Darmowy fragment publikacji:
Jerzy Ciecieląg
ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄTYNI
538 przed Chr.–70 po Chr.
universitas
ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄTYNI
538 przed Chr.–70 po Chr.
Jerzy Ciecieląg
ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄTYNI
538 przed Chr.–70 po Chr.
Kraków
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
© Copyright by Jerzy Ciecieląg and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011, wyd. I
ISBN 978-83-242-1494-5
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Wanda Lohman
Projekt okładki i stron tytułowych
Sepielak
www.universitas.com.pl
SpiS treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Część 1
Okres perski
rOZDZiAŁ 1 . Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. Archeologia (materiał niepisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2. Archeologia (materiał pisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3. Źródła biblijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4. Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
5. Źródła greckie i łacińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
rOZDZiAŁ 2 . Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1. Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Społeczeństwo i życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4. religia: świątynia, kult i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
5. religia: prawo, Biblia i wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
rOZDZiAŁ 3 . Zarys historyczny: Okres niewoli babilońskiej.
Juda pod panowaniem perskim – prowincja Yehud . . . . . . . . . . . . 68
1. Droga do katastrofy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2. Juda po rządami państwa nowobabilońskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3. powrót z wygnania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4. Juda pod rządami perskimi – wczesny okres . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5. Juda pod rządami perskimi – wiek V i iV przed chr. . . . . . . . . . . . 87
Część 2
Okres hellenistyczny
rOZDZiAŁ 1 . Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
1. Archeologia (materiał niepisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
2. papirusy, inskrypcje i monety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
3. Żydowskie źródła literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6
Spis treści
4. Źródła greckie i łacińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
rOZDZiAŁ 2 . Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
1. Żydowska tożsamość, a hellenizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2. Oblicza hellenizmu w społeczeństwie żydowskim . . . . . . . . . . . . . 134
3. Hellenizm, a Żydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
4. Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
5. Społeczeństwo i życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
6. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7. religia: świątynia, kult i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
8. religia: prawo, Biblia i wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
rOZDZiAŁ 3 . Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
1. Aleksander Wielki i diadochowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
2. Okres ptolemejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
3. Wczesny okres rządów Seleucydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
4. Antioch iV epifanes i „ohyda spustoszenia” . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
5. powstanie Machabeuszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
6. Judea pod rządami Hasmoneuszy: Jan Hirkan i, Juda Arystobul i,
Aleksander Janneusz, Aleksandra Salome, Juda Arystobul ii, Jan
Hirkan ii, Antygonos Matatiasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Część 3
Okres rzymsko–herodiański
rOZDZiAŁ 1 . Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
1. Archeologia (materiał niepisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2. papirusy, inskrypcje i monety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3. Źródła żydowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4. Józef Flawiusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
5. Źródła greckie i łacińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
rOZDZiAŁ 2 . Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
1. Żydzi wobec rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
2. Administracja monarchii herodiańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
3. Administracja Judei jako rzymskiej prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
4. Administracja Judei w okresie powstań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
5. Społeczeństwo i życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
6. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
7. religia: świątynia, kult i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
8. religia: prawo, Biblia i wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Spis treści
7
rOZDZiAŁ 3 . Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
1. Wojna domowa ostatnich Hasmoneuszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
2. panowanie Heroda Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
3. rządy Archelaosa, Antypasa i Heroda Filipa . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
4. Judea jako rzymska prowincja w latach 6–41 po chr. . . . . . . . . . . 345
5. panowanie Agryppy i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
6. Judea jako rzymska prowincja w latach 44–66 po chr. . . . . . . . . . 365
7. pierwsze powstanie przeciwko rzymianom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Część 4
Żydzi w diasporze
rOZDZiAŁ 1 . Żydowska tożsamość w diasporze . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
rOZDZiAŁ 2 . Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
1. Mezopotamia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
2. prowincja Azja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3. egipt i cyrenajka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
4. Miasto rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
5. Zachodnie prowincje imperium romanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Dodatek 1. Arcykapłani okresu drugiej świątyni . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Dodatek 2. Listy władców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Wykaz literatury cytowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Indeks antycznych imion i nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Indeks współczesnych autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Wstęp
Z zamiarem opisania dziejów narodu wybranego w okresie drugiej
świątyni nosiłem się od dawna. Dzięki zainteresowaniu towarzystwa
Autorów i Wydawców prac Naukowych „Universitas” oraz środkom
pozyskanym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zamiar ten
mógł przyjąć szczęśliwie realne kształty. prezentowana książka będzie
omawiać historię okresu drugiej świątyni w możliwie szerokim zakre-
sie, biorąc pod uwagę wydarzenia polityczne, społeczeństwo, admini-
strację, religię, geografię, literaturę. trzeba pamiętać, że okres drugiej
świątyni był niezwykle ważny w historii narodu żydowskiego. Znisz-
czenie świątyni jerozolimskiej i niewola babilońska miały zasadniczy
wpływ na ukształtowanie się zupełnie nowego oblicza jahwizmu w po-
staci religii judaistycznej, religii bardziej rygorystycznej, nastawionej na
czystość kultową i przestrzeganie prawa Mojżeszowego. Odbudowana
świątynia jerozolimska stała się centrum wszystkich Żydów. to w tym
okresie powstaje żydowska diaspora, przede wszystkim w Mezopota-
mii i egipcie, ale również w innych prowincjach imperium romanum.
W okresie drugiej świątyni w pełni ukształtuje się hebrajska Biblia,
co znajdzie ostatecznie swój wyraz na synodzie w Jamnii około 90 r.
po chr. pojawiły się dwie nowe dynastie: hasmonejska i herodiańska,
pierwszej przyjdzie walczyć o wolność Judei i następnie rządzić nieza-
leżnym państwem jako arcykapłani i królowie, druga będzie już tylko
rządzić wasalnym państwem, a później Judea zostanie przekształcona
w rzymską prowincję. Jest to wreszcie okres, w którym pojawiło się
chrześcijaństwo, wyrosłe wprost korzeniami z wiary starszych braci.
i w końcu, nie należy zapominać, że okres drugiej świątyni skończył
10
Wstęp
się największym chyba nieszczęściem, jakie spotkało naród żydowski
w całej jego historii: w 70 r. po chr. centrum życia narodu – świątynia
Jahwe w Jerozolimie – została spalona przez wojska rzymskie.
Nie wszystkie elementy będą mogły być opisane w należyty sposób,
zależy to bowiem przede wszystkim od dostępności źródeł. pewnym
ograniczeniem jest też oczywiście rozmiar książki. Z konieczności
więc redukuję do niezbędnego minimum przypisy, cytując głównie
źródła i tylko najważniejsze opracowania. W większości syntez łaska-
wy czytelnik znajdzie obszerną literaturę przedmiotu. tam, gdzie jest
to konieczne, prezentuję też przynajmniej zarys dyskusji naukowej,
względnie sygnalizuję kwestie, które są ciągle przedmiotem sporu.
ponieważ jednak w zamyśle moja książka ma być podręcznikiem dla
studentów historii i archeologii, staram się zajmować jednoznaczne
stanowisko tam, gdzie jest to tylko możliwe, nawet jeżeli nie istnieje
wokół konkretnego tematu ogólny konsensus badaczy. przedstawienie
jednak całej dyskusji naukowej musiałoby co najmniej podwoić obję-
tość książki.
