Darmowy fragment publikacji:
Rękopis znaleziony w Saragossie
Jana Potockiego
i wybrane powieści XX wieku
(Fowles – Rosendorfer – Gretkowska)
Maria Janoszka
Rękopis znaleziony w Saragossie
Jana Potockiego
i wybrane powieści XX wieku
(Fowles – Rosendorfer – Gretkowska)
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2018
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Marek Piechota
Recenzent
Danuta Kowalewska
Spis treści
Wprowadzenie 7
Rozdział I
Między językami. Przekłady Rękopisu znalezionego w Saragossie,
Maga i Budowniczego ruin
13
Translatio, czyli inter esse
15
„Sensacyjny” Rękopis… 17
Dwaj Magowie 28
Dwaj Budowniczowie ruin 32
Rozdział II
Powroty wampira. O bezpośrednich aluzjach do Rękopisu zna
lezionego w Saragossie 39
Podświadoma inspiracja? 41
Demoniczna lektura 48
Rękopis nieodnaleziony, czyli zalety szubienic Manueli Gretkow
skiej
60
Rozdział III
Wewnątrz ramy. Konstrukcja szkatułkowa i zróżnicowanie geno
logiczne powieści
77
Zawikłane struktury 79
Polifonia narracyjnych głosów 103
Katalog gatunków 110
Metaliteratura 124
6
Spis treści
Rozdział IV
Teatr fantastyki 139
Iluzja grozy 141
Grecki teatr totalny 166
Sny w snach
187
Rozdział V
Kreacje bohatera 209
Kostium postaci 211
Dzielny oficer gwardii walońskiej 211
L’Homme „révolté” 231
Ja, Europejczyk
249
Podwojenia 258
Rozdział VI
Miejsca akcji 265
Atlas Potockiego 267
Greckie lustro 290
„Aria rejestrowa” Rosendorfera 304
Zakończenie 323
Bibliografia
327
Indeks osobowy 343
Summary
Résumé
351
353
Wprowadzenie
O wyjątkowości postaci Jana Potockiego i jego twórczości literac
kiej pisano już wielokrotnie. Zdanie to podzielają nie tylko uczeni
polscy, dobrze zaznajomieni z obecnym w kulturze narodowej
od blisko dwóch wieków Rękopisem znalezionym w Saragossie, lecz
także badacze literatury i jej miłośnicy z całego świata, w których
oczach dzieło to charakteryzuje się niezwykłą wprost nowoczesno
ścią. Wydaje się, że wśród „rówieśników” Rękopisu… niewiele jest
takich utworów, które odznaczałyby się dziś podobną aktualnością
i zdolnością aktywnego kształtowania wyobraźni oraz wyborów
artystycznych twórców współczesnych.
Niniejsza rozprawa powstała jako wyraz zainteresowania ową
„aktywnością” i „reaktywnością” dzieła Potockiego jako źródła
inspiracji dla wybranych utworów XXwiecznych i jednocześnie
powieści poddającej się interpretacjom wykorzystującym koncepcje
teoretyczne powstałe w ostatnim – z okładem – półwieczu. Jest
również przejawem zaciekawienia ową wyjątkową nowoczesnością
opus hrabiego, która sprawia, że Rękopis… mógłby ujść za utwór
któregoś z najsłynniejszych twórców postmodernizmu. Tę jego
właściwość celnie skomentował François Rosset:
[…] w otaczającej nas postmodernistycznej aurze stało się czymś
naturalnym podejrzenie, że Jan Potocki czytał Jorge Luisa Bor
gesa, Italo Calvina, Johna Bartha czy Salmana Rushdiego, jak
też naturalne jest doszukiwanie się w jego dziele reminiscencji
8
Shakespeare’a, Cervantesa, Sterne’a, Voltaire’a i wszystkich tych,
o których jest w utworze mowa1
Do tego rejestru „potencjalnych lektur” Potockiego można dołą
czyć nazwiska dwóch pisarzy, których dzieła staną się w niniejszej
pracy podstawą porównania z Rękopisem… Utworami tymi będą
Mag Johna Fowlesa oraz Budowniczy ruin Herberta Rosendorfera.
Analizie poddany zostanie także Rękopis nieodnaleziony, czyli zalety
szubienic Manueli Gretkowskiej, zamieszczony w jej Podręczniku do
ludzi
Związki bądź analogie między tymi powieściami i utworem
Potockiego nie są zagadnieniem, które pozostawało do tej pory
całkowicie poza obszarem zainteresowań badawczych – relacjom
Maga i Budowniczego ruin z Rękopisem… poświęcono już pojedyncze
artykuły, powstałe na gruncie polonistyki, anglistyki i germanisty
ki, stanowiące jednak tylko rodzaj wprowadzenia do omawianej
tematyki2. Także pastisz Gretkowskiej nie był analizowany dokład
niej – badacze i krytycy nie wyszli poza dość ogólne konstatacje.
