Darmowy fragment publikacji:
Przyspieszony kurs
kreatywnoœci
Autorzy: Brian Clegg, Paul Birch
T³umaczenie: Dawid Wietrzykowski
ISBN: 83-246-0037-X
Tytu³ orygina³u: Crash Course in Creativity
(Crash Course Series)
Format: A5, stron: 336
Szko³a obalania stereotypów i zakorzenionych przekonañ
(cid:129) 150 æwiczeñ na kreatywnoœæ
(cid:129) Eureka na ka¿dy dzieñ: sk¹d czerpaæ nowe pomys³y
(cid:129) Piêæ filarów twórczego myœlenia: kultura, techniki, rozwój osobisty,
energia umys³u i zabawa
Najbardziej kreatywny jest umys³ dziecka. Jednak dojrzewaj¹c, zapominamy o krainie
czarów i godzimy siê na to, co oferuje rzeczywistoœæ. Dlaczego tak jest? Presja
spo³eczna d³awi w cz³owieku twórczy potencja³. Panuje przekonanie, ¿e lepiej siê nie
wychylaæ. W szkole uczono nas, by podawaæ odpowiedzi podrêcznikowe, a nie te, które
sami moglibyœmy odkryæ. Tymczasem ludzie wykorzystuj¹cy wrodzon¹ moc tworzenia
s¹ rzadkim i poszukiwanym gatunkiem przedsiêbiorców, mened¿erów i specjalistów.
Przyspieszony kurs kreatywnoœci jest podzielony na 30 lekcji: po jednej na ka¿dy
tydzieñ nauki. Przygotuj siê na naukê i jednoczeœnie zabawê. Trening twórczego
myœlenia nie jest uci¹¿liwy ani ¿mudny. Autorzy ksi¹¿ki, doœwiadczeni trenerzy
i konsultanci, pokazuj¹, jak postrzegaæ rzeczywistoœæ w nowy, pe³niejszy sposób.
(cid:129) Docieranie do sedna spraw: rozk³adanie trudnych problemów na czynniki pierwsze
(cid:129) Æwiczenie wyobraŸni i abstrakcyjnego myœlenia
(cid:129) Twórcza komunikacja: spogl¹danie na problemy oczami innych ludzi
(cid:129) Szko³a myœlenia przestrzennego
(cid:129) Metody wybierania najlepszych pomys³ów
(cid:129) Techniki dopracowywania pomys³ów
(cid:129) Sposoby znajdowania alternatywnych rozwi¹zañ
Kreatywne myœlenie jest warunkiem prosperowania,
a ta ksi¹¿ka — treningiem kreatywnoœci
Wstęp
1 Podstawy
Dlaczego kreatywność
Twórczy zapłon
Kultura
Techniki
Rozwój osobisty
Energia umysłu
Zabawa
Start
2 Plan działania
Wstęp do kursu
Lista kontrolna
3 Kurs
Lekcja 1. Przystawka
1.1 Ćwiczenie/technika: ankieta umysłu
1.2 Technika: węzły
1.3 Ćwiczenie/technika: losowe zdjęcie
1.4 Ćwiczenie: koło ratunkowe
1.5 Technika: jak stracić pracę
!spis
11
13
13
14
17
19
21
29
34
35
37
37
38
45
46
47
48
49
51
53
3
3
Spis treści
Lekcja 2. Poznawanie siebie — rozluźnianie nowej grupy
2.1 Technika: oto mój przyjaciel
2.2 Technika: Wieża Babel
2.3 Ćwiczenie: zagadki
2.4 Technika: podążaj za liderem
2.5 Technika: prawda i fałsz
Lekcja 3. Wyjaśnianie problemu — co masz zamiar zrobić?