Według wszelkich przyjętych zasad powinienem omówić tu do-
stępne badaczom źródła, dzięki którym jesteśmy w stanie zrekonstru-
ować dzieje okresu drugiej świątyni. Nie ma jednak takiej potrzeby,
ponieważ każda z czterech części książki rozpoczyna się od prezen-
tacji i krótkiego przeglądu źródeł archeologicznych i pisanych. Warto
jednak w tym miejscy wspomnieć przynajmniej o kilku ważnych syn-
tezach omawianego okresu. Najważniejszą jest chyba ciągle monumen-
talne dzieło emila Schürera, napisane jeszcze pod koniec XiX w., ale
odświeżone i wydane przez brytyjskich uczonych w latach 1973–1987
(The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ 175 BCE
– AD 135, 3 vols., edinburgh 1973–1987). ta trzytomowa praca, mimo
postępów nauki, ciągle prezentuje sporą wartość. równie ważna jest
książka e.M. Smallwood (The Jews under Roman Rule. From Pompey
to Diocletian, Leiden 1981)), jak też duże dzieło The Jewish People in the
First Century. Historical Geography, Political History, Cultural and Reli-
gious Life and Institutions, ed. by S. Safrai and M. Stern, 2 vols., Assen
1974–1976, w ramach serii Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum
Testamentum. co ciekawe, jak dotąd nie powstał chyba zarys całości
okresu drugiej świątyni. A dokładniej rzecz ujmując, dopiero zaczął
powstawać, bowiem jak na razie Lester Grabbe wydał dwa z czterech
planowanych tomów, które mają objąć wreszcie całość okresu 538
przed chr.–70 po chr. Owe dwa tomy są nawet dość udane, choć
Wstęp
11
jest to dzieło ściśle naukowe i momentami nieco chyba zbyt trudne
w odbiorze, szczególnie dla czytelnika, który nie jest zbyt obeznany
z przedmiotem książek. Niemniej jednak należy się cieszyć, że taki
projekt jest realizowany i mieć nadzieję, iż zostanie doprowadzony do
końca.
całość mojej książki została podzielona na cztery części, w każdej
z nich poruszane są te same elementy, choć z pewnymi odstępstwami
charakterystycznymi dla danej epoki. tam, gdzie jest to efektem tra-
dycji lub przyjętym już zwyczajem, stosuję polskie wersje imion, np.
w przypadku Gajusza Juliusza cezara, tam zaś, gdzie nie jest to możli-
we, stosuję transkrypcję łacińską. podobnie jest z tytułami źródeł, któ-
re podaję w wersji łacińskiej, z kilkoma wyjątkami. Zwracam też uwa-
gę, iż często używam pojęcia palestyna, jest to jednostka geograficzna,
nie historyczna, obejmująca swym zasięgiem cały obszar południowej
Syrii, włącznie z tzw. Zajordaniem. i na koniec, wszystkie ewentualne
pomyłki są wyłącznie moją winą.
Na zakończenie niech mi będzie wolno podziękować jeszcze panu
profesorowi Leszkowi Mrozewiczowi z Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza oraz panu profesorowi Janowi ilukowi z Uniwersytetu Gdań-
skiego, których recenzje mojego projektu w znacznym stopniu przy-
czyniły się do pozyskania środków na wydanie książki dzięki dotacji
z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Część 1
Okres perski
Rozdział 1
Źródła
1. Archeologia (materiał niepisany)
Juda. Okres panowania perskiego w Judzie charakteryzowały dwa
podstawowe fakty, a mianowicie dramatyczny spadek liczby ludności
i poważny ubytek małych miejscowości. Dwieście lat panowania per-
skiego przyniosło oczywiście stały przyrost mieszkańców, niemniej jed-
nak było to poważne cofnięcie się w porównaniu do wcześniejszego
okresu. Jedynym dużym skupiskiem ludności była naturalnie Jerozoli-
ma, natomiast pozostałe miejscowości podzielono na cztery kategorie:
w osadach pierwszej kategorii mieszkało do 50 mieszkańców, drugiej
od 51 do 125 osób, w trzeciej od 126 do 300 i w czwartej od 301 do
625 osób1. W skład prowincji Yehud wchodziło też terytorium Benia-
mina, które generalnie uniknęło większych zniszczeń w czasie inwazji
babilońskiej i stało się de facto centrum prowincji w początkach jej
istnienia. Sytuacja zaczęła się zmieniać pod koniec Vi w. przed chr.,
kiedy to zaczynamy obserwować stopniowe zmniejszanie się zaludnie-
nia, co zapewne spowodowało przeniesienie centrum do Jerozolimy,
gdzie zaczęli napływać również mieszkańcy Beniamina. Wschodnia
część Judy i tereny pustynne uległy prawie całkowitemu wyludnieniu
1 c. e. carter, The Emergence of Yehud in the Persian Period: A Social and Demographic
Study, Sheffield 1999, s. 215.
16
Okres perski
(zniknęło około 90 procent ludności). W samej Jerozolimie osadnictwo
w okresie perskim skupiało się głównie wokół starego Miasta Dawido-
wego i wzgórza świątynnego. Ludność stolicy ocenia się na około 3 tys.
osób2. Na Wyżynie Judzkiej na południe od stolicy redukcja ludności
nie była aż tak drastyczna, z wyjątkiem dużych miejscowości, jedynym
wyjątkiem była okolica Beth-Zur, leżąca przy granicy.
Wykopaliska w Betel prowadzone były w latach 50. i 60. XX w.,
niestety ostateczny raport pozostawia wiele do życzenia. Archeolodzy
prowadzący tam wykopaliska dowodzili, iż miejscowość została znisz-
czona pod koniec okresu nowobabilońskiego i ponownie zasiedlona
w okresie perskim. problem w tym, że przypisanie niektórych znale-
zisk do okresu perskiego jest dziś kwestionowane i przypuszcza się
raczej ponowne zasiedlenie w okresie hellenistycznym3 . Gibeon utożsa-
mia się dziś z el-Dżib, na północny zachód od Jerozolimy. Do znalezisk
z okresu perskiego należą odciski pieczęci z motywami w stylu greckim
i brązowy pierścień z inskrypcją wyrytą pismem aramejskim. Jej tekst
rekonstruuje się zazwyczaj jako „pani niebios” lub „pan eszmuny”.
Znalezienie piwnic na wino zdaje się potwierdzać istnienie w Gibeonie
ośrodka produkcji wina w okresie neobabilońskim i perskim. Wydaje
się przy tym, iż miasto nie zostało zniszczone przez najazd Nabucho-
donozora i kontynuowało swoje istnienie aż do czasów rzymskich4 . Gi-
bea to rodzinne miasto króla Saula, utożsamiane ze współczesnym tell
el-Ful na północ od Jerozolimy. Znajdowała się tam cytadela, zniszczo-
na po raz pierwszy przez Babilończyków prawdopodobnie w roku 597
przed chr., choć wydaje się, że sama miejscowość została zniszczona
tylko częściowo i nadal była zamieszkana przez cały okres neobabi-
loński i początek okresu perskiego. Odbudowa i ponowne zasiedlenie
miało miejsce około roku 500 przed chr., kiedy to powstała tu wioska
hodowców winorośli5 . Tell en-Nasbeh większość badaczy utożsamia
z Mispa, choć istnieją spore problemy z datacją warstw archeologicz-
nych. Miasto nie uległo zniszczeniu w czasie najazdu babilońskie-
go, w związku z czym nie obserwujemy jakichś zasadniczych zmian
2 O. Lipschits, Demographic Changes in Judah between the Seventh and the Fifth Centu-
ries B.C.E., w: O. Lipschits and J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judaeans in the Neo-
Babylonian Period, Winona Lake 2003, s. 329–332, 358.
3 NEAEHL, 1, s. 292–294.
4 NEAEHL, 2, s. 511–514.
5 NEAEHL, 2, s. 445–448.
Źródła
17
w funkcjonowaniu miasta, choć w okresie babilońskim przestano uży-
wać wewnętrznej bramy i licznych wcześniejszych budynków, zastąpio-
nych przez nowe, składające się z czterech pomieszczeń. Dość znaczne
rozmiary jednej z budowli pozwalają interpretować ją jako pałac lub
budynek publiczny o innym charakterze. Zaobserwowane zmiany wią-
żą się zapewne z rolą stołeczną Mispa w okresie babilońskim i perskim.
trzeba jeszcze wspomnieć o odciskach pieczęci z okresu perskiego,
choć przynajmniej niektóre z nich mogą pochodzić z wcześniejszego
okresu neobabilońskiego6 . Jerycho identyfikowane jest z tell es-Sultan,
a o jego zasiedleniu w okresie perskim świadczy m.in. attycka cerami-
ka datowana na V–iV w. przed chr. oraz liczne pieczęcie yh i yh(w)d
oraz ‘wryw/yhwd. Wydaje się, że miejscowość została zniszczona przez
Babilończyków i ponownie zasiedlona w V w. przed chr., choć już na
znacznie mniejszą skalę7 . Jerozolima, zniszczona w 586 r. przed chr.