Można więc dostrzec potrzebę pracy pogłębiającej tę problematykę,
ukazującej prekursorstwo powieści Potockiego wobec dzieł powsta
łych w latach sześćdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku,
które – choć aktualizują nie zawsze identyczne tradycje – należą
1 F. Rosset: „Rękopis znaleziony w Saragossie” – protokół intertekstualny. W:
F. Rosset, D Triaire: Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzieło. Przeł.
A Wasilewska. Warszawa 2005, s. 270.
2 Zob. E. Reckwitz: Fantastic Constructions of the Contingent – Some Generic
Remarks about Jan Potocki’s „The Manuscript Found in Saragossa” and John Fowles’
„The Magus”. In: Under the Gallows of Zoto’s Brothers: Essays on „The Manuscript
Found in Saragossa”. Ed. by Z. Białas. Katowice 2001, s. 149–187; R. Kozicka:
„Mag” Johna Fowlesa współczesnym „Rękopisem znalezionym w Saragossie”?. W:
Od oświecenia ku romantyzmowi i dalej… Autorzy – dzieła – czytelnicy. Cz. 2.
Red M Piechota, J Ryba. Katowice 2007, s. 215–232; A. Warakomska: „Lügen
kann ich schon gar nicht, ich könnte höchstens erzählen”. Die Erzählweise in Herbert
Rosendorfers „Der Ruinenbaumeister” und Jan Graf Potockis „Die Handschrift von
Saragossa”. „Studia Niemcoznawcze” 2006, t. 31, s. 389–406; M. Janoszka: „Rę
kopis” znaleziony w „Budowniczym ruin”. Kilka uwag o relacjach intertekstualnych
między powieściami Jana Potockiego i Herberta Rosendorfera. W: Literatura polska
w świecie. T. 4: Oblicza światowości Red R Cudak. Katowice 2012, s. 183–198.
Wprowadzenie9
do tego samego obszaru kultury śródziemnomorskiej, nowatorsko
korzystając z jej obfitych źródeł.
Celowo ograniczono obszar badań nad recepcją Potockiego
w polskiej literaturze tylko do pastiszu Gretkowskiej, mimo że
można wskazać kilka innych utworów eksplicytnie nawiązujących
do Rękopisu… (bądź sylwetki samego Potockiego), powstałych
w ostatnich kilkudziesięciu latach3. Wybór dzieł angielskich i nie
mieckich podyktowany został chęcią zarysowania szerszej per
spektywy, wykraczającej poza zjawiska rodzime. Spóźniony akces
Potockiego do literatury światowej nosi cechy ewenementu, dlatego
tym bardziej warty refleksji wydaje się fakt istnienia bezpośrednich
nawiązań bądź analogii do jego utworu w wybranych powieściach
angielskich i niemieckich. One też będą stanowić główny obiekt
zainteresowania badawczego, pastisz Gretkowskiej stanie się zaś
przedmiotem analizy tylko w jednym rozdziale.
Kluczową motywację doboru omawianych utworów stanowi
pojęcie różnorodności, bliskie samemu Potockiemu. Fowles, Ro
sendorfer i Gretkowska są przedstawicielami rozmaitych kultur
i języków narodowych. Ich dzieła prezentują odmienny stopień
relacji z Rękopisem…: cechują się znacznym podobieństwem w za
kresie budowy czy przywoływanych motywów literackich, ewo
kują powieść hrabiego bezpośrednio lub wykazują tylko pewne
powinowactwa; nie zawsze też jednoznacznie można określić in
tencjonalność tych analogii. Ponieważ eksplicytnych przywołań nie
jest wiele, poza nimi analizie poddane zostaną przede wszystkim
bardziej ogólne zależności bądź podobieństwa, odkrywane na po
ziomie struktur głębokich, takich jak kompozycja utworu, wyko
rzystywane konwencje gatunkowe i literackie, sposób konstrukcji
3 To przede wszystkim Pamiętnik znaleziony w wannie (1961) Stanisława
Lema, Rozkosze nocy, czyli ostatnia podróż Jana hr. Potockiego (1997) Tomasza
Jurasza, Rękopis zapodziany w Saragossie (2009) Krzysztofa Rudowskiego oraz
Solfatara (2015) Macieja Hena. Postać hrabiego pojawia się również w polskiej
poezji – w wierszach Jan Potocki Jana Lechonia, Gołąb ostatni Antoniego Słonim
skiego i Poker Stanisława Stabry. Katalog utworów przywołujących sylwetkę
autora Rękopisu…, powstałych od czasów Sejmu Czteroletniego do końca XX
wieku, przedstawia Wojciech Piotrowski w artykule Jan Potocki jako bohater
literacki („Studia i Materiały Polonistyczne” 2000, t. 5, s. 37–60).
Wprowadzenie10
bohatera i ukształtowanie powieściowych przestrzeni. Te ogólne
płaszczyzny porównania, związane z elementarnymi kategoriami
budowy dzieła literackiego, staną się podstawą refleksji nad dal
szymi analogiami: zróżnicowaniem gatunkowym i polifonicznością
powieści, metaliterackością, problematyką filozoficzną, rolą rozma
itych kodów i narzędzi percepcji w procesie poznania, teatraliza
cją świata przedstawionego, labiryntowością struktur literackich
i przestrzennych czy innymi zbieżnymi tematami i motywami.
