Darmowy fragment publikacji:
Kamila Czaja czyta poezję współczesną, szuka-
jąc w niej metaforycznych konstrukcji, których
zasadniczym tworzywem pozostaje instytucja
szkoły lub któryś z jej składowych (proceso-
wych) elementów. Szkoła staje się w analizowa-
nych wierszach wielką metaforą o złożonych
sensach, od historyczno-politycznych po
egzystencjalne. Autorka deklaruje pozostawanie
blisko tekstu i w całej książce dobrze tę najważ-
niejszą filologiczną powinność spełnia.
Jej propozycja jest erudycyjna i przystępna,
skrupulatna i przyjemna w lekturze, o porządku
klarownym a zarazem literackim.
Fragment recenzji dra hab. Adama Poprawy
Kamila Czaja
(Nie)przygotowani
Metafora szkoły
w polskiej poezji
współczesnej
Kamila Czaja, doktor nauk humanistycznych
w dyscyplinie literaturoznawstwo, absolwentka
filologii polskiej i psychologii w ramach
Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów
Humanistycznych Uniwersytetu Śląskiego.
Współpracuje z Zakładem Literatury Współcze-
snej Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej im.
Ireneusza Opackiego. Zajmuje się przede
wszystkim polską poezją współczesną i pio-
senką poetycką. Redaktorka dwutygodnika
kulturalnego „artPAPIER”, autorka kilkunastu
artykułów w monografiach naukowych oraz
kilkudziesięciu esejów i recenzji publikowanych
w „artPAPIERZE”, „FA-arcie” i „Twórczości”.
K
a
m
i
l
a
C
z
a
j
a
w
p
o
l
s
k
i
e
j
p
o
e
z
j
i
w
s
p
ó
ł
c
z
e
s
n
e
j
(
N
i
e
)
p
r
z
y
g
o
t
o
w
a
n
i
.
M
e
t
a
f
o
r
a
s
z
k
o
ł
y
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej: Marek Piechota
Recenzja: Adam Poprawa
Spis treści
Wykaz skrótów .
Wstęp(ny kurs) .
.
.
.
.
.
Metafora szkoły .
.
W polskiej poezji współczesnej .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
CZĘŚĆ I. ETAPY
ROZDZIAŁ 1. Wychowanie do życia w reżimie: „wagarowicze” i „bun‑
.
.
townicy” (1945–1989)
.
.
Praca domowa z wojny .
.
.
PRL – Państwo Regulujące Lekcje .
.
.
Apolityczne wiersze epoki politycznej .
Lekcje (nie tylko) religii .
.
.
Noblistka „w szkole świata” i w świecie szkoły .
.
Absolwenci – rocznik 1968 .
Buntownik z lekcji śpiewu .
.
.
Rok szkolny 1988/1989 .
.
Jak przeżyć szkołę: strategie .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAŁ 2. (Po)nowoczesny system edukacji: „starszaki” i „nowi” (po
.
.
.
roku 1989)
.
„Oblewanie” wolności .
.
.
„Starszaki”, czyli (dys)kontynuacje .
Wieczny początkujący .
.
.
„Zawieszeni”, czyli „z kim się bawić?” .
„Nowi”, czyli „przeciw, a nawet za” .
.
.
.
„Poety ‑belfra” lekcje sabotażu .
(De)scholaryzatorzy .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
CZĘŚĆ II. TEMATY
ROZDZIAŁ 3. Przedmioty do przedmiotów, czyli wyprawka szkolna
.
.
Wyprawka przed wyprawą .
.
Poeci w mundurkach, z tornistrem przez świat .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
11
11
18
37
46
49
58
62
65
79
82
83
87
91
99
103
109
115
119
127
127
6
Spis treści
Długopisy wierszopisów .
.
„Humor” zeszytów .
.
Ala ma kota i wzięcie .
.
Pakować się rozważnie .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAŁ 4. Informator kandydata, czyli typy szkół i etapy edukacji
.
.
.
.
.
.
.
.
„A życia ile się trzeba uczyć?” .
.
.
.
Przedszkolne „zabawy” .
.
Katalog szkół .
.
.
.
.
Niewygodna pierwsza klasa (i kolejne) .
.
Studia o poezji – poezja o studiach .
.
.
Kształcenie ustawiczne: blaski i cienie (z przewagą cieni) .
Od przedszkola do doktora (i dalej) .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAŁ 5. Studiowanie tableau, czyli nauczyciele i uczniowie
.
.
.
.
.
.
.
.
(Nie)zbadany nauczyciel .
.
Panowie (i panie) od umierania .
.
Nauczyciele (nie do) życia .
.
.
.
Kadra poza szkołą .
.
Z Innym w ławce .
.
.
.
.
„Nasze klasy” .
.
.
.
W uczniowskim stroju .
.
„Panody” i inne wiersze .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAŁ 6. Wszystko zgodnie z planem, czyli harmonogram zajęć
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rozpoczęcie (roku szkolnego). (Se)lekcje .
.
.
.
Lekcja 1: język polski .
.
.
.
.
Lekcja 2: historia .
.
.
.
Lekcja 3: religia .
.
.
.
Lekcja 4: języki obce .
.
.
.
Blok matematyczno ‑przyrodniczy .
.
.
.
Po lekcjach. Zajęcia dodatkowe .
Czas na przerwę .
.
.
.
.
Dzień Wagarowicza, czyli (nie)usprawiedliwieni .
(Wieczne) wakacje .
.
.
Lekcja na całe życie .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAŁ 7. Sesja zwana życiem, czyli sposoby kontroli osiągnięć
.
.
.
.
.
„Klasówka z metafory” .
.
Kartki o kartkówkach (i wypracowaniach) .
.
Dyktat dyktand .
.
.
Pytanie o odpytywanie .
Egzegeza egzaminu .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
134
142
147
164
169
170
179
186
194
213
218
221
223
236
246
250
258
265
274
279
284
300
307
310
316
320
335
338
343
347
351
352
357
360
369
Spis treści
.
Z dzienniczka .
„Śmierć na pięć?” .
.
.
Zakończenie. Powtórzenie wiadomości (dobrych i złych) .
.
Bibliografia .
.
.
Indeks utworów .
Indeks nazwisk .
.
.
.
.
.
Streszczenie .
.
.
.
.
Résume
.