przez wojska Nabuchodonozora ii najwyraźniej nie była zamieszkana
aż do początków okresu perskiego (względnie w bardzo niewielkim
stopniu). ponowne osiedlanie się mieszkańców po powrocie z niewo-
li babilońskiej nie znajduje niestety zbyt wielkiego odzwierciedlenia
w materiale archeologicznym, choć wyraźnie widać, iż osadnictwo
ograniczało się do Miasta Dawida. rzecz ciekawa, iż jak na razie wy-
kopaliska archeologiczne nie potwierdziły zbudowania nowego muru
miasta przez Nehemiasza. Z okresu perskiego pochodzą 74 pieczęcie,
w tym bez inskrypcji, z wyobrażeniem lwa oraz z inskrypcjami: yh(w)d
(Yehud), yhwd hnnh (Yehud Hananah), yhwd/yh’zr/phw (Yehud/Yeho’e-
zer/namiestnik), l’hzy/phw (do Azhai/namiestnika) oraz yh (skrót dla
Yehud). Wspomnijmy wreszcie o grobach, odkrytych poza murami,
wskazującymi, iż okolica i groby były w stałym użyciu przynajmniej
do końca okresu perskiego8 . Ramat Rahel leży na południowy zachód
od Jerozolimy; w Viii–Vii w. przed chr. na wzgórzu wzniesiono kró-
lewską cytadelę zniszczoną podczas najazdu babilońskiego w 587 r.
przed chr. (dowodzono nawet, że cytadela została zbudowana dopiero
w okresie perskim, ale nie ma na to dowodów). Wydaje się jednak,
że mocno zredukowane osadnictwo mogło tam funkcjonować aż do
końca Vi w. przed chr. Z okresu perskiego znaleziono liczne pieczęcie
z inskrypcją yh(w)d oraz phw z imionami Jehoezera i Ahazai (Ahiju),
6 NEAEHL, 3, s. 1098–1102.
7 NEAEHL, 2, s. 674–681.
8 NEAEHL, 2, s. 698–804.
18
Okres perski
którzy byli namiestnikami prowincji Yehud. Znalezienie tych pieczęci
może wskazywać, iż ramat rahel mogło być siedzibą administracji, co
być może powinno prowadzić nas do wniosku, iż przynajmniej częścio-
wo cytadela została w okresie perskim odbudowana. Brak jednak na to
dowodów9. Z kolei Beth-Zur utożsamiane jest ze współczesnym chirbet
et-tubeiqah i najwyraźniej nie zostało zniszczone przez wojska babiloń-
skie. identyfikacja okresu perskiego na stanowisku jest dość trudna,
choć znaleziono sporo perskiej ceramiki, która znajdowała się jednak
w cysternie, mogła więc zostać tam wrzucona w późniejszym czasie.
Najważniejszym znaleziskiem z tego okresu jest moneta z inskrypcją
yhzqyw hphh (namiestnik ezechiasz); znaleziono też sporo pieczęci yhd .
Zauważmy jeszcze, iż w iii w. przed chr. powstała tu cytadela, któ-
rej datację proponowano jednak przenieść na okres perski. Miała być
ona wówczas rezydencją namiestnika prowincji Yehud. Jak na razie nie
można jednak znaleźć decydujących dowodów przemawiających za tą
hipotezą10 . En-Gedi (dzisiejsze tell Goren) również uległo zniszczeniu
przez wojska babilońskie, podobnie zresztą jak cały region wschodnie-
go Judy. ponowne zasiedlenie nastąpiło pod koniec Vi lub na początku
V w. przed chr. Zbudowano wówczas tarasy przeznaczone pod budo-
wę, jak i pod produkcję rolną. Znaleziono sporo dobrej jakości attyckiej
ceramiki oraz pieczęcie yh i yh(d)w. Z tego okresu pochodzą też pozo-
stałości dużego budynku, otoczonego przez szereg mniejszych, który
został zbudowany w 1 połowie V w. przed chr., zniszczony około 400
r. przed chr., a później częściowo znowu był w użyciu11 .
Samaria. Na terenie Samaritis przeprowadzono jak dotąd systema-
tyczne wykopaliska tylko w dwóch miejscach: w Samarii i Szechem.
Zwróćmy przy tym uwagę, iż granice prowincji są ciągle przedmiotem
sporu badaczy. Zniszczenia pod koniec okresu perskiego oraz zabudo-
wa w okresie hellenistycznym powodują, iż materiał z tego pierwszego
okresu dotarł do nas tylko w ograniczonym zakresie. Najazd asyryjski
i zniszczenie północnego królestwa izraela w 722 r. przed chr. moż-
na bardzo wyraźnie zaobserwować w gwałtowanym spadku zaludnie-
nia. co ciekawe, w okresie perskim liczba osad przewyższała nawet tę
sprzed upadku izraela, aby ponownie spaść w okresie hellenistycznym
(przy czym osadnictwo koncentrowało się w północnej i zachodniej
9 NEAEHL, 4, s. 1261–1267.
10 NEAEHL, 1, s. 259–261.
11 NEAEHL, 2, s. 399–409.
Źródła
19
części, ze znacznie mniejszą liczbą ludności na południu). Ogólną licz-
bę mieszkańców oblicza się w okresie perskim na około 42 tys., a więc
znacznie więcej niż w Judzie (około 30 tys.)12 .
W Samarii pozostałości okresu perskiego znaleziono bardzo niewie-
le, głównie z powodu zniszczenia miasta u zarania epoki hellenistycz-
nej i późniejszej hellenistycznej zabudowy. Mamy więc nieco greckiej
ceramiki z Vi–iV w. przed chr., brązowy tron, na którym być może
zasiadał perski namiestnik, kilka wapiennych ołtarzy, kilka odcisków
pieczęci oraz monety (w tym kilka skarbów monet), wreszcie 14 sko-
rup z aramejskimi inskrypcjami trudnymi do interpretacji. Znaleziono
też dwudziestopięciocentymetrową warstwę gleby, na której prawdo-
podobnie znajdował się ogród lub park. Wraz z dokumentami z Wadi
Daliyeh wykopaliska wskazują, iż Samaria była w okresie perskim bar-
dzo dobrze prosperującym miastem13. Antyczne Szechem utożsamiane
jest ze współczesnym tell Balatah, a pozostałości perskich znaleziono
tu niezbyt wiele, głównie z powodu zniszczenia miasta w tymże okre-
sie perskim. pierwotnie datowano je na rok 475 przed chr., ale dziś
badacze opowiadają się raczej za iV w. przed chr. Nowa datacja opiera
się na znalezionym grobie achemenidzkim z połowy V w. przed chr.
oraz na znaleziskach na Górze Gerizim, również z V w. przed chr.
Z okresu perskiego datuje się też okrągły budynek o średnicy trzech
metrów. Obok ceramiki znaleziono również pieczęć przedstawiającą
polującego perskiego króla, uchwyt dzbana ze stemplem wyobrażają-
cym lwa i grecką monetę z wyspy tazos. Największy problem spra-
wiają jednak pozostałości świątyni na Górze Gerizim, które niektórzy
badacze datowali na okres perski, względnie początek okresu helle-
nistycznego. Budowę świątyni w tym okresie sugeruje zresztą relacja
Józefa Flawiusza14. równie dobrze jednak powstanie świątyni można
datować dopiero na okres rzymski, tak więc nie da się przy obecnym
stanie wiedzy dokładnie wydatować pozostałości na Górze Gerizim.
inna sprawa, że najnowsze publikacje rzeczywiście powracają do da-
tacji na koniec V lub początek iV w. przed chr. istnieje też pogląd
mówiący, iż świątynię zbudował w czasach Nehemiasza namiestnik
prowincji Samarii, Sanballat15 .
12 NEAEHL, 4, s. 1311–1312.
13 NEAEHL, 4, s. 1300–1310.
14 Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae 11, 304–345 (dalej Ant.).