Nie będzie to więc praca spod znaku „wpływologii”, ujmująca
dostrzeżone podobieństwa w kategoriach oczywistego wpływu,
lecz rozprawa inspirowana szerokim rozumieniem kategorii inter
tekstualności, wychodzącym poza nawiązania intencjonalne w stro
nę wizji kultury jako uniwersum dialogujących ze sobą tekstów
i wspólnoty słowa4. Praca ta wyrasta także z ducha komparatystyki
pojmowanej jako przestrzeń badania tego, co wspólne odmiennym
literaturom narodowym, poszukująca zależności, ale z pełną świa
domością, że analogie te nie muszą być zamierzone przez samych
twórców, a w wielu wypadkach stają się kwestią czytelniczego
odbioru danego dzieła. Kategoria intertekstualności nie będzie tu
jednak traktowana jako źródło konkretnych narzędzi badawczych
(ich precyzacja jest utrudniona wobec ogromnego zróżnicowania
koncepcji i poszczególnych klasyfikacji), lecz właśnie jako inspiracja.
Zbiór prac poświęconych Potockiemu z roku na rok staje się
coraz obszerniejszy i bogatszy o nowe, cenne obserwacje. Badania
te rozwijają się szczególnie dynamicznie w Szwajcarii i we Francji
– aktualnie to właśnie w języku francuskim ukazuje się najwięcej
4 Emblematem owej wielogłosowości jest sam Rękopis…: „Od samego po
czątku – piszą François Rosset i Dominique Triaire – jest jasne, że powieść
będzie opowiadała tylko o jednym, lecz nieskończenie obszernym i różnorod
nym obszarze: o literaturze. Nie tylko o tej, która jest powierzona material
nym przedmiotom pozornie pozbawionym duszy, jakimi są książki, ale także
o literaturze jako trybie przekazywania myśli i zasobów wiedzy, realizującej
się w wymianie, która dokonuje się między ludźmi, autorami i czytelnika
mi, wymianie nie wolnej od ich przekonań i wątpliwości, od ich mniej lub
bardziej rozwiniętej wiedzy, ich pragnień i przywidzeń, ich uczuć, kruchości
i błądzenia” (F. Rosset, D Triaire: Jan Potocki. Biografia. Przeł. A. Wasilewska
Warszawa 2006, s. 318).
Wprowadzenie11
publikacji dotyczących spuścizny (nie tylko literackiej) autora Rę
kopisu… Wydaje się, że wobec tej „polaryzacji” geograficznej, by
najmniej niezaskakującej, jeśli wziąć pod uwagę związki hrabiego
z kulturą francuską, warto poświęcić uwagę dziełom wywodzącym
się z literatur narodowych, gdzie ani recepcja twórczości Potoc
kiego, ani poświęcona mu refleksja naukowa nie są zbyt rozległe.
Dostrzeżone podobieństwa przywołują zaś – nie po raz pierwszy
– obraz hrabiego jako postaci, w której biografii i dziełach dochodzi
do symbolicznego pojednania różnych przestrzeni, języków, świa
topoglądów i tradycji.
*
Książka ta jest nieco zmodyfikowaną wersją rozprawy dok
torskiej napisanej pod kierunkiem Pana Profesora Janusza Ryby,
któremu w tym miejscu pragnę złożyć serdeczne podziękowania
za inspirację, opiekę naukową, życzliwość i poświęcony mi czas.
Wyrazy wdzięczności kieruję także do Recenzentów rozprawy,
Pana Profesora Marka Piechoty i Pana Profesora Jerzego Snopka,
oraz Recenzentki wydawniczej monografii, Pani Profesor Danuty
Kowalewskiej, za wnikliwą lekturę pracy i wszystkie cenne uwagi,
które umożliwiły mi nadanie jej ostatecznego kształtu.