Summary .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
390
394
399
405
431
445
457
459
461
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Wstęp(ny kurs)
Metafora szkoły
Gdyby w lekturze „szkolnej” strofy Nic dwa razy Wisławy Szymbor-
skiej:
Choćbyśmy uczniami byli
najtępszymi w szkole świata,
nie będziemy repetować
żadnej zimy ani lata1.
skupić uwagę nie na ponurej konkluzji, a na poprzedzającej ją meta-
forze uczniowskiej, można by dojść do wniosku, że wśród uczniów
„w szkole świata” do tych zdecydowanie nie „najtępszych” (wręcz
przeciwnie – ambitnie i wytrwale zgłębiających „zadany materiał”)
należą polscy poeci współcześni. W egzystencjalnych zmaganiach
często wykorzystują oni edukacyjne słownictwo i sytuacje w funkcji
metaforycznej – można by wręcz mówić o wielkiej metaforze2, służącej
komunikowaniu za pomocą szkolnych realiów kwestii dotyczących
różnych aspektów życia. Przedmiotem niniejszych rozważań staną
się właśnie te utwory poetyckie, w których sceny, postacie, rekwizyty
i leksemy szkolne prowadzą do znaczeń związanych z innymi rejonami
ludzkiego doświadczenia.
Ze względu na wielość wątków, werbalizowanych w ten sposób
w wierszach, przydatne okażą się konteksty z różnych dziedzin, przy-
1 W. Szymborska: Wiersze wybrane. Kraków 2000, s. 28–29.
2 „Wielka metafora – termin stosowany przez współczesnych krytyków na
oznaczenie rozbudowanych konstrukcji semantycznych utworu lit. (postać, wątek,
fabuła, a także świat przedstawiony jako całość), mających poza sensem bezpo-
średnio komunikowanym jakiś inny sens ogólniejszy lub odnoszący się do innej
dziedziny rzeczywistości niż ta, której utwór wprost dotyczy” (J. Sławiński: Wielka
metafora. W: Słownik terminów literackich. Red. J. Sławiński. Wrocław 2008, s. 612).
12
Wstęp(ny kurs)
woływane stopniowo w kolejnych rozdziałach książki3. Warto jednak
już na początku przyjrzeć się bliżej samej relacji życie–szkoła, by zro-
zumieć, z czego wynika popularność metaforycznego rozumowania, łą-
czącego obie sfery. Inspirację przynoszą w tym zakresie prace czeskiego
pedagoga, Jana Amosa Komeńskiego, który w XVII wieku, w dziele
Pampaedia, wykorzystuje pojęcie szkoły „w sposób raczej symboliczny
niż realny”4. Umotywowanie metafory jest w tym wypadku w dużej
mierze religijne5, ale daje podstawy do myślenia o doczesnej egzystencji
w kategoriach szkolnej placówki:
Tak, jak dla całego rodu ludzkiego cały świat jest szkołą od pradziejów
aż do końca, tak dla poszczególnych ludzi całe ich życie jest szkołą – od
kolebki aż do grobu. Nie dość jest nawet mówić za Seneką: „Żaden wiek
nie jest zbyt późny dla uczenia się”, ale trzeba powiedzieć: każdy wiek jest
odpowiedni do uczenia się, a życie ludzkie nie ma innego celu jak nauka.
Wszelako życia człowieka nie ogranicza ani śmierć, ani nawet sam świat.
Każdy, kto się urodził człowiekiem, musi iść dalej, do samej wieczności tak
jak gdyby do niebiańskiej akademii. Wszystko więc, co ją poprzedza, jest
drogą, przysposobieniem, pracownią, szkołą niższą6.
Peter Sloterdijk podkreśla znaczenie idei Komeńskiego, powołując
się na inną pracę, Via lucis: „Jego dzieło daje się czytać tak, jak gdyby
chciał on skorygować słowa Shakespeare’a: »Cały świat to scena / a lu-
dzie na nim to tylko aktorzy«, zastępując je tezą przeciwną: Cały świat
3 Konteksty te jednak świadomie zarysowuję dyskretnie, korzystając tyl-
ko z wybranych koncepcji, które mogą najciekawiej oświetlić sensy uruchomione
przez omawiane przykłady poetyckie. Nie chciałam, by doszło do sytuacji, w której
poezja wydawałaby się zaledwie ilustracją dla tez antropologicznych, socjologicz-
nych czy pedagogicznych.
4 B. Suchodolski: Wstęp. W: J.A. Komeński: Pampaedia. Przeł. K. Remerowa.
Wrocław 1973, s. XVI.
5 Podobnie
jak w XIX -wiecznych rozważaniach unitariańskiego pastora
Orville’a Deweya, który jedno z kazań zaczyna od diagnozy: „Życie to szko-
ła” [„Life is a school”], a następnie rozwija ten koncept w celach dydaktycznych
(O. Dewey: Discourse VII. W: Idem: Discourses on Human Life. New York 1841, s. 100–
114).
6 J.A. Komeński: Pampaedia…, s. 70. Edukację, jako dojście do wiedzy nie tyle
typowo szkolnej, co egzystencjalnej (dotyczącej samoświadomości), widzi także
Søren Kierkegaard: „Czymże jest edukacja? Myślę, że to droga, którą przechodzi
pojedynczy człowiek, aby poznać samego siebie […]” (S. Kierkegaard: Bojaźń i drże‑
nie. Choroba na śmierć. Przeł. J. Iwaszkiewicz. Warszawa 1982, s. 46).
Wstęp(ny kurs)
13
to szkoła – a wszyscy ludzie tylko uczniami. Jesteśmy mieszkańcami
takiego dzieła stworzenia, w którym wszystko opiera się na uczeniu”7.
Z licznych koncepcji teoretycznych w rozumieniu funkcji metafory
szkoły najbardziej pomocna wydaje się propozycja kognitywna. Iwona
Nowakowska -Kempna zauważa, że „chociaż metaforyka przestała
w kognitywizmie należeć tylko do stylistyki, to jej szerokie rozumienie
i usytuowanie wśród zjawisk przesądzających o sposobach ludzkiego
myślenia ułatwia analizę metafory poetyckiej i pozwala lepiej opisać
mechanizmy, które rządzą poezją”8. George Lakoff i Mark Johnson,
autorzy Metafor w naszym życiu, wyjaśniają: „Istotą metafory jest rozu-
mienie i doświadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej
rzeczy”9, a Olaf Jäkel uściśla:
Zgodnie z podejściem kognitywnym, funkcję metafory określa się jako
nade wszystko kognitywną. Ogólnie rzecz biorąc, przypada jej funkcja
wyjaśniająca, względnie funkcja ułatwiająca zrozumienie. […] Metafory poję-
ciowe (»X to Y«) dostarczają modeli myślowych, dzięki którym przedmiot
poznania z domeny docelowej (X) staje się dostępny poznawczo poprzez
odwołanie się do całkiem innego obszaru doświadczenia (Y)10.