15 NEAEHL, 2, s. 484–492.
20
Okres perski
Fenicja i Wybrzeże (Równina Szefela). Jest to obszar obejmujący
miasta i wioski wybrzeża śródziemnomorskiego, jak też Galileę i rów-
ninę Szefela. Był on dość gęsto zaludniony, w rejonie Akki i w Ga-
lilei mamy do czynienia z intensywnym osadnictwem o charakterze
rolniczym. Wszystkie rzeki i zatoczki były tu przygotowane na przyj-
mowanie statków. W okresie perskim pojawiają się też osady rolni-
cze na równinie Szaron, gdzie wcześniej takiego rodzaju osadnictwa
w ogóle nie było. Na wybrzeżu charakterystycznym zjawiskiem było
też istnienie peryferyjnych osad na obrzeżach dużych miast. trzeba też
zauważyć istnienie w wielu miejscach fortyfikacji czy nawet twierdz,
co wskazuje, iż była to część perskiego systemu obrony. Wspomnijmy
jeszcze, iż na terenie dawnej Filistii mamy w tym okresie do czynienia
głównie z osadnictwem prezentującym fenicką kulturę materialną, co
niekoniecznie oznacza fenicką ludność oraz z pozostałościami grecki-
mi i cypryjskimi, wskazującymi na intensywne kontakty gospodarcze
z Grecją i cyprem16 .
Akko, czyli dzisiejsze tell Fukhar przeżywało w okresie perskim
swoje największe znaczenie jako ważny ośrodek administracyjny i han-
dlowy, szczególnie w okresie panowania Kambyzesa. Jeden z odkry-
tych budynków publicznych odgrywał najprawdopodobniej rolę urzę-
dowej siedziby władz perskich. W drugim budynku natrafiono na
liczne przedmioty kultowe, figurki zoomorficzne i antropomorficzne,
jak też fenicki ostrakon związany z ofiarami dla Aszery. Odsłonięto
też budynki o konstrukcji fenickiej oraz ceramikę grecką, świadczą-
cą, obok przedmiotów fenickich, również o silnych wpływach grec-
kich17 . Tell Abu Hawam, leżące u stóp Góry Karmel, nie zostało jak
dotychczas zidentyfikowane z żadnym antycznym miastem. Zostało
ono w każdym razie ponownie zasiedlone na początku okresu per-
skiego, po mniej więcej dwustuletniej przerwie. Miejscowość została
zniszczona na początku iV w. przed chr. i ponownie odbudowana
w połowie tegoż wieku w formie hippodamejskiej, a znaleziska licz-
nych dzbanów świadczą o aktywności handlowej, głównie morskiej.
Wspomnijmy jeszcze o skarbie monet tyryjskich datowanych na lata
między 390 a 335 przed chr.18. Warstwy kulturowe z okresu perskie-
16 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, 1,
Yehud: A History of the Persian Province of Yehud, London–New York 2004, s. 41–42.
17 NEAEHL, 1, s. 16–31.
18 NEAEHL, 1, s. 7–14.
Źródła
21
go zostały znalezione również w Szikmonie, przy czym wcześniejsza
warstwa, datowana na przełom Vi i V w. przed chr., zawierała dziel-
nicę mieszkalną z ulicami ułożonymi według siatki hippodamejskiej.
Drugą warstwę datuje się na połowę iV w. przed chr., a zawiera ona
duży, najwyraźniej pospiesznie zbudowany budynek oraz pierwszą
z trzech fortec, które tu istniały (dwie kolejne są późniejsze). Odkry-
to też kilka podziemnych magazynów, w tym jeden z dzbanami na
wino i fenickimi inskrypcjami oraz cypryjską ceramikę19 . Tel Mega-
dim leży u ujścia rzeki Megadim i w okresie perskim zbudowano tam
nowy port. Najlepiej zachowały się pozostałości z V w. przed chr.,
prezentujące dobrze ufortyfikowane miasto w stylu hippodamejskim.
Mury kazamatowe chroniły raczej przed nagłymi napadami niż re-
gularnymi oblężeniami. Na funkcję centrum handlowego z licznymi
magazynami wskazują znaleziska naczyń. Miasto zostało zniszczone
i opuszczone na początku iV w. przed chr.20. W ‘Atlit pozostałości
okresu perskiego przykrył w większości zamek krzyżowców, niemniej
jednak najważniejszą konstrukcją jest niewątpliwie port, posiadający
dwa mola, przy których cumowały statki handlowe. Warto wspomnieć
odnalezienie szczątków greckiego okrętu wojennego, datowanego na
iV w. przed chr.21 . Dor odgrywało w okresie perskim znaczącą rolę.
część mieszkalną zaprojektowano na wzór hippodamejski, znaleziono
też wiele magazynów wraz z dzbanami, jak też znaleziska wskazują-
ce na produkcję metalurgiczną oraz szkła. Odkryto też urządzenia
wykorzystywane do produkcji purpurowego barwnika, jak też ślady
produkcji obiektów kultowych, używanych w kulcie Baala i Asztarte.
interesujące są też pozostałości greckiej świątyni, a także pochówki
psów. W połowie iV w. przed chr. miasto zostało zniszczone, lecz na-
stępnie odbudowane z nowym systemem umocnień (w okresie helleni-
stycznym stanowiło królewską twierdzę ptolemeuszy)22. pozostałości
z okresu perskiego odnaleziono również w Megiddo, choć niestety ta
warstwa została usunięta, co uniemożliwia dalsze badania. W każdym
razie miasto funkcjonowało przez cały okres perski, do którego zdaje
się zaliczać twierdza, która być może została wówczas przebudowana.
inne budynki przynależne do tego okresu to baraki; istniała wreszcie
19 NEAEHL, 4, s. 1373–1378.
20 NEAEHL, 3, s. 1001–1003.
21 NEAEHL, 1, s. 112–122.
22 NEAEHL, 1, s. 357–372.
22
Okres perski
też dzielnica mieszkalna, zbudowana, jak w wielu innych przypadkach,
na planie hippodamejskim. Wydaje się, że miasto zostało zniszczone
około 350 r. przed chr., przy czym twierdza została odbudowana, choć
miasto nie zostało ponownie zasiedlone. twierdza ta została zniszczona
przez armię Aleksandra Wielkiego, po czym miejsce zostało całkowicie
opuszczone23. Z okresu perskiego w Tel Mevorakh, rozpoczynającego
się w połowie V w. przed chr., pochodzi m.in. duży budynek z central-
nie położonym dziedzińcem oraz budynek z kilkoma dziedzińcami,
wieża i mur kazamatowy. Zazwyczaj pozostałości te interpretuje się
jako wiejską posiadłość24 . Mikhmoret było miastem portowym leżącym
u ujścia rzeki Aleksandra. Około 400 r. przed chr. zbudowano tam
twierdzę górującą nad portem. Archeolodzy znaleźli ponadto attycką
ceramikę oraz tabliczkę klinową w języku babilońskim, datowaną na
panowanie Kambyzesa. Znaleziska te wskazują oczywiście na aktyw-
ność handlową25 . Apollonia (Arsuf; tell Arshaf) to miasto położone
na wybrzeżu między Jaffą a cezareą Nadmorską, zbudowane dopiero
w okresie perskim. co ciekawe, znaleziono liczne kości psów, jeszcze
liczniejsze kości owiec, kóz i bydła, jak też pewną ilość kości świń.
przynajmniej część budynków miała charakter mieszkalny, a obecność
muszli ślimaka mureks wskazuje na produkcję purpurowego barwni-
ka lub wykorzystywanie go jako pożywienia26. Okazałe pozostałości
perskie odkryte zostały w Tell Michal (Makmisz), a zlokalizowano je
na pięciu wzgórzach. Z przełomu Vi–V w. przed chr. pochodzi forte-
ca wraz z obozem wojskowym i magazynami, co oznacza, iż stacjono-
wał tu perski garnizon lub przynajmniej istniał posterunek wojskowy.
W V w. przed chr. w pobliżu fortecy powstała wioska, na co wskazują
pozostałości domów mieszkalnych, a mieszkańcy najwyraźniej trudni-
li się produkcją wina, jak i produkcją dzbanów do przechowywania
tegoż wina. Mamy też tutaj magazyn zboża, dwie świątynie, dzielni-
cę rzemieślniczą. pozostałości pokazują, iż wioska stale się rozrasta-
ła w zaplanowany sposób. Odkryto również cmentarz, datowany na
iV w. przed chr. Znaleziono też liczne stemple i bulle. Wydaje się, że
wioska w okresie perskim została wyraźnie podzielona na część re-
23 NEAEHL, 2, s. 1003–1024.
24 NEAEHL, 3, s. 1031–1035.
25 NEAEHL, 3, s. 1043–1046.
26 i. roll and O. tal, Apollonia-Arsuf, Final Report of Excavations, 1, The Persian and
Hellenistic Periods, tel Aviv 1999.