WprowadzenieIndeks osobowy
329
Abulafia Abraham 64, 66, 73, 74
Achtelik Aleksandra 311, 312, 314,
Adelung Friedrich 22
Alain-Fournier (właśc. Fournier
Henri Alban) 43, 45, 118, 327
Albani Matthias 251, 334
Alembert Jean le Rond d’ 224
Anna Stuart 132
Argens Jean-Baptiste d’ 120
Ariès Philippe 196, 329
Artaud Antonin 169, 170, 329
Auden Wystan Hugh 95, 184
Aulnoy Marie Catherine d’ 270
Austen Jane 115
Austria Juan d’ 311
Aymard Maurice 275, 309, 330
Bach Johann Sebastian 107, 109
Bachtin Michaił 103–106, 329
Balbus Stanisław 104, 147, 341
Balcerzan Edward 16, 335
Baliński Michał 141
Balzac Honoré de 104, 165
Bałutowa Bronisława 167, 182,
236, 329
Bartelski Lesław Marian 30, 32,
329
329
329
Barth John 7
Barthes Roland 42, 47, 329
Bartoszyński Kazimierz 81, 83, 89,
Baudelaire Charles 165
Bąkowska Eligia 196, 329
Beaumarchais Pierre Augustin
Caron de 22
Bełz-Kaczmarek Izabela 119, 183,
Bereś Stanisław 75, 328
Białas Zbigniew 8, 45, 85, 157, 220,
273, 331, 337, 339
Białek Edward 131, 195, 260, 307,
332, 334
Bieńczyk Marek 278, 282, 329
Bilińska Jolanta 262, 329
Bloom Harold 121
Błoński Jan 22, 57, 143, 169, 170,
Boccaccio Giovanni 79, 93, 329
Boccia Michael 29, 330
Boduszyńska-Borowikowa Maria
329, 330
275, 330
344
330
Bolda Luiza 278, 330
Bonnard Pierre 241
Borges Jorge Luis 7, 127, 175
Borkowska Ewa 294, 295, 330
Boryszewski Wojciech 173, 234,
Botasis, rodzina 180
Boyé Edward 93, 329
Brahmer Mieczysław 93, 329
Branny Andrzej 182, 186, 242, 301,
302, 330
Braudel Fernand 275, 308, 309, 330
Braunstein Maria 48, 330
Brecht Bertold 169
Brückner Aleksander 112, 145
Buffon George-Louis 148
Bukowski Ignacy 283, 339
Buñuel Luis 48, 330
Cagliostro Alessandro di (właśc.
Balsamo Giuseppe) 120, 260,
261, 332
Caillois Roger 18, 22, 25, 26, 28,
37, 47, 56, 57, 59, 89, 112, 143–
145, 154, 162, 168, 169, 185, 194,
197, 328, 330
Calderón de la Barca Pedro 190
Calvino Italo 7, 127, 128, 289, 335
Casanova Giacomo 120
Cazotte Jacques 71, 105, 145, 160,
161, 165, 217, 230, 332
82, 126, 193, 216, 229, 289, 328,
334, 335, 341
Chołoniewski Stanisław 23, 59
Churchill Winston 206
Cichoń Anna 95, 167, 169, 171,
177, 178, 239, 293, 299, 331
Cieśla-Korytowska Maria 16, 71,
85, 113, 114, 119, 120, 145, 149,
199, 214, 224, 260, 261, 271, 277,
331, 339
Citton Yves 105, 164, 213, 331
Conradi Peter 90, 109, 118, 167,
168, 172, 173, 234, 235, 241, 245,
302, 331
Coppola Francis Ford 48
Cortés Hernán 277
Cousin de Courchamps Maurice
Crébillon Claude Prosper 223
Creutziger Werner 37, 328
Cudak Romuald 8, 333
Czapkiewicz Andrzej 80, 335
Czaplejewicz Eugeniusz 103, 329
Czapliński Przemysław 61, 64, 67,
71, 331
Czuang-tsy (Czuang Czou) 190
Da Ponte Lorenzo 116, 262, 329
Dällenbach Lucien 86, 331
Debord Guy 164
Decottignies Jean 104, 105, 216,
22
Cervantes Miguel de Saavedra 8,
331
104, 119, 280, 289, 290
Chateubriand François-René de 46
Chawziuk Tadeusz 28, 43, 180,
244, 291, 327, 328, 337
Chevalier Jacques 191, 336
Chojecki Edmund (pseud. Charles-
-Edmond) 18, 19, 22–27, 36, 37,
Deleuze Gilles 128
Derrida Jacques 42, 47, 121
Descartes René (Kartezjusz) 101
Deszcz Justyna 220, 331
Dębowski Marek 146, 331
Dickens Charles 44, 118
Diderot Denis 124, 223, 224, 330
Indeks osobowy345
Frühwald Wolfgang 115
Fryderyk II Wielki Hohenzollern
116
Frye Northrop 132, 332
120
Dom Calmet Antoine Augustin
Dostojewski Fiodor 104–106, 329
Drong Leszek 273, 331
Duduleus Chryzostom 260
Dumas Alexandre, ojciec 22
Duras Claire de 46
Dürer Albrecht 278, 333
Dybizbański Marek 278, 333
Dziębowska Elżbieta 109, 251,
262, 329, 334
Eco Umberto 73, 125, 260, 261,
287, 331, 332
Eisler-Fischer Louise 37, 59, 328,
330
Eliade Mircea 300, 332
Eliot Thomas Stearns 95, 184
Engelhardt Dirk 107
Fabre Jean 71, 105, 112, 117, 118,