3.1 Ćwiczenie/technika: kompas
3.2 Technika: mapa przeszkód
3.3 Ćwiczenie: woda w wino
3.4 Technika: cel
3.5 Ćwiczenie/technika: partie i przerwy
Lekcja 4. Podważanie założeń — zmiana podejścia do problemu
w celu lepszego zrozumienia jego istoty
4.1 Ćwiczenie/technika: nic nie rób
4.2 Technika: perspektywy
4.3 Ćwiczenie: dookoła świata
4.4 Technika: skrawki czasu
4.5 Ćwiczenie: kwestionuj wszystko
Lekcja 5. Dobre wibracje — pozytywne myślenie
5.1 Ćwiczenie/technika: zmienione stany
5.2 Technika: tak!
5.3 Technika: krąg energii
5.4 Ćwiczenie: turniej barowy
5.5 Technika: podnieś mnie
Lekcja 6. Definiowanie problemu — różne przekroje
6.1 Ćwiczenie/technika: perfekcja
6.2 Technika: przekształcenie
6.3 Ćwiczenie/technika: uniwersalne wieszaki
6.4 Technika: kąpiel w błocie
6.5 Ćwiczenie: jazda w dół
Lekcja 7. Przyrost kreatywności — techniki stopniowych zmian
7.1 Ćwiczenie/technika: łańcuch poziomów
7.2 Ćwiczenie/technika: samochód i kozy
7.3 Technika: atrybuty
7.4 Ćwiczenie/technika: znaleziona historia
7.5 Ćwiczenie/technika: techniczna twórczość
4
4
55
56
57
58
59
61
62
63
65
67
69
71
73
74
76
78
80
81
82
83
85
86
88
89
90
91
93
94
96
97
99
100
102
104
106
108
!spis
Lekcja 8. Zniekształcenie — techniki generacji pomysłów
modyfikujące istotę problemu
8.1 Technika: kwestionowanie założeń
8.2 Ćwiczenie/technika: zniekształcenie
8.3 Ćwiczenie: urodzinowa bonanza
8.4 Technika: odwrócenie
8.5 Technika: liczy się rozmiar
Lekcja 9. Czysta energia — zastrzyk mocy
9.1 Technika: łyżeczka i sznurek
9.2 Technika: na barana
9.3 Ćwiczenie: zdobądź inne życie
9.4 Technika: usiądź mi na kolanie
9.5 Technika: wyścig spinaczy
Lekcja 10. Szukanie wiedzy — budowa osobistej bazy wiedzy
pokarmem dla kreatywności
10.1 Technika: zdarta płyta kompaktowa
10.2 Ćwiczenie: wrażenie i wrażliwość
10.3 Ćwiczenie/technika: mała czarna książeczka
10.4 Ćwiczenie: wszystko, co się świeci
10.5 Ćwiczenie: zaprogramowana myśl
Lekcja 11. Postrzeganie rozwiązań z innej perspektywy
11.1 Technika: fantazja
11.2 Technika: cudzy punkt widzenia
11.3 Ćwiczenie: śmiech to zdrowie
11.4 Technika: metafora
11.5 Ćwiczenie: nie ma czasu na czytanie
Lekcja 12. Gwałtowny impuls
— przypadkowe bodźce dla nowego punktu wyjścia
12.1 Technika: losowe słowo
12.2 Ćwiczenie/technika: ciekawa strona
12.3 Technika: znalezione przedmioty
12.4 Technika: cytaty
12.5 Ćwiczenie: doskonały błąd
Lekcja 13. Poszukiwanie na innym obszarze
— wyjście poza to, co oczywiste
13.1 Technika: kradzież
13.2 Ćwiczenie/technika: wgląd do wewnątrz
13.3 Technika: zły dżin
13.4 Ćwiczenie: szkolne odurzenie
13.5 Technika: morfologia
Spis treści
110
111
113
115
116
118
120
121
123
124
125
126
127
128
130
131
133
135
137
138
140
142
143
145
147
148
149
151
153
155
156
157
158
160
161
162
5
!spis
5
Spis treści
Lekcja 14. Czysta zabawa — rozweselacze
14.1 Technika: rząd oczu
14.2 Technika: jestem i znam
14.3 Technika: przeróbka
14.4 Technika: wyścig z przeszkodami
14.5 Technika: olbrzymy, czarownice i krasnoludy
Lekcja 15. Podział — techniki, które dzielą problem
na części składowe
15.1 Technika: składniki
15.2 Technika: substytut
15.3 Ćwiczenie: odmienne poglądy
15.4 Technika: to już było
15.5 Ćwiczenie/technika: długi podział
Lekcja 16. Wrażliwość — generowanie pomysłów
przy użyciu stymulacji prawej części mózgu
16.1 Ćwiczenie/technika: zgraj się z muzyką
16.2 Ćwiczenie/technika: bazgroły Leonarda da Vinci
16.3 Technika: dotknij mnie, poczuj mnie
16.4 Technika: rysunek
16.5 Technika: karmnik
Lekcja 17. Naturalny wkład — wykorzystanie zdobyczy natury
i nauki jako narzędzi do generowania pomysłów
17.1 Technika: granice