Źródła
23
zydencjonalną, administracyjną, przemysłową, handlową i kultową27 .
Z pozostałości perskich w Jaffie/Joppie trzeba wymienić kilka silosów,
pozostałości murów (miasto zostało zniszczone) oraz magazyny, gdzie
znaleziono dużą liczbę identycznych attyckich mis28. Niektórzy bada-
cze dowodzą, iż Gezer (tell Jezer) znajdowało się w granicach Yehud,
co jest jednak mało prawdopodobne. Miasto zostało zniszczone przez
Asyryjczyków, a później przez Babilończyków. Niestety okres perski
jest dość słabo poświadczony, niemniej jednak możemy mówić o pozo-
stałościach domów i kamiennym silosie, przedmiotach noszących pie-
częć faraona Neferitesa (ok. 399–392 przed chr.), kilku wapiennych
ołtarzach, stemplach yhd i yršlm oraz attyckiej ceramice29. W V i iV w.
przed chr. w Timnah funkcjonowała niewielka osada, co potwierdza-
ją pozostałości domostw30. Z kolei w Aszdod większość pozostałości
perskich przykryły zabudowania z okresu hellenistycznego, niemniej
odkryto duży budynek na kamiennych fundamentach, jak i pozostało-
ści fortecy31 . Askalon/Aszkelon został zniszczony przez Babilończyków
około roku 603 przed chr., lecz odbudowany na początku okresu per-
skiego. powstały wtedy monumentalne budynki, magazyny i warsztaty.
Znaleziono wiele greckich przedmiotów, jak też mały skarb fenickich
monet z V w. przed chr., liczne ostraka z fenickimi imionami. W mie-
ście przenikały się więc dwie kultury: grecka i fenicka. Niezwykłym
odkryciem jest około ośmiuset pochówków psów, zmarłych z przyczyn
naturalnych. przypuszczano, że mogą mieć one związek z kultem Asz-
tarte i Melkarta, ale nie ma na to żadnych dowodów32 . Tell el-H. esi
leżało na pograniczu Szefeli i Negewu i zamieszkane było już od epo-
ki chalkolitu. Wydaje się, iż umiejscowiona tu była forteca granicz-
na, funkcjonująca również w okresie perskim, służąca jako magazyn
i punkt postoju dla oddziałów perskich33 .
Idumea, Arabia, Zajordanie. idumea, obejmująca również część
Szefeli i pustyni Negew bardzo ucierpiała w wyniku najazdu babiloń-
skiego, jak też braku kontroli ze strony Jerozolimy. W okresie perskim
27 NEAEHL, 3, s. 1036–1041.
28 NEAEHL, 2, s. 655–659.
29 NEAEHL, 2, s. 496–504.
30 NEAEHL, 1, s. 151–157.
31 NEAEHL, 1, s. 93–102.
32 NEAEHL, 1, s. 103–112.
33 NEAEHL, 2, s. 630–634.
24
Okres perski
osadnictwo zostało wznowione głównie wokół Mareszchy/Marissy, im
dalej na południe tym redukcja osadnictwa była coraz większa. Bez
wątpienia w okresie tym zamieszkiwała na tych terenach również lud-
ność żydowska (choć raczej w niewielkiej liczbie), natomiast większość
nowych osadników przybywała ze wschodu i południa. intensywne
osadnictwo możemy w okresie perskim zaobserwować w rejonie nad-
brzeżnym na południe od Gazy i na północno–zachodnim Synaju, co
wiązało się oczywiście z przebiegającymi tam szlakami handlowymi.
przez bardzo długi czas archeolodzy nie natrafili na żadne ślady osad-
nictwa okresu perskiego w Zajordaniu, co doprowadziło nawet do kon-
kluzji o istnieniu przerwy w osadnictwie na tym terenie od Vi do iii w.
przed chr. Nowe znaleziska, wciąż jednak niezbyt liczne i nie zawsze
łatwe w interpretacji, wskazują na istnienie osadnictwa w czasach
perskich. pewną trudność sprawia też kwestia identyfikacji etnicznej
mieszkańców idumei. przyjmuje się zazwyczaj, iż edomici najechali
dawne południowe tereny królestwa Judy i się tam osiedlili. Sprawa nie
jest jednak aż tak prosta, bowiem nie ma żadnych dowodów archeolo-
gicznych przemawiających za podbojem. Nie ma też w zasadzie stupro-
centowych dowodów, iż rzeczywiście od okresu perskiego terytorium
to zamieszkiwali edomici. W gruncie rzeczy przypuszczenia te oparte
są na istnieniu w imionach teoforycznego elementu Qos/Qaus (bóstwo
edomickie) oraz na znalezionej ceramice w stylu edomickim. Z drugiej
strony nie ma przekonywających dowodów, które zaprzeczałyby dość
powszechnemu przekonaniu badaczy, iż w południowej części Judy,
zwanej teraz z grecka idumeą, faktycznie zamieszkiwali edomici. Wy-
daje się jednak, iż przybyli oni na te tereny nie w wyniku podboju, lecz
pokojowej infiltracji34 .
Tell Zakariya zidentyfikowano jako antyczne Azekah, które zostało
zniszczone prawdopodobnie w czasach najazdu babilońskiego. pozo-
stałości okresu perskiego są niezbyt liczne, ale wskazują na ponowne
34 Zob. m.in. J.r. Bartlett, Edom and Edomites, Sheffield 1987; p. Bieńkowski, The
Edomites: The Archaeological Evidence from Transjordan, w: D.V. edelman (ed.), You
Shall not Abhora an Edomite for he is your Brother: Edom and Seir in History and Tradi-
tion, Atlanta 1995, s. 41–92; idem, The Persian Period, w: B. MacDonald, r. Adams and
p. Bieńkowski (eds.), The Archaeology of Jordan, Sheffield 2001, s. 347–365; idem, Tri-
bes, Trade, and Towns: A New Framework for the Late Iron Age in Southern Jordan and the
Negev, „BASOr” 323 (2001), s. 21–47.
Źródła
25
zasiedlenie miejscowości na przełomie Vi i V w. przed chr.35. pozosta-
łości okresu perskiego znaleziono również w Mareszcha/Marissie, przy
czym zamieszkiwane były również jaskinie w dolnym mieście. Nie jest
wykluczone, iż już pod panowaniem perskim w mieście produkowa-
no oliwę oraz hodowano gołębie, chociaż dowody pochodzą głównie
z okresu hellenistycznego. Wreszcie, na okres perski datowane są też
ostraka z imionami zawierającymi teoforyczny element Qos/Qaus36 .
Starożytne Lachisz, które z kolei identyfikuje się ze współczesnym
tell ed-Duweir, zostało zniszczone przez najazd Nabuchodonozora
ii. Niestety, odróżnienie warstwy perskiej od hellenistycznej jest bar-
dzo trudne, choć na ten pierwszy okres datuje się bramę oraz „rezy-
dencję”, która posiadała dziedziniec do spotkań pod gołym niebem.
