Darmowy fragment publikacji:
Arkadiusz Morawiec – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny
Katedra Literatury Polskiej XX i XXI wieku, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź
RECENZENT
Krzysztof Dybciak
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Katarzyna Gorzkowska
SKŁAD I ŁAMANIE
MUNDA – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Studio 7A
Zdjęcie wykorzystane na okładce: Zofia Romanowiczowa, początek lat 50
ze zbiorów Archiwum Emigracji w Bibliotece Uniwersyteckiej
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
© Copyright by Arkadiusz Morawiec, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07071.15.0.M
Ark. wyd. 23,6; ark. druk. 31,125
ISBN 978-83-7969-537-9
e-ISBN 978-83-7969-941-4
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
„Romanowiczowa urosła nie tylko na wielką damę polskiej literatury,
dziś można chyba nazwać ją pierwszą damą, first lady,
naszej beletrystyki i nie tylko emigracyjnej”
(Józef Wittlin, Sono felice…, 1975)
Moim Bliskim
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
I. Szkic biograficzny
Radom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skarżysko-Kamienna – Kielce – Pińczów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ravensbrück – Neu-Rohlau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niemcy – Włochy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paryż. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lailly-en-Val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Recepcja twórczości
Juwenilia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Poezja więzienna i obozowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baśka i Barbara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przejście przez Morze Czerwone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słońce dziesięciu linii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szklana kula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Próby i zamiary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łagodne oko błękitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Groby Napoleona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sono felice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skrytki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Na Wyspie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ruchome schody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trybulacje proboszcza P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Twórczość przekładowa, teksty naukowe, eseistyka i publicystyka
Od (krytycznoliterackich) szkiców do (akademickiej) syntezy. Lata
ostatnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
29
30
35
40
64
67
72
92
125
151
164
175
188
204
214
232
257
270
278
291
306
10
III. Bibliografia 1937–2013
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykaz uwzględnionych czasopism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia podmiotowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia przedmiotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks utworów Zofii Romanowiczowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks utworów przetłumaczonych przez Zofię Romanowiczową
Indeks osobowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
333
335
341
409
469
471
479
485
Spis treściWSTĘP
Prezentowane opracowanie poświęcone jest życiu oraz, w głównej
mierze, pisarstwu Zofii Romanowiczowej, z domu Górskiej (1922–
2010). Składają się na nie trzy zasadnicze części. Pierwszą stanowi
szkic biograficzny, oparty na wypowiedziach pisarki, rozmowach z nią
i jej korespondencji oraz uwzględniający różnorodne opracowania.
Wykorzystano w nim zarówno źródła publikowane, jak i niepubliko-
wane (m.in. zawarte w toruńskim Archiwum Emigracji)1. Część druga
dotyczy recepcji szeroko rozumianej twórczości pisarskiej Romano-
wiczowej: literackiej, paraliterackiej, metaliterackiej i przekładowej2
(ujęcie to, w zamierzeniu obiektywne, nie jest wolne od komentarzy,
względnie dopowiedzeń autora niniejszego opracowania)3. Natomiast
1 Wśród dokumentów biograficznych uwzględniono również korespon-
dencję autora niniejszej książki z Zofią Romanowiczową oraz przeprowadzo-
ną przez niego, 7 XII 2002 r. w Paryżu, kilkugodzinną rozmowę z pisarką,
opublikowaną tylko we fragmencie: O wojnie, obozach i pisaniu. [Z Zofią
Romanowiczową] rozm. Arkadiusz Morawiec. „Odra” 2010, nr 6, s. 28–34.
Oba te dokumenty, zbiór listów pisarki oraz zapisana na taśmie magnetofo-
nowej rozmowa, są w posiadaniu autora.
2 W części tej nie uwzględniono natomiast, niezbyt obfitej, twór-
czości radiowej pisarki, albowiem praktycznie nie zyskała ona rezonansu.
Jego zaledwie skromne ślady stanowią: uzyskane przez Romanowiczową
w 1954 r. wyróżnienie w konkursie Radia Wolna Europa „Głos Wolnej
Polski” na słuchowisko radiowe dla Teatru Wyobraźni (za napisany wspólnie
z Władysławem Wantułą utwór Świnka przeszła Pireneje) oraz ta oto opinia
Janusza Kowalewskiego: „Nie pozwoliła się [Romanowiczowa] zwieść poku-
som radiowym, idzie swoją drogą. I osiąga [jako pisarka] doskonałe wyniki”
(tenże: Emigracyjny polonez poezji i prozy. „Dodatek Literacki »Ostatnich
Wiadomości«” 1968, nr 6, s. 1).