Teresa Dobrzyńska dodaje: „Rzutowanie pojęć mocniej zakorzenio-
nych w ludzkim doświadczeniu na pojęcia mniej wyraźnie postrzegane
nadaje danemu zjawisku pewien profil pojęciowy, umożliwia rozpozna-
nie jego nowych aspektów”11.
Ze szczegółowych rozwiązań proponowanych przez Lakoffa i John-
sona najbardziej adekwatne w kontekście metaforyzowania wątków
egzystencji przez elementy szkolne są metafory strukturalne, które
pozwalają „używać jednego pojęcia o wysoko zorganizowanej struk-
turze i wyraźnie zarysowanych granicach do tego, by nadać strukturę
7 P. Sloterdijk: Musisz życie swe odmienić. O antropotechnice. Przeł. J. Janiszew-
ski. Warszawa 2014, s. 486.
8 I. Nowakowska -Kempna: Słowo poetyckie w badaniach kognitywnych. W: Kogni‑
tywizm w poetyce i stylistyce. Red. G. Habrajska, J. Ślósarska. Kraków 2006, s. 49.
9 G. Lakoff, M. Johnson: Metafory w naszym życiu. Przeł. T.P. Krzeszowski. War-
szawa 2010, s. 31. Zob. np. A. Pawelec: Znaczenie ucieleśnione. Propozycje kręgu Lakof‑
fa. Kraków 2005; A. Kiklewicz: Kognitywna teoria metafory – zagadnienia dyskusyjne.
„Przegląd Humanistyczny” 2006, nr 2, s. 29–45.
10 O. Jäkel: Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu. Przeł. M. Banaś,
B. Drąg. Kraków 2004, s. 33.
11 T. Dobrzyńska: Od słowa do sensu. Studia o metaforze. Warszawa 2012, s. 21.
14
Wstęp(ny kurs)
innemu pojęciu”12. Jäkel dopowiada: „[…] abstrakcyjne i kompleksowe
domeny docelowe (X) są z reguły konceptualizowane przy pomocy
bardziej konkretnych, prosto ustrukturyzowanych i poznawalnych zmy-
słowo domen źródłowych (Y)”13.
Autorzy Metafor w naszym życiu nie skupiają uwagi na metaforze
poetyckiej14, poświęcona jest jej natomiast książka Lakoffa i Marka
Turnera More than Cool Reason. A Field Guide to Poetic Metaphor, w której
badacze tłumaczą między innymi:
Wielcy poeci potrafią do nas mówić, ponieważ używają sposobów my-
ślenia, którymi wszyscy dysponujemy. Korzystając ze zdolności, którą
wszyscy podzielamy, poeci potrafią rozświetlić nasze doświadczenie, wy-
korzystać konsekwencje naszych myśli, podważyć nasz sposób myślenia
i skrytykować nasze ideologie. By zrozumieć naturę i wartość poetyckiej
kreatywności, musimy zrozumieć przeciętny sposób myślenia15.
Jarosław Płuciennik następująco streszcza zawarte w tej pracy
obserwacje na temat podobieństw i różnic między metaforą potoczną
a poetycką:
Autorzy tej książki próbują w sposób popularny wykazać, że w literaturze
możemy odnaleźć autorskie opracowania uniwersalnie i potocznie funk-
cjonujących metafor konceptualnych. […] Poetycka metafora może zostać
przez pisarzy rozwinięta (extending) […]. Poetycka metafora może zostać
także opracowana (elaborating) poprzez wypełnienie konceptualnych szcze-
lin. Zupełnie zrozumiałe jest także, iż potoczne metafory konceptualne
12 G. Lakoff, M. Johnson: Metafory…, s. 99.
13 O. Jäkel: Metafory w abstrakcyjnych…, s. 28.
14 Zauważają jednak: „Jednym z aspektów wyobraźni jest widzenie czegoś
w terminach czegoś innego – jest to coś, co nazwaliśmy myśleniem metaforycznym.
A więc metafora to racjonalność imaginatywna. Ponieważ kategorie naszego pow-
szedniego myślenia są w większości metaforyczne, a rozumowanie opiera się na
metaforycznych implikacjach i wnioskach, codzienny racjonalizm wymaga wy-
obraźni. Założywszy pojmowanie metafory poetyckiej w terminach implikacji
i wniosków metaforycznych, widzimy, że twory wyobraźni poetyckiej z tego same-
go powodu mają naturę częściowo racjonalną” (G. Lakoff, M. Johnson: Metafory…,
s. 251).
15 G. Lakoff, M. Turner: More than Cool Reason. A Field Guide to Poetic Metaphor.
Chicago 1989, s. XI. Cyt. za: D.S. Danaher: Poetyka kognitywna a literackość: analogia
metaforyczna w „Annie Kareninie”. Przeł. M. Majewska. „Przestrzenie Teorii” 2006,
nr 6, s. 284.
Wstęp(ny kurs)
15
mogą zostać poddane inwencji poetyckiej poprzez ich zakwestionowanie
czy formowanie złożeń (kompozycję)16.
Zoltán Kövecses proponuje definicję metafory literackiej: „Ten rodzaj
metafor można znaleźć w utworach literackich, zwłaszcza w poezji. Jako
metafory pojęciowe metafory literackie mają zwykle charakter konwen-
cjonalny, natomiast jako wyrażenia językowe są niekonwencjonalne”17.
Badacz definiuje też – bliskie przywołanemu wcześniej pojęciu wielkiej
metafory – metafory rozszerzone: „Są to zakrojone na szeroką skalę
metafory, które kryją się »za« tekstem i u podstaw innych metafor o lo-
kalnym oddziaływaniu (nazywanych mikrometaforami). Ich funkcja
poznawcza polega na organizowaniu znajdujących się w tekście metafor
lokalnych w spójną strukturę metaforyczną”18. Wielką metaforą, meta-
16 J. Płuciennik: Kognitywizm w badaniach literackich. W: Literatura. Teoria. Meto‑
dologia. Red. D. Ulicka. Warszawa 2006, s. 465. Zob. np. W. Baluch: Metafora w uję‑
ciu kognitywnym (przegląd). „Ruch Literacki” 1995, nr 2, s. 223–236; M. Indyk: Badacz
literatury wobec językoznawstwa kognitywnego. „Ruch Literacki” 1995, nr 5, s. 633–645;
P. Stockwell: Poetyka kognitywna. Red. E. Tabakowska. Przeł. A. Skucińska. Kraków
2006; D. Korwin -Piotrowska: Powiedzieć świat. Kognitywna analiza tekstów literackich na
przykładach. Kraków 2006; Kognitywizm w poetyce i stylistyce… Przedstawione przez
Lakoffa i Turnera cztery sposoby opracowania metafory potocznej przez poetów do-
kładniej wyjaśnia Zoltán Kövecses w zamieszczonym w swoim podręczniku Słowni‑
ku terminów: „Kwestionowanie. Jest to jeden ze sposobów przekształcenia zwykłej,
konwencjonalnej metafory w literaturze, dzięki któremu pisarz stawia pod znakiem
zapytania właściwość użycia konwencjonalnej metafory pojęciowej. […] Łączenie.