145, 160, 161, 217, 230, 332
Fiszer Ewa 29, 30, 43, 175, 327
Fleishman Avrom 123, 332
Forneret Xavier 165
Fowles John 8, 9, 28–31, 36, 37,
41–48, 84, 85, 87, 89, 90, 108,
109, 118, 119, 121, 123, 134–136,
157, 166–168, 170, 172–176, 180–
184, 186, 232, 234–236, 238, 239,
241–249, 290–292, 294–304, 322,
324, 326–331, 334–337, 341
Fraisse Luc 83, 105, 127, 332
France Marie de 46
Frazer James 243
Freud Sigmund 66, 173, 332
Freund Winfried 259, 260, 307,
320, 332
Frischknecht Lorenz 270, 332
79
Galland Antoine 80
Galsworthy John 316
Gautier Théophile 165
Gazda Grzegorz 117, 288, 333, 341
Genette Gérard 111
Genlis Stéphanie Félicité de 79
Gide André 26
Gide Théophile-Étienne 22
Głowiński Michał 84, 86, 110, 111,
119, 132, 171, 188, 189, 285, 286,
289, 318, 332, 333, 339
Gomez Madeleine-Angélique de
Gotfryd z Bouillon 272
Górski Konrad 55, 333
Grabbe Christian Dietrich 137
Gretkowska Manuela 8, 9, 37, 41,
58, 60–67, 69–75, 323, 326, 328,
331, 335
Grzywka Katarzyna 314, 333
Guattari Felix 128
Gutowski Wojciech 230, 339
Hanuschek Sven 96, 188, 333
Happel Eberhard (Happelius) 156,
160
Harrer Kurt 37, 328
Has Wojciech Jerzy 48, 283
Haugen Marius Warholm 122,
215, 226, 287, 333
Heine Heinrich 165, 166
Hejmej Andrzej 104, 147, 341
Hen Maciej 9
Herbert Edwin 32–35, 328, 329
Indeks osobowy346
Herman Jan 225, 333
Herodot z Halikarnasu 272, 288
Hoffmann Ernst Theodor Ama-
deus 22, 52, 141, 142, 154, 175
Hosp Inga 256
Howard Richard 144, 339
Hugo Victor 165
Imandes, architekt egipski 288
Inglot Jacek 61, 72, 333
Irving Washington 22, 26
Izdebska Agnieszka 288, 333
Jabłkowska Joanna 117, 333
Janin Jules 165
Janion Maria 52, 53, 58–60, 68, 151,
154, 165, 333
Janoszka Maria 8, 146, 278, 333
Jarzębska Alicja 109, 334
Jean Paul (właśc. Richter Jean
Paul) 115
Jefferies Richard 43, 118
Jens Walter 96, 188, 333
Jung Carl Gustav 43, 175, 243,
295, 336
Jurasz Tomasz 9
Jurgensen Manfred 131, 137, 195,
204, 318, 334
Kadulska Irena 277
Kalinowska Maria 203, 341
Kaliska Maria 315, 335
Kamiński Włodzimierz 251, 334
Kański Józef 251, 334
Karol V Habsburg 311
Karr Alphonse 165
Kasprzyk Krystyna 71, 105, 145,
217, 332
Katarzyna Medycejska 223
Kawafis Konstandinos 297
Kębłowska-Ławniczak Ewa 167,
171, 178, 293, 331
Kierkegaard Søren 15
Kiślak Elżbieta 203, 341
Kleiner Juliusz 112
Klene Émilie 105, 270, 332, 336
Kołakowski Leszek 315, 335
Kopaliński Władysław 334
Kostkiewiczowa Teresa 86, 110,
171, 189, 212, 333, 339
Kowalczykowa Alina 115, 334
Kowalewska Danuta 11
Kowalska Magdalena 164, 331
Kowalska Małgorzata 179, 339
Kozak Jolanta 15, 16, 334
Kozicka Romana 8, 232, 334
Koziełek Gerard 141, 334
Krajewski Janusz 179, 339
Kraklowska-Gątkowska Krystyna
74, 334
142
Krasińska Elżbieta (z d. Branicka)
Krasiński Zygmunt 22, 23, 142,
Krejči Karel 106, 112, 226, 257,
190, 334, 337
331, 334
Krzyżanowski Julian 112, 153, 334
Kukulski Leszek 18, 20, 22, 25, 36,
37, 57, 82, 112, 113, 124, 144,
145, 193, 216, 222, 229, 275, 288,
328, 330, 334, 335
Labuda Aleksander Wit 134, 335
Lacan Jacques 47, 170, 299, 336
Las Casas Bartolomé de 276
Lautréamont
(właśc. Ducasse
Isidore Lucien) 165
Lavater Johann Caspar 120
Indeks osobowyLechoń Jan (właśc. Serafinowicz
Leszek) 9
Leeuwen Richard van 81, 82, 335
Legeżyńska Anna 15, 16, 335
Lejeune Philippe 134, 335
Lem Stanisław 9, 285
Lenz Brooke 238, 244, 248, 335
Lesage Alain René 112
Lewicki Tadeusz 80, 335
Lewis Matthew Gregory 70, 112,
277
Ligocki Roman 119
Linné Carl von (Linneusz) 148
Lipszyc Adam 35, 329
Locke John 213
Lorentowicz Jan 24, 335
Lorenz Paul H. 242, 296, 335
Lowry Malcolm 175
Ludorowski Lech 55, 79, 146, 269,
338
Luria Izaak 71
Łyś Waldemar 28, 43, 180, 244,
291, 327, 328, 337
Magryś Roman 268, 269, 335
Mainardi Enrico 251, 334
Maksimović Desanka 315