3 W tym miejscu autor, niegdyś zdecydowany literaturoznawca-antypo-
zytywista, winien jest wyjaśnienie. Otóż pierwotnym jego zamierzeniem było
stworzenie monografii twórczości Zofii Romanowiczowej – praca, w której
rolę zasadniczą odgrywałby czynnik interpretacyjny. Autor nie zarzucił całko-
wicie tego zamysłu, czego śladem są wspomniane komentarze, jednak przede
wszystkim, nieco na przekór – w związku z dominującymi w ostatnim czasie
w literaturoznawstwie, by tak rzec, „przerostami interpretacyjnymi” (niegdyś
12
część trzecia zawiera możliwie pełną bibliografię podmiotową oraz
przedmiotową życia i twórczości Romanowiczowej.
Część bibliograficzna opracowania zasadniczo nie obejmuje mate-
riałów odnoszących się do życia i działalności męża pisarki, Kazimie-
rza Romanowicza (1916–2010). Zestawienia dotyczące stworzonych
i kierowanych przez niego w Paryżu instytucji: składnicy książek i księ-
garni Libella (1946–1993), wydawnictwa płytowego Pavilon Record
Company4 (1953–1968), oficyny wydawniczej Libella (1956–1990)
oraz Galerie Lambert (1959–1993) już istnieją5. Spośród materiałów
dotyczących wymienionych instytucji, a także traktujących o córce
pisarki, Barbarze Romanowicz (ur. 1950), wybitnej uczonej oraz jej
mężu, Marku Jonikasie, wykazano w bibliografii wyłącznie te pozycje,
Janusz Sławiński pisał o „zwłokach metodologicznych”) – postanowił osta-
tecznie skupić się na dokumentowaniu, nie zaś na interpretacji. Stosunkowo
łatwo bowiem, dzisiaj chyba nazbyt łatwo, być interpretatorem, a właściwie
użytkownikiem rozmaitych ideologicznych „maszynek interpretacyjnych”,
coraz trudniej natomiast być „pozytywistą”, w najlepszym tego słowa znacze-
niu, tj. badaczem, który ponad przemijające (literaturoznawcze i ideologicz-
ne) mody przedkłada fakty. Współcześni literaturoznawcy zdają się nazbyt
lekceważyć to, co dostrzeżono już i odczytano przed nimi, często nie chce
im się nawet zajrzeć do „Polskiej Bibliografii Literackiej” czy „Bibliografii
Zawartości Czasopism”, o archiwach i zakurzonych bibliotecznych półkach
nawet nie wspominając. W konsekwencji odkrywają… lądy od dawna już
znane. Szkoda, że tak się dzieje…
4 Jego współzałożycielem był Władysław Wantuła.
5 Ich autorką jest Aleksandra Olszewska. Są to publikacje: Wydawnictwo
„Libella” – bibliografia; Wieczory autorskie w księgarni Libella; Pavilon Record
Company – wytwórnia płyt; Wystawy w Galerie Lambert (lata 1959–1988)
(współaut. Mirosław Adam Supruniuk); Bibliografia publikacji poświęconych
Libelli, Galerie Lambert oraz Zofii i Kazimierzowi Romanowiczom (bez prac na
temat pisarstwa Zofii Romanowiczowej) (uzup. Anna Supruniuk). W: Libella.
Galerie Lambert. Szkice i wspomnienia. Red. i oprac. Mirosław A. Supruniuk.
Toruń 1998, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Zestawienia
te wymagają jednak weryfikacji i uzupełnień – zob. Mirosław A. Supruniuk:
Nowe rozdanie. Polskie artystki w Galerie Lambert Zofii i Kazimierza Romano
wiczów. „Archiwum Emigracji” 2012, z. 1/2, s. 149.
Wstęp13
które bezpośrednio odnoszą się do Zofii Romanowiczowej, zawierając
przynajmniej wzmiankę na jej temat, lub, jeśli wzmianki nie zawierają,
w istotny sposób oświetlają jej życie oraz działalność zawodową i ar-
tystyczną. W części bibliograficznej nie uwzględniono również manu-
skryptów i maszynopisów, szerzej, materiałów niepublikowanych, za-
równo autorstwa Romanowiczowej, jak i do niej się odnoszących. Ich
najbogatszy zbiór znajduje się w Archiwum Emigracji w Bibliotece Uni-
wersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W jego skład wchodzi m.in.
Archiwum Zofii Romanowiczowej6 (zawierające pośród licznych ma-
teriałów niedrukowane, młodzieńcze wiersze pisarki oraz rękopis nie-
ukończonej powieści Uwertury), Archiwum Libelli i Galerie Lambert.
