały przed dniem wejścia w życie KC (tj. przed 1.1.1965 r.), stosuje się przepisy
tego kodeksu, jeżeli chodzi o skutki prawne zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia
kodeksu w życie, a które nie są związane z istotą stosunku prawnego. Za tego rodzaju
skutki prawne ustawodawca uznał w szczególności: przejście praw i obowiązków,
odnowienie, potrącenie, niemożliwość świadczenia, wygaśnięcie lub zmianę zobo-
wiązania, zwłokę, niewykonanie zobowiązania (zob. § 2 i 3 art. XLIX PWKC). O ile
skutki te nastąpiły po dacie wejścia w życie kodeksu, stosuje się doń przepisy KC.
Jeszcze dalej poszedł ustawodawca w art. L PWKC, wskazując, że do istniejących już
zobowiązań z umów: kontraktacji, najmu, dzierżawy, rachunku bankowego, ubez-
pieczenia, renty, dożywocia, stosuje się przepisy KC. Oznacza to, że – bez względu
na to, czy dany skutek jest związany z istotą stosunku prawnego, czy też nie – do
oceny tych zobowiązań o charakterze trwałym (ciągłym) stosuje się przepisy nowego
prawa. Moc wsteczna działania prawa wynika tu z treści ustawy jak i celu (z istoty
i charakteru stosunków prawnych o charakterze ciągłym).
Reguły te nie mają znaczenia tylko historycznego, jak się wskazuje na gruncie
prawa zobowiązań – odnoszą się do relacji prawa dawnego do prawa nowego2.
przykład: Przepis art. 3651 został dodany do KC przez art. 26 pkt 2 ustawy z 21.6.2001 r.
o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
(Dz.U. Nr 71, poz. 733). Regulacja ta wprowadza zasadę, że wszelkie zobowiązania bezterminowe
o charakterze ciągłym mogą wygasnąć na podstawie wypowiedzenia przez dłużnika lub wierzy-
ciela nawet w przypadku braku określenia terminu wypowiedzenia (umownego, ustawowego czy
zwyczajowego). Przepis art. 3651 KC wszedł w życie z dniem 10.7.2001 r., niemniej ustawodawca
w art. 27 cytowanej ustawy uznał, że znajduje on również zastosowanie do stosunków prawnych
powstałych przed dniem wejścia jego w życie. Uzasadnieniem tego podejścia jest charakter sto-
sunków prawnych ciągłych, które znamionuje rozciągłość w czasie.
Przejawem zasady bezpieczeństwa obrotu jest także reguła ochrony praw osób
trzecich. Na gruncie prawa zobowiązań ochrona praw osób trzecich przejawia się
przede wszystkim w zasadzie, że umowy nie mają skutku wobec osób trzecich. Wy-
1 Zob. wyr. TK z 20.01.2010 r., Kp 6/09, OTK-A 2010, Nr 1, poz. 3; wyr. TK z 13.3.2014 r., P 38/11,
OTK-A 2014, Nr 3, poz. 31.
2 Zob. Z. Radwański, Zobowiązania, wyd. 13, s. 7.
www.testy-prawnicze.pl
10
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
jątkowo w orbitę stosunku zobowiązaniowego może zostać włączona osoba trzecia,
ale i wtedy prawo chroni interesy takiej osoby (por. rozważania dotyczące umów
odnoszących się do osób trzecich). Powództwo może być skierowane przeciwko
osobie trzeciej wyjątkowo. Tak się dzieje w przypadku zaistnienia przesłanek skargi
pauliańskiej, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdze-
niem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową (art. 527 i nast. KC)
– zob. roz. X.
iii. Zasada słuszności
Na zasady słuszności składają się zarówno zasady moralne, jak i obyczajo-
we społeczeństwa polskiego wyrosłe na gruncie polskich obyczajów i tradycji
historycznych1.