Malicki Jan 230, 270, 338, 341
Małgorzata z Nawarry 79
Marina (właśc. Malintzin) 277
Markiewicz Henryk 42, 55, 104,
132, 329, 332, 333, 335
Markiewicz Jarosław 61, 335
Martinez de Pasqually Jacques 119
Mattazzi Isabella 128, 289, 335
Maturin Charles Robert 80
Mazur Aneta 278, 333
McDaniel Ellen 121, 335
347
Mérimée Prosper 165
Mesmer Franz Anton 120
Meyrink Gustav 175
Michelet Jules 315, 335
Mickiewicz Adam 190, 337
Mikołejko Zbigniew 152, 335
Milecki Aleksander 42, 329
Miszczak Magdalena 69, 335
Modigliani Amadeo 241
Modzelewska Natalia 106, 329
Montesquieu Charles Louis de
Secondat (Monteskiusz) 320
Montfaucon de Villars Nicolas -
Pierre-Henri 120
Mozart Wolfgang Amadeus 50,
116, 120, 262, 311
Muskat-Tabakowska Elżbieta 16,
132, 332, 339
Nacher Anna 65, 66, 75, 335
Nadeau Robert L. 239, 336
Nerval Gérard de 165, 175
Newton Isaac 148
Nichols Sallie 175, 176, 336
Nicolas Claire 113, 120, 152, 164,
212, 284, 336
Niedźwiedź Jakub 104, 147, 341
Niemcewicz Julian Ursyn 281, 328
Niewiara Aleksandra 272, 336
Nodier Charles 22, 26, 165
Nycz Ryszard 42, 336
Oates Joyce Carol 29
Ochab Maryna 213, 225, 331, 333
Okopień-Sławińska Aleksandra
86, 110, 171, 189, 333, 339
Olak Zuzanna 278, 330
Olędzka-Frybesowa Aleksandra
287, 336
Indeks osobowy348
Olivier Bert 170, 299, 336
Olkiewicz Joanna 20, 222, 275, 328
Oramus Dominika 186, 189, 336
Oślizło Ryszard 152, 340
Otorowski Michał 19, 23, 27, 71,
113, 336, 337
Owczarz Ewa 230, 339
338
Pachniak Katarzyna 222, 336
Parvi Jerzy 283, 336
Pascal Blaise 147, 190, 191, 336,
Pelckmans Paul 276, 336
Pergolesi Giovanni Battista 309
Piasecka Maria 190, 337
Piechota Marek 8, 11, 146, 232,
333, 334
260, 337
Pirandello Luigi 169
Pisarski Mariusz 18, 337
Platt Julian 147, 338
Płuciennik Jarosław 288, 333
Polidori John William 55
Potocka Konstancja (z d. Potocka,
2º voto Raczyńska) 24
Potocki Andrzej Bernard 23, 24
Potocki Jan 7–11, 17–28, 36, 37,
41, 45, 47, 48, 50, 54–60, 62–66,
69–75, 79, 81–83, 85, 87–89, 91,
92, 94, 100, 104–106, 108, 112–
114, 119, 120, 122, 124–128, 133,
141–149, 154, 157, 160–166, 175,
180, 184, 186, 188, 193, 194, 197,
199, 206, 214–217, 219–222, 225–
227, 229–231, 246, 247, 249, 251,
253–255, 257, 260, 261, 267–282,
285–290, 301, 304, 306, 308–310,
314, 316, 321–326, 328, 330–341
Piotrowski Wojciech 9, 69, 75, 119,
135, 157, 167, 337
Pound Ezra 95, 184
Przewłocki Grzegorz 146, 341
Puchalska Iwona 16, 339
Pustowaruk Marek 143, 174, 337
Pynchon Thomas 175
Rabelais François 104
Rabizo-Birek Magdalena 64, 69,
Raczyński Roger 24
Radcliffe Ann 145, 272
Radrizzani René 26–28, 37, 144,
Rameau Jean-Philippe 109, 334
Ranocchi Emiliano 105, 270, 332,
Reckwitz Erhard 8, 45, 85, 90, 118,
337
337
336
Reich-Ranicki Marcel 187
Reifenberg Maryla 37, 59, 328, 330
Rejman Zofia 19, 337
Relf Jan 28, 43, 44, 180, 244, 291,
327, 328, 337
Rembrandt van Rijn 73
Reszke Robert 66, 332
Rétif de La Bretonne Louis 284
Reychman Jan 223, 337
Rice Anne 60
Riffaterre Michel 42
Robbe-Grillet Alain 47
Roger z Wendover 260
Rogoziński Julian 281, 341
Rosendorfer Herbert 8, 9, 32–37,
41, 51, 53–55, 57–60, 65, 90–93,
96, 100–102, 106–108, 115, 129,
131, 133, 134, 136–138, 187–189,
191–198, 200, 204–207, 249–252,
254–256, 258–260, 262, 263, 304–
Indeks osobowy308, 310–314, 316–322, 325, 328,
332–334, 339, 340
Rosset François 7, 8, 10, 17–21, 23,
24, 27, 28, 36, 58, 59, 81, 82, 85,
89, 91, 100, 106, 113, 114, 118,
120, 121, 124, 126, 127, 130, 146,
148–150, 154, 156, 159, 160, 206,
214–216, 219, 221, 229–231, 259,
261, 267, 268, 272–274, 280, 282,
289, 290, 297, 328, 337–340
Rostworowski Emanuel 118, 331
Rudnicka Jadwiga 80, 338
Rudowski Krzysztof 9
Rushdie Salman 7
Ryba Janusz 8, 11, 17, 22, 55, 79,
82, 88, 94, 112, 113, 145–147,