Materiały związane z Romanowiczową znajdują się także w kolekcjach
osobowych: Wacława Iwaniuka, Konstantego Aleksandra Jeleńskiego,
Tamary Karren-Zagórskiej, Olgi Scherer oraz w Archiwum „Wiadomo-
ści”7. Część archiwum Libelli i Galerie Lambert przechowuje ponadto
Biblioteka Polska w Paryżu8. W bibliografii nie ujęto też – znajdujących
6 Dokumenty pochodzące z Archiwum Zofii Romanowiczowej
oznaczane są w niniejszej książce zgodnie z konwencją przyjętą przez
Archiwum Emigracji: AE – Archiwum Emigracji, ZR – Archiwum Zofii
Romanowiczowej, cyfra rzymska – numer segregatora. Całe archiwum pisar-
ki zawarte jest w pięćdziesięciu segregatorach.
7 Zob. Zbiory i prace dotyczące emigracji i Polonii w Bibliotece Uniwersy
teckiej oraz Książnicy Miejskiej w Toruniu. Informator. Oprac. Mirosław
Adam Supruniuk. Toruń 1999, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwer-
sytecka w Toruniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; In
wentarz Archiwum „Wiadomości” (1946–1981) oraz archiwów: „Wiadomości
Polskich, Politycznych i Literackich” (1940–1944), Nagrody „Wiadomości”
(1958–1990) i Mieczysława Grydzewskiego (1939–1971). Oprac. Mirosław
Adam Supruniuk, Aneta Jadowska i Marta Karpińska. Wstępem opatrzył
Mirosław A. Supruniuk. Toruń 2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Miko-
łaja Kopernika.
8 Zob. Zofia Romanowicz: Resumé. W: Libella, Galerie Lambert. Szkice
i wspomnienia, dz. cyt., s. 235; Ewa Rutkowska (kierowniczka działu rękopi-
sów i archiwów Biblioteki Polskiej w Paryżu): listy elektroniczne do Arkadiu-
sza Morawca z 19 IX i 1 X 2013 r. (w posiadaniu adresata; w drugim z tych
listów Rutkowska pisze: „Archiwum Galerii zawiera dokumentację wystaw
Wstęp14
się w archiwum twórczości obozowej Aleksandra Kulisiewicza (stano-
wiącego od 1990 r. własność United States Holocaust Memorial Mu-
seum w Waszyngtonie) – rękopisów wierszy skomponowanych przez
Romanowiczową (wówczas Górską) w obozach koncentracyjnych
Ravensbrück i Neu-Rohlau9.
Bibliografię Zofii Romanowiczowej, zarówno podmiotową, jak
i przedmiotową, uporządkowano chronologicznie, z podziałem na po-
szczególne lata. W obrębie roku zastosowano układ alfabetyczny, przy
czym w przypadku bibliografii podmiotowej jest on realizowany w ra-
mach następujących, wyodrębnionych działów:
Proza literacka10
I.
II. Poezja10
i korespondencję wzajemną dotyczącą ich organizowania, wycinki prasowe,
zdjęcia, zaproszenia… Są to materiały z lat sześćdziesiątych, siedemdziesią-
tych i osiemdziesiątych”).
9 W archiwum tym znajdują się rękopisy (odnotujmy je w tym przy-
pisie) następujących wierszy Górskiej: Jesienią, Modlitwa, Tak ciężko mi…
(powst. w Ravensbrück, 1942, rps na podst. zeszytu obozowego Heleny
Soleckiej, sygn. PO/49), Choinka, Co dzień z pracy wracając, Nie gaśnij we
mnie, W ogródku (powst. w Ravensbrück, ok. 1942–1943, rps na podst. ze-
szytu obozowego Marii Masłowskiej, sygn. PO/49), Nie pamiętam (powst.
w Ravensbrück, ok. 1942–1943, sygn. PO/49), *** [Obudź się serce moje
rano…] (powst. w Neu-Rohlau, 15 IV 1945, sygn. PO/37), *** [Zamilkła
nuta mazurka – otośmy stanęli…] (powst. w Neu-Rohlau, Wielkanoc [1 IV]
1945, sygn. PO/37).