Zasada słuszności jest traktowana jako środek korektury prawa, wtedy gdy pra-
wo ze względu na swą ogólność nie jest w stanie dać właściwego rozstrzygnięcia dla
konkretnego przypadku. Liczni komentatorzy ujmują zasadę słuszności jako swoistą
klapę bezpieczeństwa systemu prawnego.
przykład: W art. 5 KC czytamy: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby
sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia spo-
łecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa
i nie korzysta z ochrony”. Poprzez art. 5 KC dokonuje się niezbędna korektura prawa. Ustawodawca,
dając oręż jednostce do ochrony swych praw, licząc się z ułomnościami natury ludzkiej, stwarza
mechanizm przeciwdziałający wykorzystywaniu instrumentów prawnych w niesłusznych celach.
O zasadach słuszności i ich odzwierciedleniu w prawie stanowionym pisano od
dawna. Odwoływanie się do pierwiastka moralnego jest widoczne w najstarszych
łacińskich paremiach rzymskich jurystów, takich jak: Summum ius summa iniuria,
czy Ius summum summa est malitia („Ścisłe, kurczowe trzymanie się litery prawa
prowadzi do niesprawiedliwości”).
Zasady słuszności mają swoje odzwierciedlenie w tzw. klauzulach generalnych.
Klauzule generalne nie są zaliczane do norm ściśle prawnych, określane są mianem
norm społecznych, które wprowadza się po to do przepisów prawnych, aby oderwać
się od sztywności prawa pozytywnego. Wyrażają one idee słuszności w prawie oraz
odwołują się do powszechnie uznawanych w naszej kulturze wartości.
przykład: W art. 56 KC ustawodawca wskazuje, że czynność prawna wywołuje nie tylko
skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają m.in. z zasad współżycia społecznego.
Wytyczna ta w tłumaczeniu oświadczeń woli stron znalazła odzwierciedlenie w sporach pomię-
dzy Narodowym Funduszem Zdrowia a świadczeniodawcami o tzw. świadczenia ponadlimitowe,
powstałe na gruncie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych. Sąd Najwyższy wskazał, że w zakresie dotyczącym wynagrodzenia za świadczenia
1 Zob. szerzej A. Stelmachowski, Zarys, s. 120.
www.testy-prawnicze.pl
§ 3. Zasady prawa cywilnego zajmujące szczególne miejsce w prawie zobowiązań
11
spełniane w tzw. ramach przymusu ustawowego (w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta)
nie można jedynie odnosić się do treści umowy, lecz należy mieć na uwadze głębszą, bogatszą
treść stosunku zobowiązaniowego, który wyznaczają, oprócz umowy: przepisy ustawowe, zasady
współżycia społecznego i ustalone zwyczaje (wyr. SN z 29.3.2006 r., IV CSK 158/05, Legalis).
W ramach stosunku zobowiązaniowego dłużnik ma wykonać swoje zobowiąza-
nie zgodnie z jego treścią, w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarcze-
mu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone
zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W ten sam sposób po-
winien współdziałać wierzyciel (art. 354 KC). Ponadto na gruncie prawa zobowiązań
najliczniejszą grupę przepisów odwołujących się do zasad słuszności stanowią te,
w których powstanie, zmiana lub ustanie konkretnych praw lub obowiązków stron
jest przesłanką oceny danego stosunku prawnego.
W grupie tej można wskazać przepisy: art. 411 pkt 2, art. 440, art. 446 § 2,
art. 826 § 2 KC. Doskonałą ilustracją jest przepis art. 411 pkt 2 KC, który wskazuje,
że nie można żądać zwrotu świadczenia nienależnego (w rozumieniu art. 410 KC),
jeśli spełnienie tego świadczenia czyniło zadość zasadom współżycia społecznego.
W tym miejscu warto także uwypuklić charakterystyczną zmianę nazewnictwa
w odniesieniu do zasady słuszności. W starszych przepisach ustawodawca posługuje
się pojęciem zasady współżycia społecznego (nazewnictwo wprowadzone przez usta-
wodawcę w okresie socjalistycznym), z kolei w innych przepisach, mających postać
klauzul generalnych wprowadzonych do KC w okresie późniejszym, pojawiają się
określenia: słuszności kontraktowej, dobrej wiary, dobrych obyczajów (to ostanie
np. w art. 3851 § 1 KC)1.