17.2 Ćwiczenie: przekrój liścia
17.3 Technika: ciotka grawitacja
17.4 Ćwiczenie: dreszczyk emocji
17.5 Technika: to naturalne
Lekcja 18. Tak powstają wspomnienia — techniki pamięciowe
18.1 Technika: skrajności
18.2 Technika: łańcuchy historii
18.3 Technika: notki i nutki
18.4 Ćwiczenie/technika: liczbowe rymowanki
18.5 Ćwiczenie: hart ducha
Lekcja 19. Dziwne interpretacje
— jak zamienić nieporozumienie w pomysł
19.1 Technika: to głupie
19.2 Ćwiczenie: płaszcz i szpada
19.3 Technika: między słowami
19.4 Technika: oni prowadzą
19.5 Ćwiczenie: karuzela wiedzy
6
6
163
164
165
166
168
170
171
172
174
175
177
179
181
182
184
186
188
189
190
191
192
194
196
198
199
200
202
204
205
207
208
209
211
213
215
217
!spis
Spis treści
Lekcja 20. Twórcza komunikacja — bodźce dla nowych perspektyw
pochodzące z wymuszania różnych sposobów komunikacji
20.1 Technika: w ciemnościach
20.2 Technika: końcowe odliczanie
20.3 Technika: kup mnie
20.4 Technika: urodziny na ślepo
20.5 Technika: klocki Lego
Lekcja 21. W zgodzie z naturą — kreatywność stymulowana
technikami związanymi ze środowiskiem
21.1 Ćwiczenie/technika: coś zupełnie innego
21.2 Technika: podświadoma kreatywność
21.3 Ćwiczenie/technika: galeria sztuki
21.4 Technika: teoria gry
21.5 Technika: migawki
Lekcja 22. Myślenie przestrzenne — grupowe sesje na temat
218
219
221
223
224
225
227
228
229
231
232
233
Lekcja 23. Techniki wyboru — który pomysł jest najlepszy
23.1 Technika: oferta 100-złotowa
23.2 Technika: analiza SWOT
23.3 Ćwiczenie: zyski materialne
23.4 Ćwiczenie/technika: prosta ocena
23.5 Ćwiczenie/technika: złożona ocena
wykorzystywania prawej części mózgu
22.1 Ćwiczenie/technika: magiczny tunel
22.2 Technika: kajdanki
22.3 Ćwiczenie: szybki rysunek
22.4 Technika: wieża
22.5 Technika: szybowanie
234
235
237
239
240
241
242
243
244
245
247
249
251
252
253
254
255
256
Lekcja 25. Techniki udoskonalania — dopracowywanie pomysłów 257
258
259
261
262
264
Lekcja 24. Zmiana dynamiki grupy — więcej energii i zabawy
24.1 Ćwiczenie/technika: jesteś zwierzęciem
24.2 Technika: wybuch energii
24.3 Technika: na kwadracie
24.4 Technika: latający dywan
24.5 Technika: wszyscy równi
25.1 Technika: drogowskazy
25.2 Technika: znaki ostrzegawcze
25.3 Ćwiczenie: zaklinacz koni
25.4 Technika: alternatywne rozwiązanie
25.5 Ćwiczenie/technika: udziałowcy
!spis
7
7
Spis treści
Lekcja 26. Rozbudowa wiedzy
— dodatkowe techniki zarządzania własną wiedzą
26.1 Ćwiczenie: za szklanym ekranem
26.2 Ćwiczenie/technika: magia kategorii
26.3 Ćwiczenie: praktyka i teoria
26.4 Ćwiczenie: w poszukiwaniu faktów
26.5 Ćwiczenie: segregacja papieru
Lekcja 27. Zasady gry — logiczne ćwiczenia
wyzwaniem dla umysłu
27.1 Ćwiczenie: zapasowy kwadrat
27.2 Technika: łowienie kontraktów
27.3 Ćwiczenie/technika: „I”
27.4 Technika: regulacja reguł
27.5 Ćwiczenie/technika: wyścig demonów
Lekcja 28. Wdrażanie — techniki przyspieszające implementację
28.1 Technika: plan sprzedaży
28.2 Technika: plan wdrożenia
28.3 Ćwiczenie: czas na opowieść
28.4 Ćwiczenie/technika: pierwsza dziesiątka
28.5 Ćwiczenie: gryzmoły
Lekcja 29. Praca zespołowa — więcej ćwiczeń zmuszających grupę
265
266
267
269
271
273
275
276
278
279
280
281
283
284
286
287
288
290
do korzystania z prawej półkuli mózgu
29.1 Technika: niewłaściwy rysunek
29.2 Technika: abstrakcyjny rysunek
29.3 Ćwiczenie/technika: reklama z piekła rodem
29.4 Technika: podaj wiadro
29.5 Technika: abecadło
291
292
293
294
296
297
Lekcja 30. Gimnastyka umysłu — ćwiczenia kreatywności osobistej 298
299
301
302
303
305
30.1 Ćwiczenie: metaforycznie rzecz ujmując
30.2 Ćwiczenie: świadomość holistyczna
30.3 Ćwiczenie: na krawędzi