10 Pod pojęciem „prozy literackiej” rozumie się tutaj utwory stricte lite-
rackie, tj. posługujące się fikcją, względnie z wyeksponowaną funkcją estetycz-
ną. Należy też dodać, że Romanowiczowa ma w swoim dorobku opowieści
kryminalne, drukowane pod pseudonimami, w odcinkach, w ukazującym się
w Brukseli w latach 1949–1950 tygodniku „Co tydzień powieść”. Były to małe-
go formatu zeszyciki, liczące 18 stron każdy i zawierające jeden romans i jeden
kryminał, ciągnące się przez kilka kolejnych numerów (przykładowe tytuły:
Wieczór na przedmieściu, Morderca w jasnym palcie). Romanowiczowa nie
była jedynym autorem publikującym w tej serii. Tychże dokonań pisarki w bi-
bliografii nie odnotowano, gdyż nie udało się rozszyfrować używanych przez
nią pseudonimów („każda moja powieść była pod innym pseudonimem”
Wstęp15
Prace redakcyjne
III. Teksty paraliterackie i nieliterackie11
IV. Programy telewizyjne i radiowe12
V.
VI. Twórczość przekładowa (na język polski)
VII. Przekłady utworów pisarki
VIII. Wywiady i rozmowy z pisarką
IX. Nagrody, wyróżnienia, odznaczenia13
W bibliografii przedmiotowej uwzględniono polskie i obcojęzyczne
publikacje dotyczące życia i twórczości Romanowiczowej: książki,
rozdziały książek, artykuły, recenzje i noty, ponadto zaś audycje
radiowe, filmy oraz materiały ikonograficzne.
Bibliografię sporządzono za okres od 1937 r., tj. od debiutu pisarki
utworem Uśmiechasz się, Markizo…, ogłoszonym pod pseudonimem
– stwierdza Romanowiczowa w niepublikowanej rozmowie z Arkadiuszem
Morawcem przeprowadzonej 7 XII 2002 r. w Paryżu). Jadwiga Szmidt, kie-
rowniczka Biblioteki Polskiej w Londynie, informuje (w liście elektronicznym
do Arkadiusza Morawca z 11 III 2003 r., w posiadaniu adresata), iż niemoż-
liwe jest odgadnięcie, pod którym z nazwisk ukrywała się Romanowiczowa.
W przywołanej rozmowie z Morawcem pisarka nie zechciała ich ujawnić,
względnie nie potrafiła tego uczynić; wprawdzie nie wyparła się tych publi-
kacji, ale uznała je za nieistotne, tworzone dla zarobku. Danuta Kossowska
stwierdziła jednak (w 1985 r.): „Szły do czytelników pod różnymi pseudoni-
mami i dziś autorka rozpytuje wokoło i szuka tych niedocenionych »dzieci«.
Jeżeli ktoś ma gdzieś na półce taką niby brukową, a na pewno dobrze napisaną
powieść (dobry pisarz nie może pisać źle) niech ją prześle do »Libelli«. Zrobi
przyjemność autorce” (taż: O paryskiej „Libelli”. „Dziennik Polski i Dziennik
Żołnierza” 1985, nr 28, dod. „Tydzień Polski”, nr 5, s. 9). W Archiwum Zofii
Romanowiczowej znajdują się listy Zdzisława Jagodzińskiego z 1 i 10 III
1993 r., adresowane do pisarki, potwierdzające, że – istotnie – próbowała ona
dotrzeć do tych publikacji sprzed lat (AE/ZR/XLVII).
11 W tym teksty metaliterackie: naukowe i popularnonaukowe.
12 Odnotowano programy radiowe zrealizowane przez Romanowiczową,
programy radiowe z jej udziałem, a także radiowe i telewizyjne adaptacje jej
twórczości – zarówno oryginalnej, jak i przekładowej.
13 Tutaj (tj. w dziale IX), nie zaś w bibliografii przedmiotowej, wymie-
niono również źródła dokumentujące owe wyrazy uznania.
Wstęp16
„Claudia” na łamach radomskiego czasopisma młodzieży szkół
średnich „Głosy Sztubackie”, do końca roku 2013.
Podstawą prezentowanego opracowania są następujące źródła
bibliograficzne14:
– Bartelski Lesław M.: Polscy pisarze współcześni 1939–1991. Lek
sykon. Warszawa 1995, PWN (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”. Słownik współcze
snych pisarzy polskich. Seria 2. Oprac. zespół pod red. Jadwigi Czachow-
skiej. T. 2. Warszawa 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe (hasło
Romanowiczowa Zofia); t. 3. Warszawa 1980, Państwowe Wydawnic-
two Naukowe (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Bibliografia literatury tłumaczonej na język polski wydanej w la
tach 1945–1976. Red. nacz. Stanisław Bębenek. [T.] 1. Warszawa 1977,
Czytelnik;
– Bibliografia publikacji poświęconych Libelli, Galerie Lambert oraz
Zofii i Kazimierzowi Romanowiczom (bez prac na temat pisarstwa Zofii
Romanowiczowej). Oprac. Aleksandra Olszewska. Uzup. Anna Supru-
niuk. W: Archiwum Emigracji. Źródła i materiały do dziejów emigracji
polskiej po 1939 roku. Pod red. Stefanii Kossowskiej i Mirosława A. Su-
pruniuka. T. 3: Libella. Galerie Lambert. Szkice i wspomnienia. Red.