160, 163, 225, 229, 230, 232, 241,
269, 270, 287, 333, 334, 338, 339
Rzeszotnik Jacek 131, 195, 260,
307, 332, 334
Sade Donatien-Alphonse-François
Said Edward 222, 339
Saint-Germain, hrabia 120, 260, 314
Santarcangeli Paolo 283, 285, 286,
de 165
339
Sant-Martin Louis-Claude de 120
Sartre Jean-Paul 96, 179, 339
Saumont Annie 30
Scarlatti Alessandro 309
Schlegel Friedrich 115, 334
Scholes Robert 294
Scorsese Martin 48
Shakespeare William, zob. Szek-
spir William
Sidi Mohammed Bin Otman 20
Siemieński Lucjan 82, 83, 89, 90,
141, 142, 339
349
Sinko Tadeusz 112
Sinko Zofia 114, 212, 339
Siwiec Magdalena 15, 16, 339
Sławek Tadeusz 287, 339
Sławiński Janusz 84, 86, 110, 171,
189, 332, 333, 339
Słonimski Antoni 9
Słowacki Juliusz 65, 190, 337
Snopek Jerzy 11, 80
Sobolewska Anna 121, 123, 152,
175, 176, 283, 339
Stamirowska Krystyna 182, 242,
301, 330
Stabro Stanisław 9
Staël Germaine de 125
Steiner George 121
Sterne Laurence 8, 124
Stoker Bram 59, 315
Strabon 288
Sudolski Zbigniew 23, 142, 334
Swedenborg Emanuel 119
Swoboda Tomasz 42, 329
Szekspir William 8, 104, 176–178
Szynal Edward 95, 169, 177, 178,
239, 299, 331
Światłowski Zbigniew 189, 339
Tabakowska Elżbieta, zob. Mus-
kat-Tabakowska Elżbieta
Tatarkiewicz Anna 89, 169, 330
Tazbir Mieczysław 191, 336
Terrasson Jean 112, 288
Tieck Ludwig 115
Todorov Tzvetan 83, 100, 143, 144,
149, 153, 161, 174, 189, 190, 339
Tokarski Stanisław 300, 332
Tolkien John Ronald Reuel 143,
174, 337
Indeks osobowy350
Indeks osobowy
Toporowski Marian 25, 112, 145
Triaire Dominique 8, 10, 18–20, 23,
24, 27, 28, 36, 58, 59, 81, 91, 104,
114, 120, 126, 127, 130, 146, 148,
154, 163, 206, 214, 219, 221, 230,
231, 267, 268, 272–274, 280, 282,
297, 328, 337–340
Turczyn Ryszard 35, 320, 329
Tynecka-Makowska Słowinia 117,
333, 341
Ugniewska Joanna 125, 331
Ulicka Danuta 103, 329
Ulrich Leon 177
Urfé Honoré d’ 232
Wilson Angus 29, 90
Witkowski Przemysław B. 105,
146, 270, 332, 336, 341
Witt Piotr 25, 26, 113, 164, 288, 341
Wolfe Peter 29, 90, 109, 167, 172,
235, 238, 241, 245, 291, 294,
297, 341
Wolter (właśc. Arouet François -
Marie) 8, 156, 280, 281, 341
Wołk Marcin 285, 341
Woźniak Monika 261, 332
Wydmuch Marek 141, 341
Wyrwas-Wiśniewska Monika 222,
339
Wysłouch Seweryna 16, 335
328
340
Varga Benedek 224, 340
Vipond Dianne 243, 244, 246, 248,
Voltaire, zob. Wolter
Waite Arthur Edward 152, 175,
Walpole Horace 145
Warakomska Anna 8, 32, 33, 51,
91–93, 107, 115, 122, 133, 137,
187, 188, 191, 193, 194, 200, 202,
203, 205–207, 249, 250, 255, 256,
262, 305, 319, 340
Wasilewska Anna 8, 10, 18, 20, 23,
24, 28, 35, 36, 58, 59, 81, 125,
126, 128, 146, 214, 221, 267, 268,
331, 335, 337–341
Wijowski Robert 87, 341
Wilczek Piotr 270, 338
Zagórski Jerzy 143, 330
Zając Grzegorz 104, 147, 341
Zgorzelski Andrzej 143, 341
Zielichowski-Woyniłłowicz
deusz 48, 341
Zimand Roman 83, 339
Zybura Marek 189, 339
Zyska Ewa 230, 341
Ta-
Żeleński Tadeusz (Boy) 191, 336
Żmigrodzka Maria 203, 341
Żółtowska Maria Ewelina 26, 27,
Żurowska Joanna 71, 105, 145,
79, 337, 341
217, 332
Żurowska Maria 89, 169, 330
Żurowski Maciej 22, 57, 113, 143,
215, 226, 330, 341
Żygulski Zdzisław 117, 341
Maria Janoszka
The Manuscript Found in Saragossa by Jan Potocki
and selected novels from the 20th century
(Fowles – Rosendorfer – Gretkowska)
S u m m a r y
The present study tries to show the unusual modernity of The Manuscript
Found in Saragossa by Jan Potocki by analysing the intertextual relations be-
tween the work of the Count, written in the first decades of the 19th century,
and two 20th-century novels: The Magus by John Fowles and The Architect of
Ruins by Herbert Rosendorfer. Another novel subjected to analysis is Manuela
Gretkowska’s Rękopis nieodnaleziony, czyli zalety szubienic.