Jest to jedna z metod przekształcania w literaturze zwykłych, konwencjonalnych
metafor, która działa w taki sposób, że w kilku wersach lub nawet w jednej linijce
wspólnie pojawia się kilka konwencjonalnych metafor. Dzięki temu zgromadzo-
ne na niewielkiej przestrzeni metaforyczne wyrażenia językowe mogą uruchomić
u czytelnika szereg odrębnych metafor pojęciowych. […] Rozszerzenie. Jest to jed-
na z możliwości przekształcenia zwykłej, konwencjonalnej metafory w literaturze.
Z rozszerzeniem mamy do czynienia, kiedy konwencjonalna metafora pojęciowa,
która wiąże się z określonymi skonwencjonalizowanymi wyrażeniami językowymi,
jest wyrażana z użyciem nowych środków językowych. Efekt ten zwykle osiąga się
wprowadzając do domeny źródłowej nowy element pojęciowy. […] Uszczegółowie-
nie (w metaforze). Jest to jedna z możliwości przekształcania konwencjonalnych,
zwykłych metafor przez literaturę, która polega na uszczegółowieniu istniejące-
go elementu domeny źródłowej w niezwykły sposób” (Z. Kövecses: Język, umysł,
kultura. Praktyczne wprowadzenie. Przeł. A. Kowalcze -Pawlik, M. Buchta. Kraków
2011, s. 519, 526, 529). Zob. G. Lakoff, M. Turner: More than Cool Reason…, s. 67–72.
17 Z. Kövecses, Język, umysł, kultura…, s. 520.
18 Ibidem, s. 521.
16
Wstęp(ny kurs)
forą rozszerzoną i, jeśli wziąć pod uwagę typ metafory kognitywnej,
metaforą strukturalną może być właśnie, tak utarta w ludzkiej świado-
mości, metafora ŻYCIE TO SZKOŁA19.
Renata Grzegorczykowa w rozważaniach o językowym obrazie
świata stwierdza:
[…] przedmiotu, który nazywamy szkołą nie można wskazać palcem, nie
jest to bowiem ani budynek, ani pojedynczy uczeń, ani zespół uczniów,
ani uczniowie i nauczyciele, ale pewna całość, w której wymienione ele-
menty stanowią składniki powiązane relacjami. Trudno jednak zaprzeczyć
obiektywnemu istnieniu takiego przedmiotu i uznać go za twór myśli czy
wyobraźni człowieka […]20.
Nie można też zaprzeczyć, że szkoła to doświadczenie powszechne,
wywierające wpływ na uczestników procesu nauczania. Jerome Bruner,
psycholog poznawczy, zauważa:
Tym, co charakteryzuje osobowość człowieka, jest konstrukcja systemu
pojęciowego, który, by tak rzec, organizuje „zapis” jej sprawczych spotkań
ze światem; zapis, który odnosi się do przeszłości (tzw. „pamięć autobio-
graficzna”), ale również obejmuje przyszłość – Ja z historią i przyszłymi
możliwościami. To właśnie „możliwe ja” wpływa na aspiracje, zaufanie
19 Wprawdzie ani Lakoff i Johnson, ani Lakoff i Turner nie podają tego przy-
kładu, proponują jednak podobne: ŻYCIE TO POJEMNIK [LIFE IS A CONTAINER],
ŻYCIE TO GRA HAZARDOWA [LIFE IS A GAMBLING GAME], ŻYCIE TO
OPOWIADANIE -HISTORIA (G. Lakoff, M. Johnson: Metafory…, s. 87, 229); ŻYCIE
TO PODRÓŻ [LIFE IS A JOURNEY], ŻYCIE TO SZTUKA TEATRALNA [LIFE IS
A PLAY] (G. Lakoff, M. Turner: More Than Cool Reason…, s. 9, 20). A Marcin Ku-
czok, w wyrastających z prac kognitywistów analizach, odnotowuje wśród anglo-
języcznych konwencjonalnych metafor właśnie frazę ŻYCIE TO SZKOŁA [LIFE
IS A SCHOOL] (M. Kuczok: The Conceptualisation of the Christian Life in John Henry
Newman’s Parochial and Plain Sermons. Cambridge 2014, s. 92). Metafora ta wykorzy-
stywana jest również w poradach „jak żyć”; Dagmara Gmitrzak, trenerka rozwoju
osobistego, stwierdza na przykład: „Życie to szkoła. Czasami musimy powtarzać
niektóre egzaminy, dopóki nie wyciągniemy z nich odpowiednich wniosków i nie
nauczymy się jakiejś umiejętności. A jaką mamy satysfakcję, kiedy wreszcie zda-
my!” (D. Gmitrzak: Jak odnaleźć swoje predyspozycje. Http://zwierciadlo.pl/psycholo
gia/jak -odnalezc -swoje -predyspozycje -i -rozwijac -talent [data dostępu: 13.03.2016]).
20 R. Grzegorczykowa: Pojęcie językowego obrazu świata. W: Językowy obraz świa‑
ta. Red. J. Bartmiński. Lublin 1999, s. 42. W kontekście JOS wiele definicji, wątków
i przykładów (między innymi wymienione w przysłowiach zdanie: „Całe życie jest
szkołą”) zbiera Konrad Zawodziński (K. Zawodziński: Szkoła w polskim obrazie języko‑
wym. Http://hamlet.edu.pl/zawodzinski -szkola [data dostępu 13.03.2016]).
Wstęp(ny kurs)
17
do siebie, optymizm i ich przeciwieństwa. Chociaż ów „skonstruowany”
system Ja jest wewnętrzny, prywatny i zatopiony w uczuciach, rozciąga się
na zewnątrz – na rzeczy, działania i miejsca, w które angażuje się nasze ego,
przybierając postać Jamesowskiego „Ja rozszerzonego”. Szkoły i uczenie się
w szkole są jednymi z najwcześniejszych takich miejsc i działań21.