i oprac. Mirosław A. Supruniuk. Toruń 1998, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Mikołaja Kopernika;
– „Bibliografia Województwa Radomskiego” [za lata 1975–
1998]. Radom 1976–2004, Radomskie Towarzystwo Naukowe.
– „Bibliografia Zawartości Czasopism”. Warszawa 1948–2004, Bi-
blioteka Narodowa; „Artykuły z czasopism polskich (MARC 21, 2005–)”
[online], http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=25 [do-
stęp 31.12.2014];
– „Bulletin Critique du Livre Français” [za lata 1961, 1971, 2001,
– Czachowska Jadwiga, Dorosz Beata: Literatura i krytyka poza
cenzurą 1977–1989 (Bibliografia druków zwartych). Wrocław 1991,
Wiedza o Kulturze;
2002];
14 Wykazano tu pozycje najważniejsze, przy tym wyłącznie te, w któ-
rych znaleziono jakiekolwiek zapisy dotyczące Romanowiczowej.
Wstęp17
– Czachowska Jadwiga, Maciejewska Maria Krystyna, Tyszkie-
wicz Teresa: Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Biblio
grafia. T. 2. Wrocław 1984, Zakład Narodowy im. Ossolińskich (hasło
Romanowiczowa Zofia);
– Danilewicz-Zielińska Maria: Bibliografia: „Kultura” (1958–
1973), „Zeszyty Historyczne” (1962–1973), działalność wydawnicza
(1959–1973). Paryż 1975, Instytut Literacki;
– Danilewicz-Zielińska Maria: Bibliografia: „Kultura” (1974–
1980), „Zeszyty Historyczne” (1974–1980), działalność wydawnicza
(1974–1980). Paryż 1981, Instytut Literacki;
– Danilewicz–Zielińska Maria: Bibliografia: „Kultura” (1981–
1987), „Zeszyty Historyczne” (1981–1987), działalność wydawnicza
(1981–1987). Paryż 1989, Instytut Literacki;
– Inwentarz Archiwum „Wiadomości” (1946–1981) oraz archi
wów: „Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich” (1940–1944),
Nagrody „Wiadomości” (1958–1990) i Mieczysława Grydzewskiego
(1939–1971). Oprac. Mirosław Adam Supruniuk, Aneta Jadowska
i Marta Karpińska. Wstępem opatrzył Mirosław A. Supruniuk. Toruń
2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika;
– Jamrozek-Sowa Anna: Życie powtórzone. O pisarstwie Zofii Ro
manowiczowej. Rzeszów 2008, Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne
„Fraza” (część Bibliografia (obszerny wybór));
– Kandziora Jerzy, Szymańska Zyta, przy współudz. Tokarzówny
Krystyny: Bez cenzury 1976–1989. Literatura, ruch wydawniczy, teatr.
Bibliografia. Pod red. Jerzego Kandziory. Warszawa 1999, Wydawnic-
two Instytutu Badań Literackich;
– Klimaszewski Bolesław, Nowakowska Ewa R., Wyskiel Woj-
ciech: Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939–1980. Praca
zbiorowa. Pod red. Bolesława Klimaszewskiego. Warszawa 1993, Inter-
press (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Kłossowski Andrzej: Instytucja spełnionej nadziei. Paryska Li
bella i Galeria Lambert Zofii i Kazimierza Romanowiczów. Warszawa
1994–1995, Biblioteka Narodowa;
– Kowalik Jan: „Kultura” 1947–1957. Bibliografia zawartości tre
ści, działalność wydawnicza (1946 – maj 1959). Paryż 1959, Instytut
Literacki;
Wstęp18
– Kozarynowa Zofia: Przekłady z języków obcych. W: Literatu
ra polska na Obczyźnie 1940–1960. Praca zbiorowa. Wyd. staraniem
Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie pod red. Tymona Terleckiego.