Dzięki attyckiej ceramice budynek ten datuje się na 450–350 przed
chr. Okresowi perskiemu przypisuje się również odkrytą w pobli-
żu świątynię, podobnie jak wapienne ołtarze37. Nieliczne znaleziska
związane z okresem perskim zostały odkryte w Tell ‘Azza/Tell H. aru-
be, choć stratygrafia stanowiska jest problematyczna38. Z kolei Tel Sera
jest dość powszechnie identyfikowane z antycznym Siklag, a z okresu
perskiego pochodzą silosy i spichlerze na zboże oraz pozostałości cy-
tadeli, zbudowanej na cytadeli asyryjskiej39. W Tell Jemmeh na czasy
perskie datuje się dużą fortecę, którą zastąpił później „pałac” i maga-
zyn oraz attycką ceramikę, jak też dowody wskazujące na obecność
w tym miejscu wielbłądów40. pewne problemy dotyczą identyfikacji Tel
Haror, które utożsamia się z antycznym Gerar lub Gat. Miasto zosta-
ło zniszczone najwyraźniej przez Babilończyków, a później zasiedlone
ponownie w V i iV w. przed chr. Z tego okresu pochodzą dwa duże
budynki, spichlerz na zboże, cmentarz oraz przedmioty greckie i cy-
pryjskie41. Spory archeologów toczone są również wokół Aradu, choć
panuje zgodność, iż tamtejsza twierdza została zniszczona przez Babi-
lończyków w dniach oblężenia Jerozolimy. ponowne zasiedlenie nastą-
35 NEAEHL, 1, s. 123–124.
36 NEAEHL, 3, s. 948–957.
37 D. Ussishkin, Excavations and Restoration Work at Tel Lachish 1985–1994: Third
Preliminary Report, „tel Aviv” 23 (1996), s. 3–60.
38 NEAEHL, 1, s. 49–53.
39 NEAEHL, 4, s. 1329–1335.
40 NEAEHL, 2, s. 667–674.
41 NEAEHL, 2, s. 580–584.
26
Okres perski
piło w V i iV w. przed chr. Wydaje się, iż w mieście stacjonował perski
garnizon i funkcjonowała perska administracja42. Z okresu perskiego
pochodzi forteca w Tell el-Far’ah (południowym) oraz groby; wydaje się
ponadto, iż miejscowość była stosunkowo duża, na co wskazują dość
rozległe ślady zamieszkania43. Forteca w Kadesz Barnea (tell el-Gude-
irat) została zniszczona przez Babilończyków w 587/586 r. przed chr.,
a samo miasto, tyle że już bez fortyfikacji było zamieszkane w V i iV w.
przed chr. ciekawe, że mieszkano również w pomieszczeniach kaza-
matowych twierdzy. W jednej z jam znaleziono odcisk pieczęci yhd,
jedyny egzemplarz poza samą Judeą. Jak na razie nie odkryto śladów
osadnictwa z okresu hellenistycznego, najwyraźniej więc osada została
opuszczona wraz końcem panowania perskiego44 . Tell el-Kheleifeh nad
zatoką eljat identyfikuje się zazwyczaj z portem esjon Geber, choć
nie ma na to w zasadzie żadnych dowodów archeologicznych. przyna-
leżność odkrytych na stanowisku pozostałości jest przedmiotem kon-
trowersji, dlatego też tylko nieliczne z nich zostały datowane na okres
Vi–iV w. przed chr., w tym aramejskie i fenickie ostraka45. Antyczne
Rabbat Ammon leży obecnie w granicach Ammanu, stolicy Jordanii,
sercem miasta było wzgórze Jebel Qal’a, na którym znajdowała się
cytadela, przynajmniej częściowo zniszczona przez Babilończyków na
początku Vi w. przed chr. Zniszczenia zostały w jakiejś części od-
budowane i cytadela najwyraźniej była nadal używana w okresie per-
skim, z którego pochodzą też przedmioty znalezione w pochówkach46 .
Duży budynek z centralnym dziedzińcem, zbudowany z cegły muło-
wej, a służący w okresie perskim jednocześnie jako forteca i siedziba
administracji został odkryty w Tell es-Sa’idiyeh. powiązano z nim także
wapienny ołtarz kadzielny47. W Tell el-Mazar w okresie neobabilońskim
założono duży cmentarz, który był używany również w okresie per-
skim, znaleziono tam pieczęcie i inne obiekty. ponadto z tego okresu
pochodzą pozostałości trzech dość lichych domów prywatnych, zbudo-
wanych z cegły mułowej. Obecność licznych dużych spichlerzy świad-
czy o tym, iż miejscowość zaopatrywała perskie wojska. Została ona
42 NEAEHL, 1, s. 82–87.
43 NEAEHL, 2, s. 441–444.
44 NEAEHL, 3, s. 843–847.
45 NEAEHL, 3, s. 867–870.
46 NEAEHL, 4, s. 1243–1252.
47 NEAEHL, 4, s. 1295–1300.
Źródła
27
zniszczona w wyniku najazdu Aleksandra Macedońskiego48. Z okresu
perskiego pochodzą w Heszbonie (Tell H . esbân), stolicy Moabu, frag-
menty muru akropolu, pozostałości wieży oraz aramejskie ostraka, jak
też ceramika49. W Tell el-‘Umeiri okresowi perskiemu przypisano bu-
dynek interpretowany jako perskie centrum administracyjne, jak też
uchwyty dzbanów z perskimi odciskami pieczęci50. Z kolei w Bueirah,
identyfikowanym ze stolicą edomu Bozrah (choć nie ma na to do-
wodów) duży budynek administracyjny był również używany w okre-
sie perskim, ponadto w innym budynku znaleziono ceramikę z tego
okresu51 .
2. Archeologia (materiał pisany)
Wśród materiału piśmiennego wymienić trzeba m.in. dokumenty
aramejskie z terenu egiptu, które dostarczają informacji o życiu wspól-
not żydowskich nad Nilem; szczególne znaczenie mają te, mówiące
o żydowskiej kolonii militarnej na elefantynie w V w. przed chr.52 Pa-
pirusy zawierają głównie dane o charakterze prawnym, ekonomicznym
i osobistym, choć niektóre z nich przechowują też niezwykle istotne
informacje o bardziej ogólnym charakterze, że wspomnimy list na-
miestnika Judy o odbudowie lokalnej świątyni53. Warto też wspomnieć
o znaleziskach w grotach Wadi Daliyeh54, które pozostawili tam głów-
nie samarytańscy uciekinierzy w okresie podboju perskiej Syrii przez
Aleksandra Wielkiego. Spośród znalezionych tam papirusów tylko dwa
dokumenty zachowały się w całości, reszta zaś tylko we fragmentach.
Większość z nich dotyczy sprzedaży niewolników, ale mamy też np.
dokumenty mówiące o sprzedaży domów czy też pokwitowania zacią-
gniętych pożyczek. Dla nas najważniejsze jest potwierdzenie, iż w cza-
48 NEAEHL, 3, s. 989–991.
49 NEAEHL, 2, s. 626–630.
50 OEANE, 5, s. 273–274.
51 ALB 2, s. 458.
52 B. porten, Archives from Elephantine: The Life of an Ancient Jewish Military Colo-
ny, Berkeley 1968.
53 AP 30–33.
54 M.J.W. Leith (ed.), Wadi Daliyeh I: The Wadi Daliyeh Seal Impressions, Oxford 1997;
D.M. Gropp, Wadi Daliyeh II: The Samaria Papyri from Wadi Daliyeh, Oxford 2001.