Szkoła, jako instytucja o wyraźnych granicach i hierarchiach,
określonych programach, systemach obowiązków i praw, może służyć
oswajaniu bardziej abstrakcyjnych wątków egzystencjalnych22. Poeci nie
ograniczają się jednak do ujęcia ogólnego, często sięgając po konkretne
elementy szkolnego uniwersum. Jak zauważa Dobrzyńska: „Metafory
pojęciowe utrwalone w języku i w praktyce komunikacyjnej ukierun-
kowują nasze postrzeganie świata. Mają zdolność generowania wielu
nowych wyrażeń przenośnych, eksplorujących różne elementy domen
pojęciowych biorących udział w takiej projekcji”23. Poezja, korzystając
z najogólniejszej struktury ŻYCIE TO SZKOŁA, również eksploruje
różne elementy obu „światów”, metaforyzując między innymi miłość,
śmierć, politykę, historię, religię poprzez metafory związane choćby
z planem lekcji, nauczycielami czy etapami edukacji.
Przedmiotem analizy są wyłącznie te utwory, które nawiązują
w metaforze, scenie, postaciach do szkoły jako instytucji (a nie te,
które dotyczą wszelkiej życiowej nauki). Równocześnie potraktowanie
metafory jako sposobu myślenia, a nie pojęcia z tradycyjnej poetyki
opisowej, pozwala z jednej strony uwzględnić inne środki stylistyczne
(na przykład liczne „szkolne” porównania), z drugiej zaś – przyjrzeć się
wierszom, które wprawdzie nie zawsze wprost zawierają edukacyjne
metafory, ale za każdym razem stanowią bardziej lub mniej klasyczną
21 J. Bruner: Kultura, umysł i edukacja. W: Idem: Kultura edukacji. Przeł.
T. Brzostowska -Tereszkiewicz. Kraków 2010, s. 59.
22 Na marginesie warto zauważyć, że chociaż szkoła jako domena źródłowa
pozwala uchwycić sensy życia (domeny docelowej), to w innych konfiguracjach
sama może być domeną docelową. O metaforach w rodzaju „szkoła to fabryka” pi-
szą Maria Dudzikowa (M. Dudzikowa: Esej o codzienności szkolnej z perspektywy me‑
tafory. W: Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie. T. 5. Red.
M. Dudzikowa, M. Czerepaniak -Walczak. Gdańsk 2010, s. 203–246), Maria Janu-
kowicz (M. Janukowicz: Metafory szkoły XXI wieku. „Prace Naukowe Akademii
im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: Pedagogika” 2010, nr 19, s. 67–73) i Alek-
sander Nalaskowski, który dostrzega, że szkoła może być „repetytorium metafor”
(A. Nalaskowski: Przestrzenie i miejsca szkoły. Kraków 2002, s. 7–9).
23 T. Dobrzyńska: Od słowa do sensu…, s. 21.
18
Wstęp(ny kurs)
wariację myślenia o życiu jako o szkole. Szkolne scenki poetyckie
i związani z edukacją bohaterowie pojawiają się w książce tylko w ta-
kim przypadku, gdy ich wystąpienie w utworze prowokuje do refleksji
na temat pozaszkolnej, egzystencjalnej sfery życia. W niektórych przy-
woływanych tekstach to, co mimetyczne, odsyła, na planie wielkiej me-
tafory czy też kognitywnego stwierdzenia ŻYCIE TO SZKOŁA, do tego,
co metaforyczne. Mimetyczność nie wyklucza więc w tym przypadku
metaforyczności, lecz może do niej prowadzić. Nie interesuje mnie jed-
nak badanie tego, jak szkoła zostaje w poezji przedstawiona – chyba że
wnioski z tego przedstawienia prowadzą „poza szkołę”24.
W polskiej poezji współczesnej
W obliczu wielości zastosowań metafory szkoły w polskiej poezji
współczesnej zaskakuje fakt, że niewiele publikacji poświęcono takiej
metaforyzacji. Badania na temat szkoły w literaturze najczęściej dotyczą
prozy – nierzadko przedwojennej – i koncentrują się na obrazie edukacji
i jej uczestników (często w celach dydaktycznych)25, a nie sprawdzaniu,
24 Umieszczenie w tytule pracy słowa „metafora” lepiej wyraża więc moje cele
niż na przykład „motyw”, który kierowałby uwagę na szkołę samą w sobie, su-
gerowałby, że zawarte w pracy analizy koncentrują się na wizji i roli szkoły. Nie
omawiam w książce wierszy, których wymowa ogranicza się do rzeczywistości
szkolnej, pomijam typowe obrazki z uczniowskiego życia czy poetyckie „laurki”
recytowane podczas akademii.
25 W jednej z takich prac Stanisław Mauersberg definiuje zadania następu-
jąco: „Przedmiotem niniejszego studium jest odbicie obrazu szkoły i nauczyciela
polskiego czasów drugiej niepodległości (1918–1939) w literaturze pięknej i pamięt-
nikarskiej. […] Celem pracy jest wzbogacenie wiedzy o szkolnictwie polskim lat
międzywojennych o spostrzeżenia i oceny formułowane przez byłych uczniów,
stanowiących obiekt ówczesnych działań pedagogicznych, i przez nauczycieli
z tego okresu” (S. Mauersberg: Szkoła i nauczyciel Drugiej Rzeczypospolitej w litera‑
turze pięknej i pamiętnikarskiej. „Rozprawy z Dziejów Oświaty”. T. 34. Red. J. Miąso.
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 125). Zob. Szkoła i nauczyciel w polskiej beletry‑
styce pozytywizmu, Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego. Materiały pomoc‑
nicze do kształcenia historii wychowania. Red. T. Jałmużna. Łódź 2002; W. Ratajczak:
W dziewiętnastowiecznej szkole. „Polonistyka” 2006, nr 9, s. 24–28; C. Galek: Obraz
nauczyciela przełomu XIX i XX wieku w literaturze pięknej i pamiętnikarskiej. „Prze-
gląd Historyczno -Oświatowy” 2008, nr 3/4, s. 157–176; T. Jaroszuk: Świat w szkole.
Twórczość wspomnieniowa nauczycieli Polski Odrodzonej (1918–1939). Olsztyn 2005;
B. Hadaczek: Postać pedagoga w literaturze polskiej. Warszawa 1977; M. Kwiatkowska-
-Ratajczak: Potrzeba autentyczności – literackie obrazy a społeczne przeświadczenia o roli
szkoły. W: Eadem: Metodyka konkretu. O wybranych problemach zawodowego kształcenia
Wstęp(ny kurs)
19
co sięganie po sceny czy postacie z tej sfery życia pozwala powiedzieć
o rzeczywistości pozaszkolnej.