1 A. Stelmachowski, Zarys, s. 111 i nast.; S. Dmowski, Komentarz. Część ogólna, s. 36 i nast.
www.testy-prawnicze.pl
12
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
tabela 1. Zasady prawa cywilnego i ich odzwierciedlenie w prawie zobowiązań
podstawowe zasady prawa cywilnego
autonomiczności
Bezpieczeństwa obrotu
Słuszności
Polega na tym, że
żaden z podmiotów
prawa cywilnego nie
może władczo kre-
ować sytuacji praw-
nej drugiego podmio-
tu. Konsekwencją tej
zasady jest równo-
rzędna pozycja stron
stosunków cywilno-
prawnych.
W płaszczyźnie funk-
cjonalnej przejawem
zasady autonomicz-
ności
jest zasada
swobody umów, ma-
jąca pierwszoplanowe
znaczenie na gruncie
prawa zobowiązań
(art. 3531 KC).
Ma na celu zapewnienie bezpie-
czeństwa prawnego adresatom norm
prawnych. Przejawem tej zasady
na gruncie prawa cywilnego jest
przede wszystkim reguła nieretroak-
cji. W warstwie pozytywnej reguła
ta oznacza, że prawo działa jedynie
na przyszłość, nie obejmując swoim
zakresem okresu poprzedzającego
wejście w życie ustawy. Nałożenie
obowiązku przestrzegania określo-
nych norm prawnych (zawierających
określone reguły postępowania) wy-
maga uprzedniego wydania ustawy
i jej ogłoszenia.
Innym przejawem tej zasady jest
ochrona praw osób trzecich, która
na gruncie prawa zobowiązań przede
wszystkim oznacza, że umowy nie
mają skutku wobec osób trzecich
(wyjątek art. 393 KC).
Wyraża ona ideę słuszności
w prawie oraz odwołuje się do
powszechnie uznawanych w kul-
turze naszego społeczeństwa
wartości.
Są to podstawowe zasady etycz-
nego i uczciwego postępowania.
Na gruncie prawa zobowiązań
klauzule generalne odnajduje-
my w przepisach: art. 3531, 354,
3571, 3581 § 3, 385 1 § 1, 385 2,
411 pkt 2 KC. Odpowiedzialność
odszkodowawczą na zasadach
słuszności przewidują przepisy:
art. 4172, 428, 431 § 2 KC. Do
zasad współżycia społecznego
ustawodawca odwołuje się także
w art. 440, 446 § 2 KC. W części
szczegółowej prawa zobowiązań
można wskazać art. 826 § 2, 827,
902 KC.
§ 4. Źródła i struktura prawa zobowiązań
Zgodnie z art. 87 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa
w Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy mię-
dzynarodowe oraz rozporządzenia i akty prawa miejscowego.
Z punktu widzenia zasady hierarchiczności norm prawnych normy zawarte
w Konstytucji RP mają podstawowe znaczenie dla prawa cywilnego w tym sensie, że
wyznaczają ramy regulacji niższego rzędu (tj. samego Kodeksu cywilnego jak i tzw.
ustaw okołokodeksowych, a także rozporządzeń). Normy konstytucyjne powodują
także określoną wykładnię przepisów prawa cywilnego. Jak się wskazuje, Konsty-
tucja stanowi wyzwanie dla sądów do podjęcia wysiłku interpretacyjnego przepisów
kodeksu w duchu uregulowań konstytucyjnych.
przykład: Przepis art. 77 ust. 1 Konstytucji RP statuujący prawo każdego do wynagrodzenia
szkody, jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej,
stał się wyznacznikiem wykładni przepisu art. 417 KC w brzmieniu przed nowelizacją dokonaną
ustawą z 17.6.2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1692 ze zm.). Wykładnia przesłanek odpowiedzialności
władzy publicznej z punktu widzenia przepisów Konstytucji RP dokonana przez Trybunał Kon-
www.testy-prawnicze.pl
§ 4. Źródła i struktura prawa zobowiązań
13
stytucyjny w wyr. z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8, poz. 256) najpierw doprowadziła do
eliminacji przesłanki winy w przypadku odpowiedzialności Skarbu Państwa za funkcjonariuszy
publicznych w sferze imperium na tle przepisu art. 417 KC, a następnie przyczyniła się do wpro-
wadzenia obecnie obowiązujących reguł odpowiedzialności władzy publicznej1.