T. 2. Londyn 1965, B. Świderski;
– „Kultura” [Paryż] 1996–2000 (zawartość poszczególnych tomów);
– Kultura paryska [online], http://kulturaparyska.com [dostęp
31.12.2014];
– Literatura polska w przekładach 1990–2000. Pod red. Danuty
Bilikiewicz-Blanc i Tomasza Szubakiewicza przy współpr. Beaty Capik
i Anny Kozłowicz. Warszawa 2000, Biblioteka Narodowa;
– Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do
1955 roku. T. 1–5 (t. 1 oprac. zespół pod red. Janiny Wilgat, t. 2–5
zred. Danuta Bilikiewicz-Blanc). Warszawa 1975–2003, Biblioteka
Narodowa;
– „Polonica Zagraniczne. Bibliografia” [za lata 1956–2006].
Warszawa 1960–2010, Biblioteka Narodowa; „Polonica zagranicz-
ne
[online], http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.
exe?BM=11 [dostęp 31.12.2014];
(1993–)”
– „Polska Bibliografia Literacka” [za lata 1944–1988]. Wrocław
1957, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Warszawa 2000, Instytut
Badań Literackich; „Materiał dostępny za lata 1988–2000” [online]:
http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/ [dostęp 31.12.2014];
– Polskie Radio – serwis archiwalny „Radia Wolności” [online],
http://www.polskieradio.pl/68,Radia-Wolnosci [dostęp 31.12.2014];
– „Przekłady literatury polskiej (1971–)” [online], http://mak.
bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=29 [dostęp 31.12.2014];
– „Przewodnik Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków Wy-
danych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 1944–1947”. Warszawa
1955, Biblioteka Narodowa – Instytut Bibliograficzny; „Przewodnik
Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków Wydanych w Rzeczypo-
spolitej Polskiej” [za lata 1946–2000]. Warszawa 1946–2001, Biblio-
teka Narodowa – Instytut Bibliograficzny; „Przewodnik bibliogra-
ficzny (MARC-21, 1973–)” [online], http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/
makwww.exe?BM=23 [dostęp 31.12.2014];
– „Rocznik Literacki” [za lata 1955–1984]. Warszawa 1956–
1991, Państwowy Instytut Wydawniczy;
Wstęp19
– Ryll Ludomira, Wilgat Janina: Polska literatura w przekładach.
Bibliografia 1945–1970. Słowo wstępne Michał Rusinek. Warszawa
1972, Agencja Autorska (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Słownik pisarzy polskich na obczyźnie. „Pamiętnik Literacki”, t. 3
(1980) (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r. Oprac.
zespół pod red. Edmunda Jankowskiego. T. 4. Wrocław 1996, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich (hasło Romanowiczowa Zofia);
– Supruniuk Anna, Supruniuk Mirosław Adam: Bibliografia:
„Kultura” (1988–1996), „Zeszyty Historyczne” (1988–1996), działal
ność wydawnicza (1988–1996). Paryż 1997, Instytut Literacki;
– „Wiadomości” [Londyn] 1946–1981 (Wykaz treści za poszcze-
gólne lata);
– Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobiblio
graficzny. Oprac. zespół pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Sza-
łagan. T. 7. Warszawa 2001, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
(hasło Romanowiczowa Zofia); t. 10. Warszawa 2007, Fundacja „Aka-
demia Humanistyczna”, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich
(hasło Romanowiczowa Zofia);
– Zbiory i prace dotyczące emigracji i Polonii w Bibliotece Uniwer
syteckiej oraz Książnicy Miejskiej w Toruniu. Informator. Całość oprac.
Mirosław Adam Supruniuk. Autorzy i współaut. Anna Bogołowska
[i in.]. Toruń 1999, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka
w Toruniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika;
– Zieliński Jan (Kowalski Jan): Leksykon polskiej literatury emigra
cyjnej. Wyd. 2 popr. i poszerz. Lublin [1990], FIS, Unipress (hasło Ro
manowiczowa (Górska) Zofia);
– „Życie” [Londyn] 1947–1959 (wykazy treści za poszczególne
lata – zawarte w numerze ostatnim niektórych roczników).
Autor opracowania przeprowadził kwerendy w Bibliotece Na-
rodowej, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Pu-
blicznej m. st. Warszawy, Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu
i znajdującym się w niej Archiwum Emigracji, w Bibliotece Uniwer-
sytetu Łódzkiego, Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej
im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Miejskiej Bibliotece Pu-
blicznej im. Józefa A. i Andrzeja S. Załuskich w Radomiu. Niemal
Wstęp20
całość materiału zawartego w prezentowanej bibliografii została
opisana z autopsji.