Oczywiście niektóre z prac, w których szkoła w literaturze anali-
zowana jest pod innym kątem, również dostarczają inspiracji wartych
wykorzystania w rozważaniach o metaforze szkoły w polskiej poezji
współczesnej26. Poza samą rekonstrukcję szkoły wykracza choćby Ferdy‑
durke Witolda Gombrowicza, co nie uchodzi uwadze badaczy tego dzieła
– Józef Olejniczak pisze: „Szkoła jest w powieści metaforą stosunku
człowieka do tradycji i wiedzy”27. Z kolei opowiadanie Wacława Berenta
Nauczyciel Krystyna Koziołek czyta w kontekście szerszym niż zwykła
szkolna opowieść – jako studium psychozy i przemocy28. Bliskie wciąż
słabo obecnej w Polsce antropologii edukacji29 badania nad „szkołą jako
nauczycieli polonistów. Poznań 2002, s. 23–60 (por. Eadem: Szkoła z tabloidów. „Polo-
nistyka” 2006, nr 9, s. 30–34); M. Rusek: W cieniu belfra idealnego. Uwag kilka o litera‑
ckich obrazach nauczycieli. W: Etyka nauczyciela. Red. M. Bajan, S.J. Żurek. Lublin 2011,
s. 117–129; T. Zaniewska: Szkic do portretu nauczyciela w literaturze polskiej dwudziestego
wieku. W: Myśl pedeutologiczna i działanie nauczyciela. T. 2. Red. A.A. Kotusiewicz. Bia-
łystok 2000, s. 23–35; Paląca ciekawość istoty myślącej. Nauczycielki, guwernantki… i nie
tylko. Red. T. Linkner, K. Eremus. Gdańsk 2015; M. Krzemiński: Dziecko i młodzież.
Przestrzenie literackie, kulturowe i wychowawcze. Toruń 2015. Osobno wymienić można
antologie fragmentów utworów literackich: Kredą na tablicy. Wspomnienia z lat szkol‑
nych. Warszawa 1958; Mój stary belfer. Red. E. Jasztal -Kowalska, J. Rodziewicz. War-
szawa 1978; Pisarze o szkole 1918–1977. Red. A. Czerwińska. Warszawa 1980.
26 Konteksty do badań nad metaforą szkoły w tekstach kultury podsuwają tak-
że filmoznawcy. Ewelina Konieczna zauważa: „Odwoływanie się do rzeczywistości
szkolnej w filmie może spełniać różnorakie funkcje: metaforyczne i symboliczne,
społeczne, polityczne czy moralne. Jako że edukacja w różnym stopniu jest uwa-
runkowana ideologią, filmy o szkole można uznać za szczególnie predestynowane
do ukazywania mechanizmów jej oddziaływania” (E. Konieczna: Filmowe obrazy
szkoły. Pomiędzy ideologią, edukacją a wychowaniem. Kraków–Katowice 2011). Zob.
P. Zwierzchowski: Piękny sen pedagoga. Literackie i filmowe portrety świata edukacji.
Kraków 2005.
27 J. Olejniczak: „Ferdydurke” Gombrowicza. W: Szkolny słownik literatury polskiej
XX wieku. Red. M. Pytasz. Katowice 2008, s. 229. Istotność szkoły jako wielkiej me-
tafory potwierdzają też przykłady z prozy światowej – wystarczy wspomnieć po-
czątkową scenę Pani Bovary Gustawa Flauberta (zob. G. Flaubert: Pani Bovary. Przeł.
A. Micińska. Warszawa 1984) czy epizod szkolny z udziałem Stefana Dedalusa
w Ulissesie Jamesa Joyce’a (zob. J. Joyce: Ulisses. Przeł. M. Słomczyński. Kraków 2013).
28 Zob. K. Koziołek: Nieobecność wiedzy. Przypadek „Nauczyciela” Wacława Beren‑
ta. „Teksty Drugie” 2011, nr 3, s. 182–192.
29 Zob. M. Rakoczy: Szkoła, pismo, reprodukcja – między antropologią edukacji a te‑
orią piśmienności. „Teksty Drugie” 2014, nr 2, s. 71–89.
20
Wstęp(ny kurs)
miejscem antropologicznym”, „literacką antropologią szkoły” czy ukie-
runkowanym antropologicznie tematem „człowieka w przestrzeniach
szkoły”30 także często podsuwają koncepcje, które pozwalają uchwycić
złożoną relację życie–szkoła. Marta Rusek zauważa na przykład:
Już ten krótki, szkicowy zarys pozwala wyłonić kilka węzłowych zagad-
nień, które wyznaczają różne kierunki refleksji. Skupia się ona wokół
takich pojęć, jak: miejsce antropologiczne (w ujęciu M. Augé), technologia
władzy (M. Foucault), przemoc symboliczna (P. Bourdieu), podmiotowość
i tożsamość jednostki oraz jej relacja do grupy (F. Znaniecki). Wszystkie te
aspekty nie tyle sumują się, co łączą, dając – jak byśmy dziś powiedzieli –
efekt synergii. To sprawia, że szkolna edukacja okazuje się skomplikowaną
praktyką dnia codziennego, w której ujawnia się ewoluująca w czasie
i nieustannie się odnawiająca koncepcja człowieka. Literatura daje możli-
wość równoczesnego wglądu w rozmaite aspekty i wymiary tej praktyki,
a jednocześnie uwidacznia pewne problemy i zjawiska, które umykają
innym rodzajom refleksji – czyni je społecznie dostrzeganymi31.
Rusek i inni polscy prekursorzy „literackiej antropologii szkoły” nie
koncentrują się jednak na poezji. I nawet wśród zapamiętanych z lekturo-
wej edukacji tekstów poświęconych szkole respondenci wymieniają tylko
nieliczne przykłady poetyckie warte przywołania w kontekście rozważań
nad metaforyzującą funkcją sfery edukacji (Nauka Juliana Tuwima, Pan od
przyrody Zbigniewa Herberta, Do moich uczniów Jana Twardowskiego)32.
Dotychczasowe rozpoznania dotyczące metafory szkoły w polskiej
poezji współczesnej to często fragmentaryczne analizy, powstałe przy
okazji zajmowania się inną tematyką, na przykład nauczycielskimi epi-
zodami w biografii poetów33 lub obrazem dzieciństwa w literaturze34.
30 Zob. M. Rusek: Szkoła jako miejsce antropologiczne. Świadectwa literackie. W:
Nowoczesność w polonistycznej eduk@cji. Red. A. Pilch, M. Trysińska. Kraków 2013,
s. 45–55; Eadem: Literacka antropologia szkoły przełomu XIX i XX w. Rekonesans. „Ruch
Literacki” 2014, nr 1, s. 35–51; M. Wróblewski: Człowiek w przestrzeniach szkoły. Stu‑
dium antropologiczne. Toruń 2014.