Wśród ustaw – jako aktów prawnych hierarchicznie stojących zaraz po Konsty-
tucji – najważniejsze znaczenie należy przypisać Kodeksowi cywilnemu.
Ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny weszła w życie 1.1.1965 r. Od tego czasu
była wielokrotnie nowelizowana, zarówno ze względu na konieczność dopasowania
regulacji do nowego ustroju politycznego po 1989 r., jak i z powodu wejścia Rzeczy-
pospolitej Polski do struktur Unii Europejskiej.
Szczegółowo poszczególne nowelizacje do Kodeksu cywilnego omawia E. Łętowska, [w:] Sys-
tem Prawa Prywatnego, t, 5, s. 80–86.
Warto też zapoznać się z projektem zmian Kodeksu Cywilnego – Zielona Księga. Optymalna
wizja Kodeksu Cywilnego w Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006.
Wśród innych ustaw mających znaczenie z punktu widzenia stosunków praw-
nych w dziale prawa zobowiązań należy wymienić ustawę z 21.6.2001 r. o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1182 ze zm.) – jako ustawę znajdującą zastosowanie
w stosunkach prawnych dotyczących najmu lokali. Następnie ustawy pozakodeksowe
odnoszące się do prawa konsumenckiego: ustawę z 30.5.2014 r. o prawach konsumen-
ta (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 134 ze zm.) oraz ustawę z 12.5.2011 r. o kredycie
konsumenckim (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1083).
prawo zwyczajowe nie jest źródłem prawa w rozumieniu Konstytucji rp.
Jednakże, jeśli prawo zwyczajowe nie pozostaje w sprzeczności z prawem stanowio-
nym (w ten sposób podkreśla się wyższość prawa stanowionego), nie należy a priori
negować możliwości zastosowania prawa zwyczajowego dla oceny konkretnych
stosunków cywilnoprawnych.
Cytowany już art. 354 KC wskazuje, że dłużnik powinien wykonać zobowiąza-
nie zgodnie z jego treścią, w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospo-
darczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie
ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.
przez zwyczaj rozumie się stałą, utartą praktykę, która tworzy regułę postę-
powania bez udziału organów państwa. Różnica pomiędzy prawem zwyczajowym
a zwyczajem tkwi w tym, że zwyczaj należy do układu norm pozaprawnych, nato-
miast prawo zwyczajowe jest dziełem praktyki organów państwowych lub innych
uprawnionych gremiów. Prawo zwyczajowe jako prawo spisane może zatem znaleźć
zastosowanie w praktyce stosowania prawa. Z kolei zwyczaj uzyskuje tylko wtedy
doniosłość prawną, gdy dany przepis prawny do niego odsyła. Oprócz art. 354 KC,
gdzie zwyczaj dookreśla sposób wykonania zobowiązania, na gruncie prawa zobo-
1 Zob. E. Łętowska, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 5, s. 73.
www.testy-prawnicze.pl
14
Rozdział I. Zagadnienia ogólne
wiązań do zwyczaju odnoszą się m.in. art. 384 § 2 KC (moc wiążąca wzorca zależy
od tego, czy w stosunkach danego rodzaju posługiwanie się wzorcem jest zwycza-
jowo przyjęte), art. 394 KC (zwyczaj pomaga ustalić, czy mamy do czynienia z za-
datkiem), art. 699 KC (zwyczaj pomaga określić termin płatności czynszu z tytułu
umowy dzierżawy, jeśli strony tego nie uzgodniły w umowie)1.
Na końcu części wprowadzającej należy wskazać na powszechnie przyjętą
strukturę prawa zobowiązań. Prawo to dzieli się na część ogólną (art. 353–534 KC),
która odnosi się do wszystkich typów stosunków zobowiązaniowych (również tych
uregulowanych poza KC) oraz na część szczegółową (art. 535–92116 KC), na którą
składają się poszczególne rodzaje umów nazwanych. Do tego też podziału została
dostosowana struktura niniejszej publikacji.
1 Zob. szerzej A. Stelmachowski, Zarys, s. 312.
www.testy-prawnicze.pl
Pobierz darmowy fragment (pdf)