Opis bibliograficzny książek został sporządzony według przepi-
sów normy PN-82/N-01152.01 (z późniejszą zmianą PN-N-01152-
1/A1: 1997), opis wydawnictw ciągłych – według PN-N-01152-2:
1997, opis dokumentów dźwiękowych – według PN-85/N-01152.07,
opis filmów – według PN-N-01152-12: 1994, opis dokumentów elek-
tronicznych – według PN-N-01152-13: 2000. Występujące w opisie
skróty wyrazów i wyrażeń typowych zredagowano zgodnie z PN-
-85/N-01158; rozwinięcie skrótów zamieszczono na początku biblio-
grafii.
W zakończeniu książki znajdują się trzy indeksy: indeks utworów
Zofii Romanowiczowej, indeks utworów przez nią przetłumaczonych
oraz indeks osób. Indeksy pierwszy i trzeci uwzględniają utwory oraz
nazwiska pojawiające się we wszystkich partiach książki, tj. we Wstępie,
w Szkicu biograficznym, w Recepcji twórczości i w Bibliografii, natomiast
indeks drugi wyszczególnia jedynie utwory zawarte w części bibliogra-
ficznej.
Teksty pisarki podpisywane były – zarówno przez nią samą, jak
i przez redaktorów oraz wydawców – następująco: Zofia Górska,
Z. Górska, Z. G., Zofia Górska-Romanowiczowa, Zofia Gorska-Ro-
manowicz, Zofia Romanowicz-Gorska, Z. R., najczęściej jednak Zofia
Romanowiczowa, przy czym przekłady jej książek opatrzone są pod-
stawową formą nazwiska: Romanowicz. Ponadto, publikując swoje
pierwsze teksty, autorka używała pseudonimu „Claudia” oraz być może
„Claudius”, zaś nieliczne recenzje wystaw prezentowanych w Galerie
Lambert podpisała jako „Galerniczka”15. Nie znamy, niestety, o czym
15 Pseudonimem „Claudius” sygnowane są dwa wiersze (w niniejszej
bibliografii nieuwzględnione) wydrukowane w numerze 3 (11) „Głosów
Sztubackich” z 1937 r.: Ludzie oraz Przyjdźcie słowa. W liście do Arkadiusza
Morawca z 17 X 2002 r. (list w posiadaniu adresata) Romanowiczowa stwier-
dza: „»Claudia« i »Claudius« to faktycznie mój pseudonim”, jednak w roz-
mowie przeprowadzonej z nią przez Morawca 7 XII 2002 r. przyznała, że
nie ma absolutnej pewności, czy „Claudius” należy do niej (zapis rozmowy
w posiadaniu autora). Wiele lat wcześniej, w szkicu Moje „Próby i zamiary”
Wstęp21
już wspomniano, pseudonimów, którymi Romanowiczowa opatrywa-
ła drukowane w odcinkach opowieści kryminalne.
W przypisach do części pierwszej i drugiej opracowania nie poda-
no miejsca wydawania czasopism; odpowiednie informacje zawarte są
w części trzeciej – w Wykazie uwzględnionych czasopism.
* * *
Autor pragnie podziękować dr Annie Jamrozek-Sowie – za roz-
mowę na temat twórczości Zofii Romanowiczowej; prof. Krzysztofowi
Dybciakowi – za uwagi zawarte w recenzji wydawniczej; prof. Barba-
rze Romanowicz – za cenne materiały ikonograficzne; Ewie Rutkow-
skiej z Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz Jadwidze Szmidt z Biblioteki
Polskiej POSK w Londynie – za pomocne informacje. Za dostęp do
materiałów związanych z pisarką oraz wyrażenie zgody na zamiesz-
czenie w niniejszej książce ich reprodukcji autor wyraża wdzięczność
dr. hab. Mirosławowi A. Supruniukowi z Archiwum Emigracji w To-
runiu oraz Wojciechowi Sikorze ze Stowarzyszenia „Instytut Literacki
Kultura”. Dziękuje też Bliskim – za wszystko, najserdeczniej.
(„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” 1965, nr 253, dod. „Tydzień Polski”,
nr 43, s. 5) Romanowiczowa stwierdziła, że „Claudia” to jedyny pseudo-
nim, jakiego kiedykolwiek używała (nie jest to jednak stwierdzenie ścisłe,
o czym przekonują wspomniane, opublikowane w 1964 r., recenzje podpi-
sane: „Galerniczka”). Pseudonim „Claudius” najprawdopodobniej należy
do jej szkolnej koleżanki, Wandy Polakowskiej (po wyjściu za mąż w 1942 r.
– Szczawińskiej).