31 M. Rusek: Literacka antropologia szkoły…, s. 36–37.
32 Zob. A. Gis: „Szkoło, szkoło, gdy cię wspominam…” Lekturowy obraz edukacji. „Ję-
zyk Polski w Gimnazjum” 2012/2013, nr 4, s. 35–48.
33 Zob. A. Jarzyna: Józef Czechowicz. Szkic dydaktyczny (dla Władysława Panasa).
„Polonistyka” 2009, nr 7, s. 18–24; A. Kwiatkowska: Nauczyciel ‑poeta. „Polonistyka”
2009, nr 7, s. 25–28.
34 Zob. G. Leszczyński: Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej
połowy XIX i w XX wieku. Wybrane problemy. Warszawa 2006; R. Mielhorski: Topos
Metafora szkoły w polskiej poezji współczesnej
Streszczenie
Książka podejmuje, obecny dotychczas w bardzo niewielkim stopniu
w badaniach, temat metafory szkoły w polskiej poezji współczesnej. Złożone
inspiracje – płynące z prac poświęconych metaforze kognitywnej (Lakoff
i Johnson) i rozwinięcia tej koncepcji na materiale poetyckim (Lakoff i Turner),
z artykułów powstających w nurcie literackiej antropologii szkoły, z istnieją-
cych cząstkowych analiz twórczości poetów, którzy sięgają po wątki i terminy
szkolne, a także z opracowań filozoficznych, psychologicznych, pedagogicz-
nych, socjologicznych, ujmujących edukację w jej wzajemnych powiązaniach
ze światem pozaszkolnym – pozwalają przyjrzeć się wieloaspektowemu
wykorzystaniu w poezji wielkiej metafory: ŻYCIE TO SZKOŁA. Umożliwieniu
systematycznego oglądu zakrojonego szeroko tematu (zarówno w kwestii
granic czasowych, jak i zróżnicowania poetyckich dykcji czy gatunków) służy
w rozprawie wyodrębnienie dwóch części, skonstruowanych według odręb-
nych porządków.
Pierwsza część pracy, Etapy, poświęcona jest sposobom użycia metafory
szkoły w poezji lat 1945–1989 (ucieczka od polityki w uniwersalne szkolne
metafory i użycie szkolnego języka jako narzędzia do walki z systemem PRL -u
jego własną bronią) oraz w poezji najnowszej (ostatnie dzieła Starych Mistrzów,
przemiany antysystemowej poezji w obliczu zmiany ustroju, wiersze zapowia-
dające twórczość najnowszą, antyszkolne deklaracje autorów debiutujących
po 1989 roku, a ich skłonność do stosowania metafory szkoły). Takie chrono-
logiczne ujęcie tematu pozwala ukazać międzypokoleniowe podobieństwa
i różnice w wykorzystaniu szkolnych scen, postaci, rekwizytów i terminów
w funkcji metaforyzującej, a równocześnie udowadnia, że metafora szkoły
kształtuje się w pewnym stopniu pod wpływem zewnętrznych (historycznych,
politycznych, społecznych) okoliczności, co pozwala nie tylko na używanie
uniwersalnej wielkiej metafory, ale także na werbalizację przeżyć i zmian
związanych z konkretnymi wydarzeniami.
W drugiej części rozprawy (Tematy) zbadane zostały elementy szkolnej
rzeczywistości, które budują metafory związane z edukacją. Przybory, typy
szkół i etapy edukacji, nauczyciele i uczniowie, rozkład zajęć (lekcje, korepe-
tycje, wagary, wakacje), a także wszelkiego typu sposoby kontroli szkolnych
458
Streszczenie
osiągnięć występują w polskiej poezji współczesnej w różnych odsłonach,
umożliwiając zwerbalizowanie wielu egzystencjalnych doświadczeń.
Zarówno ponadczasowość szkoły jako wielkiej metafory życia, jak i zmie-
niające się z czasem konkretne strategie metaforyzacji składają się na wielo-
funkcyjność tego rodzaju twórczych praktyk, które pozwalają za pomocą
szkolnej rzeczywistości i terminologii metaforyzować liczne aspekty życia.
Miłość i śmierć, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, poznanie samego siebie
czy Innego stają się bardziej dostępne i zrozumiałe, gdy przedstawi się je jako
elementy „edukacji” – nawet jeśli wnioski, które wyciągnąć można z „lekcji” na
temat kondycji człowieka „w szkole świata”, bywają przygnębiające.
Słowa kluczowe: polska poezja współczesna, metafora, szkoła
La métaphore de l’école dans la poésie contemporaine polonaise
Résumé
La dissertation se concentre sur le sujet – auquel, jusqu’à présent, on n’a
pas consacré assez d’attention dans les recherches – concernant la métaphore
de l’école dans la poésie contemporaine polonaise. Les inspirations découlant
des travaux consacrés à la métaphore cognitive (Lakoff et Johnson) et les dé-
veloppements de cette conception sur le matériel poétique (Lakoff et Turner),
des articles rédigés dans le courant de l’anthropologie littéraire de l’école, des
analyses fragmentaires des ouvrages des poètes qui abordent les motifs et les
termes scolaires, mais également des études philosophiques, psychologiques,
pédagogiques, sociologiques qui démontrent les relations mutuelles existant
entre l’éducation et le monde non scolaire permettent d’étudier l’application
multidimensionnelle de la grande métaphore LA VIE EST UNE ÉCOLE dans
la poésie. Afin de présenter systématiquement ce vaste sujet (aussi bien dans
l’aspect des limites temporelles que celui de la différentiation des dictions ou
genres poétiques), la thèse se compose de deux parties construites selon des
ordres différents.
La première partie de la dissertation, Étapes, est consacrée aux façons
d’employer la métaphore de l’école dans la poésie des années 1945–1989 (la
fuite de la politique dans les métaphores scolaires universelles face à l’emploi
de la langue en tant qu’outil servant à lutter contre le système de la République
populaire de Pologne avec ses propres armes) et dans la poésie moderne (les
derniers ouvrages des Vieux Maîtres, les transformations de la poésie après l’an
1989 qui s’oppose au système, les poèmes annonçant de nouvelles stratégies, les
déclarations antiscolaires des auteurs débutant après 1989 et leur inclination à
utiliser la métaphore de l’école). Une telle conceptualisation chronologique du
sujet permet de présenter les ressemblances et les différences intergénération-
nelles relatives à l’application des scènes scolaires, des personnages, des objets
et des termes dans une fonction métaphorisante, mais, en même temps, elle
prouve que la métaphore de l’école se construit à un certain degré sous l’in-
fluence des facteurs extérieurs (historiques, politiques, sociaux), ce qui permet
non seulement d’employer la grande métaphore universelle, mais également de
verbaliser les expériences et les changements liés à des événements concrets.