28
Okres perski
sach panowania perskiego Samaria była osobną prowincją55, poznaje-
my nawet namiestników Hananiasza lub Ananiasza56 oraz isiyatona57,
a być może również Aqabiaha58. co ciekawe, większość imion poja-
wiających się w papirusach z Wadi Daliyeh to imiona hebrajskie, takie
jak Hananiasz, Ananiasz, Nehemiasz, ale są też imiona aramejskie,
fenickie, edomickie, akkadyjskie i perskie, przy czym niekoniecznie
świadczą one o przynależności etnicznej osób, które je nosiły. poza
dokumentami znaleziono bulle (czyli pieczęcie) z motywami grecki-
mi i wschodnimi, które najwyraźniej były produkowane lokalnie, być
może w miastach fenickich. Większość bulli nie nosi żadnych inskryp-
cji, z wyjątkiem kilku, z których najbardziej interesująca, choć bardzo
silnie dyskutowana jest ta nosząca odniesienie do izajasza, syna San-
ballata, namiestnika Samarii. Opublikowano też pieczęcie, w więk-
szości bez inskrypcji, noszące w przeważającej większości również
motywy greckie, takie jak Zeus, Herakles, Hermes i Afrodyta. Warto
przy okazji wspomnieć, że wiele postaci jest nago, co raczej zdarzało
się na pieczęciach niezwykle rzadko59. Na terenie palestyny odkryto
także ostraka, które niełatwo interpretować60. te z okresu perskiego
są w większości fenickie lub aramejskie, ale przynajmniej jeden ostra-
kon z Kadesz Barnea nosi najwyraźniej inskrypcję hebrajską. Ostraka
aramejskie z różnych stanowisk to w większości rachunki i zamówie-
nia zaopatrzenia, np. w mąkę, wino, oliwę czy drewno. przynajmniej
niektóre rachunki mogły mieć też związek z podatkami61. Z okresu
perskiego z terenu palestyny pochodzi też spora liczba pieczęci i od-
cisków pieczęci, z inskrypcjami i bez nich62. problem w tym, że nie
wszystkie zostały znalezione na stanowiskach archeologicznych, lecz
np. na bazarach z antykami, co np. w izraelu jest dość powszechne,
tak więc niektóre z nich mogą być po prostu fałszerstwami. Wśród
odcisków znajdziemy styl babiloński, perski, egipski i grecki, były więc
55 WDSP 4.1; 5.1.
56 WDSP 7 .17 .
57 WDSP 8 .12 .
58 WDSP 5 .14 .
59 L.L. Grabbe, op. cit., s. 55–58.
60 Zob. i. eph’al and J. Naveh, Aramaic Ostraca of the Fourth Century BC from Idu-
maea, Jerusalem 1996.
61 ibidem, s. 59–60.
62 N. Avigad and B. Sass, Corpus of West Semitic Stamp Seals, Jerusalem 1997.
Źródła
29
one importowane, inne zaś produkowano na miejscu, ale imitowały
one importowane pieczęcie. Dla nas najważniejsze są pieczęcie noszące
inskrypcje yh, yhd oraz yhwd odnoszące się do nazwy prowincji Yehud
(być może do tej kategorii należą też pieczęcie z literą h). Niektóre
z nich noszą również tytuł namiestnik, a inne imiona. trzeba tu wymie-
nić następujące inskrypcje: namiestnik Yehud; Yehud, Hananah; Yehud,
namiestnik Yeho’ezer; do Yeho’ezera; do namiestnika Ahzai; Urio Yehud;
do namiestnika Elnathana63. Warto też wspomnieć pieczęć z napisem
dla Shelomith, w służbie namiestnika Elnathana. Badacze dowodzą, iż
Shelomith była ważną osobą w administracji, kierując archiwum pro-
wincji, a ponadto być może była małżonką lub konkubiną namiestni-
ka64. Dość powszechne były też w palestynie pieczęcie bez napisów,
noszące za to fenicko–izraelskie motywy, takie jak sfinksy, gryfy, gło-
wy ptaków, byków i baranów, lwy, konie i konie z jeźdźcami, kwiaty
lotosu; motywy perskie, gdzie przeważał lew, a czasem pojawiał się też
byk; wreszcie motywy greckie ze scenami mitologicznymi lub militar-
nymi65 .
Królowie perscy mieli monopol na emisję monet złotych i srebr-
nych, w związku z czym w prowincjach możemy znaleźć wyłącznie
monety o małych nominałach, bite w brązie. przez długi czas emisje
pochodzące z terenów palestyny, w tym z samej prowincji Judy zali-
czane były do mennictwa filisto–arabskiego. Dziś jednak mówi się już
o monetach Yehud. Niestety, ogromna większość egzemplarzy nie po-
chodzi bezpośrednio z wykopalisk, tylko pięć zostało odkrytych przez
archeologów: jedna w Beth-Zur i cztery w Jerozolimie. te ostatnie
mogą wskazywać na istnienie w Jerozolimie lokalnej mennicy, choć nie
możemy mieć w tym względzie pewności. Monety judejskie z okresu
perskiego zostały podzielone na trzy typy66. pierwszy to dość marnie
wykonane egzemplarze, zapewne najwcześniejsze, noszące w większo-
ści wyobrażenie głowy Ateny na awersie oraz sowy na rewersie wraz
63 N. Avigad, Bullae and Seals from a Post-Exilic Judean Archive, Jerusalem 1976.
64 ibidem, s. 11–13.
65 L.L. Grabbe, op. cit., s. 63.
66 L. Mildenberg, Yehud: A Preliminary Study of the Provincial Coinage of Judaea, w:
O. Mørkholm and N.M. Waggoner (eds.), Greek Numismatics and Archaeology: Essays in
Honor of Margaret Thompson, Wetteren 1979, s. 183–196 = Vestigia Leonis: Studien zur
antiken Numismatik Israels, Palästinas und der östlichen Mittelmeerwelt, Freiburg 1998, s.
67–76.
30
Okres perski
z paleohebrajską inskrypcją yhd, yhwd (Yehud). Drugą grupę tworzą
monety już lepszej jakości z motywami lilii, egipskiego sokoła i gło-
wy króla perskiego oraz oczywiście inskrypcją yhd. Do trzeciej grupy
zaliczamy monety, na których pojawia się zupełnie nowa inskrypcja
yh . zqyh hph . h (namiestnik Hezekiasz), odnosząca się z bardzo dużym
prawdopodobieństwem do namiestnika prowincji Yehud. Na awersie
znajduje się głowa w stylu greckim, zaś na rewersie ateńska sowa. Wy-
mienić ponadto trzeba unikalną monetę z inskrypcją ywh . nn hkwhn
(kapłan Johanan), datowaną najwcześniej na połowę iV w. przed chr.
Być może ów Johanan był arcykapłanem lub perskim urzędnikiem po-
chodzącym z kapłańskiej rodziny. Druga niezwykła moneta na awersie
wyobraża głowę Ateny, na rewersie zaś znajduje się sowa i inskrypcja
ydw’ (Jaddua), datowana jest na 1 połowę iV w. przed chr. Niektórzy
łączyli tę monetę z arcykapłanem Jadduą, ale swym stylem przypo-
mina monety samarytańskie67, jest to więc raczej czysta spekulacja.
Wreszcie trzecia niezwykła moneta jest dziesięć razy cięższa niż po-
zostałe, a użyte na niej pismo przypomina bardziej paleoaramejskie
niż paleohebrajskie. Na awersie znajduje się brodata głowa w korync-
kim hełmie, na rewersie zaś widzimy brodatego mężczyznę siedzącego
na skrzydlatym powozie, obok zaś znajduje się głowa egipskiego boga
Besa. Niektórzy badacze identyfikowali brodatego mężczyznę jako
Jahwe, inni doszukiwali się w nim bóstwa perskiego lub greckiego,
choć wydaje się, że jest to postać przedstawiająca po prostu bóstwo68,
choć próbowano łączyć też postać z namiestnikiem Bagohim69. rów-
nież większość monet samarytańskich nie pochodzi z wykopalisk ar-
cheologicznych, lecz z bazarów z antykami. cechą charakterystyczną
tego mennictwa jest bardzo duża liczba typów (doliczono się ich 224)
i powielają one zazwyczaj styl sydoński, tyryjski, cylicyjski i ateński70 .
pojawiają się na nich wyobrażenia: głowa Ateny, głowa Aretuzy, Hera-
kles, sowa ateńska, uskrzydlony pegaz, nadzy młodzieńcy, perski król,
perski król walczący ze zwierzętami, perski król w rydwanie, postacie
w perskich ubraniach, lwy, byki (niektóre uskrzydlone), gryfy, sfinksy,
statki, hipopotamy, postać egipskiego boga Besa. inskrypcje są ara-
67 Y. Meshorer and S. Qedar, Samarian Coinage, Jerusalem 1999, s. 23–24.
68 tak L. Mildenberg, op. cit., s. 184 = s. 68.
69 Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage, 1, Persian Period Through Hasmonaeans, New
York 1982, s. 27–28.
70 Y. Meshorer and S. Qedar, op. cit., s. 32–33.
Źródła
31
mejskie i hebrajskie i odnoszą się do Samarii, Sanballata, Hananiasza,
Hijama, Abdela i Jeroboama oraz perskich satrapów. prawdopodobnie
na monetach samarytańskich znajdują się też imiona synów Sanbal-
lata, co zdają się potwierdzać znaleziska w Wadi Daliyeh. Warto na
koniec wspomnieć, iż na stanowiskach w palestynie znaleziono dużą
ilość monet fenickich, które wskazują przede wszystkim na ożywione
kontakty handlowe71 .