WstępCzęść I
SZKIC BIOGRAFICZNY
Radom
Felicja Zofia Romanowicz, z domu Górska, na co dzień uży-
wająca drugiego imienia1, przyszła na świat w Radomiu 18 paź-
dziernika 1922 r. jako córka Zygmunta Górskiego (ur. 10 grudnia
1897 r. w Radomiu), urzędnika w przedsiębiorstwie prywatnym
i Marianny ze Stolińskich (ur. 1 grudnia 1898 r. we wsi Goździków,
położonej między Przysuchą a Opocznem). Została ochrzczona
3 grudnia tego samego roku w miejscowym kościele pw. Opieki Naj-
świętszej Maryi Panny. Jej rodzicami chrzestnymi byli Kazimierz
Stoliński (brat matki) oraz Feliksa Lisicka (siostra ojca)2. Felicja
1 Romanowiczowa po raz pierwszy wspomniała o sobie jako o Felicji
bardzo późno, w felietonie opublikowanym w 1999 r. (taż: List z Burgundii.
Wybory europejskie. „Odra” 1999, nr 9, s. 121). Jeszcze później te faktycz-
ne dane osobowe, dotyczące imion, uwzględnili badacze – zob. Katarzyna
Chmielewska: Twórczość poetycka Zofii GórskiejRomanowiczowej. „Studia
Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej”, t. 15 (2002), s. 171, przyp. 1; Mał-
gorzata Ptasińska-Wójcik: Inwigilacja Instytutu Literackiego przez Służbę Bez
pieczeństwa w czasach Gomułki. W: Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji
politycznej i Polonii. Pod red. Ryszarda Terleckiego. Warszawa 2005, Instytut
Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Pol-
skiemu, s. 156; Anna Jamrozek-Sowa: Życie powtórzone. O pisarstwie Zofii
Romanowiczowej. Rzeszów 2008, Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne
„Fraza”, s. 377; Alice-Catherine Carls: „In memoriam” Felicja Zofia Górska Ro
manowicz (1922–2010). „Archiwum Emigracji” 2010, z. 1/2, s. 343.
2 Zob. Anna Jamrozek-Sowa: Życie powtórzone…, dz. cyt., s. 377 (tutaj
cytowany jest akt chrztu). Zawarty w książce Jamrozek-Sowy rozdział Zofia
Romanowiczowa – biogram (s. 377–425) jest najrzetelniejszym z istniejących
źródłem informacji na temat biografii pisarki. W prezentowanym w niniej-
szym opracowaniu biogramie wykorzystano ustalenia badaczki, zwłaszcza
dotyczące rodzinnych koligacji oraz młodości Zofii Górskiej.
24
Zofia3 miała dwie siostry – Helenę (ur. 1925)4 i Barbarę (ur. 1928)
– oraz trzech braci: Tadeusza (ur. 1932), Andrzeja (ur. 1938)5 i Zyg-
munta (ur. 1941), urodzonego już po śmierci ojca.
Ojciec przyszłej pisarki od najmłodszych lat związany był z ideą
niepodległości Polski. W 1905 r. uczestniczył w strajku szkolnym,
w roku 1914 został członkiem Radomskiej Organizacji Niepodległo-
ściowej. W czasie pierwszej wojny światowej działał w Polskiej Or-
ganizacji Wojskowej. Do
1921 r. służył w szeregach
Wojska Polskiego, kształcąc
się w trakcie służby w Szko-
le Oficerów Rachunkowych.
Następnie, w cywilu, praco-
wał jako urzędnik, najpierw
prawdopodobnie w radom-
skim magistracie, później
zaś, od drugiej połowy lat
dwudziestych,
jako głów-
ny buchalter w radomskiej
fabryce Wyrobów Szamo-
towych
i Kamionkowych
„Marywil”. Matka Zofii
ukończyła Szkołę Ochronia-
rek (tj. przedszkolanek).
Fot. 1. Zygmunt i Marianna Górscy
z córkami, Barbarą i Zofią (z prawej),
ok. 1929 r.
Rodzice Zofii mieszka-
li w Radomiu w kamienicy
przy ulicy Żeromskiego 82
(budynek ten dziś już nie
3 W dalszej partii prezentowanej książki w odniesieniu do pisarki uży-
wane jest imię Zofia.
4 Helena zmarła bardzo wcześnie, w 1926 r. (w akcie zgonu widnieje
imię Halina, zaś na nagrobku Hania).
5 Zofia poświęciła temu, zmarłemu w 1940 r., bratu niezatytułowany
wiersz: *** [Już umarł, oczy stygną…], opatrzony datą 9 III 1940 (maszyno-
pis, AE/ZR/III).
I. Szkic biograficzny
Pobierz darmowy fragment (pdf)