Dans la seconde partie de la dissertation (Thèmes), on examine les éléments
de la réalité scolaire qui construisent les métaphores liées à l’éducation. Les
460
Résume
fournitures scolaires, les types d’écoles et les étapes de l’éducation, les ensei-
gnants et les élèves, l’horaire (cours, leçons particulières, école buissonnière,
vacances), mais aussi toutes sortes de moyens de contrôler les réalisations
scolaires apparaissent dans la poésie contemporaine polonaise dans différentes
formes, en permettant de verbaliser nombre d’expériences existentielles.
Aussi bien le caractère omnitemporel de l’école perçue comme une grande
métaphore de la vie que les stratégies concrètes de métaphorisation changeant
avec le temps font partie de la multifonctionnalité de ce type de pratiques
créatrices qui permettent, à l’aide de la réalité scolaire et de la terminologie,
de métaphoriser de nombreux aspects de la vie. L’amour et la mort, le passé,
le présent et le futur, la connaissance de soi-même ou bien celle de l’Autre
deviennent plus accessibles et compréhensibles lorsqu’on les présente comme
les éléments de l’« éducation », même si les conclusions que l’on peut tirer des
« leçons » sur la condition de l’homme dans l’« école du monde » sont parfois
vraiment déprimantes.
Mots clés : poésie contemporaine polonaise, métaphore, école
The metaphor of school in the contemporary Polish poetry
Summary
The dissertation focuses on the – underrepresented in the state of research
– subject of metaphor of school in the contemporary Polish poetry. The inspira-
tions drawn from the works on the subject of the cognitive metaphor (Lakoff
and Johnson) and the development of this theory on the poetic matter (Lakoff
and Turner), from the papers written in the field of anthropology of education,
from the partial analyses of the works by poets using the school scenes and
terminology and, at last, from philosophical, psychological, pedagogical and
sociological studies on mutual connections between education and non-school
world allow to see the multifaceted application of the large metaphor LIFE
IS A SCHOOL in the poetry. To show this large-scale subject (both in the
aspect of the time-frame and poetic diction or genre) in a systematic way, the
thesis consists of two parts, which are the result of two complementary ap-
proaches.
The first part of the dissertation, Stages, is dedicated to the metaphor of
school existing in the Polish poetry of two different periods – the years 1945–
1989 (the escape from politics into the universal metaphors of school versus the
use of school language as the way to beat the Polish People’s Republic system
at its own game) and the new Polish poetry (the last works by the Old Masters,
the transformation of the anti-system poetry after 1989, the poems forerun-
ning the latest poetic strategy, the anti-school statements by the authors who
emerged after 1989 and their inclination to use the metaphor of school). This
chronological conceptualization of the subject allows to present the intergen-
erational similarities and differences in including the school scenes, characters,
objects and terms in the poetry, but at the same time it shows that the metaphor
of school is formed partly under the influence of external (historical, politi-
cal, social) factors, so this figure can be used not only as the universal large
metaphor, but also as the instrument of verbalization of the experiences and
changes associated with the specific events.
The second part of the thesis, Topics, serves as the examination of those
elements of school reality that build the metaphors connected with education.
The school accessories, the educational institutions and stages, the teachers
and the students, the timetable (lessons, tutoring, truancy, summer breaks), as
well as the methods of evaluation of the educational performance appear in
462
Summary
the contemporary Polish poetry in various forms and turn out to be the way to
verbalize a wide range of existential experiences.
The timelessness of school as the large metaphor of life and the specific
strategies of metaphorization that change with time both contribute to versatil-
ity of this kind of poetic practices – the practices that are able to express dif-
ferent aspects of life metaphorically by the means connected with school. Love
and death, past, present and future, self-recognition and the knowledge of the
Other become more accessible and understandable when they are presented as
the elements of “education” – even if the findings drawn from those “lessons”
on the human condition can be really disheartening.
Keywords: contemporary Polish poetry, metaphor, school
Projekt okładki: Łukasz Kliś
Redaktor: Michał Noszczyk
Korektor: Renata Śliż
Łamanie: Grażyna Szewczyk
Copyright © 2018 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208 -6336
ISBN 978 -83 -226 -3286 -4
(wersja drukowana)
ISBN 978 -83 -226 -3287 -1
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40 -007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e -mail: wydawnictwo.us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 29,0. Ark. wyd. 29,5. Papier
offset. kl. III, 90 g.
Cena 30 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
Kamila Czaja czyta poezję współczesną, szuka-
jąc w niej metaforycznych konstrukcji, których
zasadniczym tworzywem pozostaje instytucja
szkoły lub któryś z jej składowych (proceso-
wych) elementów. Szkoła staje się w analizowa-
nych wierszach wielką metaforą o złożonych
sensach, od historyczno-politycznych po
egzystencjalne. Autorka deklaruje pozostawanie
blisko tekstu i w całej książce dobrze tę najważ-
niejszą filologiczną powinność spełnia.
Jej propozycja jest erudycyjna i przystępna,
skrupulatna i przyjemna w lekturze, o porządku
klarownym a zarazem literackim.
Fragment recenzji dra hab. Adama Poprawy
Kamila Czaja
(Nie)przygotowani
Metafora szkoły
w polskiej poezji
współczesnej
Kamila Czaja, doktor nauk humanistycznych
w dyscyplinie literaturoznawstwo, absolwentka
filologii polskiej i psychologii w ramach
Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów
Humanistycznych Uniwersytetu Śląskiego.
Współpracuje z Zakładem Literatury Współcze-
snej Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej im.
Ireneusza Opackiego. Zajmuje się przede
wszystkim polską poezją współczesną i pio-
senką poetycką. Redaktorka dwutygodnika
kulturalnego „artPAPIER”, autorka kilkunastu
artykułów w monografiach naukowych oraz
kilkudziesięciu esejów i recenzji publikowanych
w „artPAPIERZE”, „FA-arcie” i „Twórczości”.
K
a
m
i
l
a
C
z
a
j
a
w
p
o
l
s
k
i
e
j
p
o
e
z
j
i
w
s
p
ó
ł
c
z
e
s
n
e
j
(
N
i
e
)
p
r
z
y
g
o
t
o
w
a
n
i
.
M
e
t
a
f
o
r
a
s
z
k
o
ł
y
Pobierz darmowy fragment (pdf)