3. Źródła biblijne
Księgi Nehemiasza i Ezdrasza odgrywają niezwykle istotną rolę
przy rekonstrukcji dziejów narodu wybranego w okresie perskim72. Ba-
dacze mają tendencję do łączenia tych dwóch ksiąg ze sobą ze względu
na bardzo podobną strukturę, która tworzy z nich jedną całość (choć
w wydaniach Biblii są osobno), co nie oznacza, że nie można ich czytać
osobno. Skądinąd sporo elementów przemawia za przypuszczeniem, iż
pierwotnie księgi powstały osobno i zostały zunifikowane z powodów
edytorskich. W każdym razie za jednością przemawiają też wspólne
tematy, jak choćby powrót Żydów z niewoli babilońskiej czy odbudowa
Jerozolimy i przywrócenie porządku zgodnie z prawem. Są też jed-
nak duże różnice między dwoma tekstami, że wspomnimy chociażby
powtarzanie pewnych działań przez ezdrasza, które już wydarzyły się
w czasach Zorobabela i arcykapłana Jozuego (np. zabranie ze sobą do
Jerozolimy kapłanów czy naczyń świątynnych) czy też historia Nehe-
miasza rozpoczynająca się od stolicy wciąż leżącej w gruzach. Sprawa
jest stosunkowo prosta, choć z drugiej strony dość niezwykła. Otóż
w tradycji żydowskiej przetrwały co najmniej trzy, jeśli nie cztery histo-
rie powrotu z niewoli babilońskiej i odbudowy Jerozolimy i świątyni73 .
Wszystkie te trzy relacje zostały umieszczone w ezdraszu–Nehemia-
szu. Nie jest moim zamiarem przedstawiać całej, dość skomplikowanej
problematyki związanej z tymi dwoma ważnymi tekstami, ale trzeba
wspomnieć, iż historie o powrocie i odbudowie różnią się między sobą
czasami w sposób dość zasadniczy. i znów dla przykładu, pierwsza fala
71 Zob. J. elayi and A.G. elayi, Tresor de monnaies pheniciennes et circulation moneta-
ire (Ve – IVe siècles avant J.-C.), paris 1993.
72 Zob. L.L. Grabbe, Ezra and Nehemiah, London 1998.
73 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism, op. cit., s. 74.
32
Okres perski
repatriantów z Babilonii przybyła albo pod przewodnictwem Szeszba-
sara, albo Zorobabela. Wszystko to czyni rekonstrukcję wydarzeń nie-
zwykle trudną.
Dla badacza ważne jest pytanie, jakimi źródłami posługiwali się au-
torzy ezdrasza–Nehemiasza. przypuszcza się, że jednym z nich mogą
być pamiętniki ezdrasza, co jednak niezwykle trudno udowodnić
i właściwie jedynym dowodem na potwierdzenie tej hipotezy jest fakt,
iż część Ks. ezdrasza napisana została w pierwszej osobie, co faktycz-
nie sprawia wrażenie, jakbyśmy mieli do czynienia z relacją samego
ezdrasza. Kolejne źródło to oficjalne dokumenty perskie (np. tzw. de-
kret cyrusa dotyczący powrotu Żydów z niewoli babilońskiej) i listy au-
torstwa perskich urzędników, w większości w języku aramejskim (ara-
mejski był językiem urzędowym w państwie perskim), cytowane w Ks.
ezdrasza. Badacze są wciąż podzieleni w kwestii autentyczności tych
dokumentów, albo je przyjmując (choć zazwyczaj nie wszystkie), albo
traktując jako fałszerstwa. Nie ulega wątpliwości, że w tekstach tych
mamy do czynienia ze sporą ilością żydowskiej teologii, a więc wie-
le z opisanych faktów w rzeczywistości nie miało miejsca. Nie można
jednak wykluczyć autentyczności przynajmniej niektórych dokumen-
tów i listów w tym sensie, że rzeczywiście one powstały i faktycznie
pewne opisane w nich wydarzenia miały miejsce, ale zostały one odpo-
wiednie przerobione przez żydowskich skrybów (możemy tu wymienić
dla przykładu list tattenaja czy dekret Artakserksesa dla ezdrasza)74 .
W przeciwieństwie do ezdrasza nie ulega raczej żadnej wątpliwości, że
istniały pamiętniki Nehemiasza. Badacze oferowali bardzo ciekawą ich
interpretację, bowiem niektórzy dowodzili, że mamy tu do czynienia
z oficjalnym raportem dla władz perskich, inni twierdzili, iż jest to list
Nehemiasza do Boga, jeszcze inni twierdzili, że faktycznie jest to ra-
port, ale pierwotnie był on przeznaczony dla persów, a później powsta-
ła wersja dla Żydów. Wreszcie przypuszcza się też, iż powstały dwie
wersje opowieści o działalności Nehemiasza w Jerozolimie; pierwsza
powstała w okresie naprawy murów Jerozolimy, a druga powstała nieco
później, kiedy pojawiła się opozycja przeciwko reformom wprowadzo-
nym przez byłego królewskiego podczaszego75. ezdrasz–Nehemiasz
74 ibidem, s. 78.
75 Zob. t. reinmuth, Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsge-
schichtlichen Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts Nehemias, Freiburg
2002; L.L. Grabbe, op. cit., s. 80.
Źródła
33
zawiera też wiele list osób, uwikłanych w wydarzenia, które stały się
udziałem obydwu reformatorów. Oczywiście, niekoniecznie zawierają
one prawdziwe imiona i mówią o postaciach historycznych. rolą takich
list było głównie ukazanie relacji społecznych lub też przekazanie wia-
domości o charakterze teologicznym.
Ważny wkład w poznanie okresu perskiego wnoszą jeszcze inne
księgi prorockie, a mianowicie Księgi Aggeusza, Zachariasza i Ma-
lachiasza, które także wykazują pewne cechy wspólne76. Wszystkie
trzy poruszają kwestię odbudowy wspólnoty żydowskiej w palestynie,
kwestię przywództwa tej wspólnoty (m.in. czy liderem był namiestnik,
czy arcykapłan, który z nich był ważniejszy, czy też może sprawowali
władzę wspólnie), kwestię świątyni jerozolimskiej i stanu kapłańskie-
go, wreszcie sprawy eschatologiczne. Nie wiemy kim był Aggeusz, choć
jest możliwe, że pełnił rolę proroka kultowego. Jego księga składa się
jedynie z dwóch rozdziałów i prawie w całości poświęcona jest od-
budowie świątyni. Zawiera przy tym liczne przepowiednie, wynika-
jące z niepowodzeń związanych z pracami budowlanymi, ale prorok
daje bardzo silną nadzieję eschatologiczną. Księgę Zachariasza dzieli
się zazwyczaj na proto–Zachariasza i Deutero–Zachariasza, a czasem
pojawia się jeszcze trito–Zachariasz, choć trzeba wyraźnie stwierdzić,
iż nie wszyscy uczeni akceptują ten podział. proto–Zachariasz zawie-
ra wiele wizji i przepowiedni, również odnoszących się do odbudowy
świątyni oraz ustanowienia Bożego porządku. Warunkiem jest jednak
oczyszczenie się ludzi i powrót Jahwe do Syjonu. ta część zawiera też
pomyślne elementy, bowiem na koniec dowiadujemy się, iż dobrobyt
i pomyślność powróciły do izraela, bo pan jest obecny w Jerozolimie.
W Deutero–Zachariaszu świątynia jest już co prawda odbudowana, ale
również tutaj jest mowa o oczyszczeniu wspólnoty. Generalnie jednak
ta część jest bardzo trudna w interpretacji. Ks. Malachiasza jest blisko
związana z Ks. Zachariasza, znajduje się w niej m.in. krytyka kapłań-
stwa, kwestie eschatologiczne, kwestie dotyczące małżeństwa, rozwo-
du i dziesięciny77 .
W przypadku tradycji Izajasza78 przyjmuje się, iż niektóre frag-
menty Proto–Izajasza mogły powstać w okresie perskim, a w szcze-
76 Zob. r.J. coggins, Haggai, Zechari
Pobierz darmowy fragment (pdf)