Convergences and similarities can be indicated primarily in the scope of the
composition of works, genre and literary conventions used, the construction of
the protagonist and novel spaces. Their analysis leads to further findings: these
novels are linked by genre diversity, compositional and ideological polyphony,
philosophical, epistemological, anthropological and metalliterary problems,
dramatization of the depicted world, the element of irony and parody, the
symbolism of the labirynth and circles, and other, more detailed ties, such
as mirror motifs, love triangles or the figure of the Wandering Jew. All these
works also highlight the importance of the act of narration and explore vari-
ous areas of Mediterranean culture. Among the direct allusions present in the
works of Rosendorfer and Gretkowska, there are repeated vampire motives
that take up the game with the legend surrounding Potocki’s death, and at
the same time draw an image of the „vampirism” of The Manuscript… itself,
constructed from recurring, potentially infinite stories.
From this perspective, The Manuscript… appears as a work extremely close
to contemporary consciousness, pioneering in the face of 20th-century novels
on many levels, from artistic solutions to the correlated vision of an unrecog-
nisable, changeable and relative world. These numerous analogies, noticeable
between works created in different epochs and national literatures, demon-
strate the novelty of Potocki’s writing.
Maria Janoszka
Manuscrit trouvé à Saragosse de Jan Potocki
et les romans choisis du XXe siècle
(Fowles – Rosendorfer – Gretkowska)
R é s u m é
La présente dissertation tente de démontrer la modernité insolite de
Manuscrit trouvé à Saragosse de Jan Potocki à travers l’analyse des relations
intertextuelles entre l’ouvrage du comte, rédigé dans les premières décennies
du XIXe siècle, et deux romans qui datent du XXe siècle : Le Mage de John
Fowles et L’Architecte des ruines de Herbert Rosendorfer. On soumet également
à l’analyse Rękopis nieodnaleziony, czyli zalety szubienic (Manuscrit non retrouvé,
ou les avantages des potences) de Manuela Gretkowska.
Les convergences et les similitudes se trouvent avant tout au niveau de la
composition des ouvrages, des conventions génériques et littéraires employées,
de la construction du héros et des espaces romanesques. Leur analyse conduit
à d’autres constatations : ce qui unit ces romans, c’est la diversité générique,
la polyphonie au niveau idéologique et celui lié à la composition, la problé-
matique philosophique, épistémologique, anthropologique et métalittéraire, la
théâtralisation de l’univers représenté, la composante ironique et parodique,
la symbolique du labyrinthe et du cercle, ainsi que d’autres liens ‒ plus par-
ticuliers ‒ tels que les motifs de miroir, les ménages à trois ou le Juif errant.
Tous ces ouvrages soulignent aussi l’importance de l’acte de la narration et
explorent les territoires diversifiés de la culture méditerranéenne. Parmi les
allusions directes, présentes dans les ouvrages de Rosendorfer et Gretkowska,
se répètent les motifs vampiriques qui entreprennent un jeu avec la légende
entourant la mort de Potocki, et en même temps dessinent l’image du « vam-
pirisme » de Manuscrit… même, construit sur la base des histoires potentielle-
ment inachevées et éternellement revenantes.
Dans cette optique, Manuscrit… apparaît comme un ouvrage remarqua-
blement proche de la conscience contemporaine, précurseur par rapport aux
romans du XXe siècle à plusieurs niveaux : des solutions artistiques jusqu’à
la vision du monde méconnaissable, changeable et relatif qui y est corrélée.
354
Résumé
Ces nombreuses analogies, perceptibles entre les ouvrages créés à différentes
époques et à l’intérieur des littératures nationales, témoignent de l’esprit nova-
teur de l’ouvrage de Potocki.
Redaktor Małgorzata Pogłódek
Projektant okładki Magdalena Starzyk
Redaktor techniczny Małgorzata Pleśniar
Korektor Wiesława Piskor
Łamanie Barbara Wilk
Copyright © 2018 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-3335-9
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-226-3336-6
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 22,25. Ark. wyd. 20,5.
Papier offset. kl. III, 90 g. Cena 24 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: Volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Księcia Witolda 7–9, 71-063 Szczecin
Pobierz darmowy fragment (pdf)