30.4 Ćwiczenie: niewłaściwy wzorzec
30.5 Ćwiczenie: wytężona koncentracja
4 Przegląd
Podsumowanie
Lista publikacji
8
8
307
307
308
!spis
Dodatek
Słowa losowe
Osoby dla techniki „Cudzy punkt widzenia”
Techniki z wysokim współczynnikiem kultury
Techniki z wysokim współczynnikiem techniki
Techniki z wysokim współczynnikiem rozwoju osobistego
Techniki z wysokim współczynnikiem energii umysłu
Techniki z wysokim współczynnikiem zabawy
Techniki dostosowane do etapu 1. — zrozumienie problemu
Techniki dostosowane do etapu 2. — generowanie pomysłów
Techniki dostosowane do etapu 3. — wybór i udoskonalanie
Techniki dostosowane do etapu 4. — planowanie sprzedaży
i implementacja
Skorowidz
Spis treści
311
311
313
314
315
316
318
318
319
320
321
321
323
!spis
9
9
DLACZEGO KREATYWNOŚĆ
Kreatywność albo nic
W zależności od punktu widzenia prognozy na prowadzenie interesu mogą być
przerażające lub porywające. Kiedyś prowadzenie interesu było jak podróż po-
ciągiem — od jednej stacji do drugiej zgodnie z rozkładem jazdy. Obecnie bar-
dziej przypomina szaloną przejażdżkę kolejką w wesołym miasteczku. Nigdy
przedtem nie było takiej presji. Presji konkurencji, która powstała wraz z poja-
wieniem się na rynku coraz większej liczby nowych idei i firm. Presji finansowej,
jako że klient żąda więcej za mniej. Presji związanej z obsługą klienta, gdyż ci
nieznośni chcą być dobrze obsłużeni przy jak najmniejszym nakładzie z własnej
strony. Presji czasu, bowiem rozwój technologii skraca wszystko, od procesu ko-
munikacyjnego do cyklu produkcyjnego.
Jest tylko jedno wyjście. Kreatywność. Nie dziwi stwierdzenie, że bez twórczego
podejścia tylko niektóre z istniejących dziś firm będą się nadal liczyć za kilka lat.
Liczą się zmiany, a innowacja jest podstawowym wymogiem, aby w zmieniają-
cym się otoczeniu utrzymać się na powierzchni. Pozbawieni kreatywności bę-
dziecie próbować rozwiązywać problemy w przestarzały sposób. Już nie wystarcza
radość z tego, co się ma. Otoczenie zmienia się na naszych oczach, a konkurencja
się umacnia. W międzyczasie Ty stoisz w miejscu, oferując przestarzałe produkty
i usługi. Twórcze myślenie to nie pomocny atrybut — to warunek przetrwania.
r01-08
13
13
Przyspieszony kurs kreatywności
Czy można się tym zarazić od książki?
Każdy interes wymaga kreatywności, ale inną kwestią jest podjęcie działań
w kierunku jej osiągnięcia. Najłatwiej byłoby zatrudnić ludzi kreatywnych.
Owszem, to nie jest zły pomysł. Prawda jest jednak taka, że w każdym człowie-
ku drzemią niemal nieprzebrane pokłady kreatywności, ale rzadko kto w pełni
z nich korzysta.
Powodów jest wiele. Być może pora dnia jest nieodpowiednia. Pracownicy
mogą być zmęczeni, podenerwowani lub znudzeni bądź — co gorsza — ich
potencjał twórczy był dotąd tłumiony. Aby przetrwać w grupie społecznej, cza-
sami lepiej jest się nie wyróżniać. Również w szkole nasza kreatywność jest
ograniczana — nauczyciele nie wymagają od nas twórczości, lecz określonej
odpowiedzi. Nie ma w tym nic złego, jednak może być przeszkodą, gdy potrze-
bujesz kreatywności.
Ta książka nie jest magiczną różdżką z napisem „innowacja”. Może jednak
uwolnić część naturalnego zmysłu twórczego, tłumionego przez nawyki i brak
energii. Kurs składa się z serii krótkich ćwiczeń i technik zaprojektowanych tak,
aby Czytelnik pozbył się ograniczeń i był zmuszony do zmiany sposobu myślenia.
Techniki same w sobie nie są twórcze — maszyna do pisania czy edytor tekstu
same nie napiszą powieści, są jednak skutecznymi narzędziami uwalniającymi
zdławione pokłady kreatywności.
TWÓRCZY ZAPŁON
Cóż to takiego
Czasami czujemy, że czegoś nam naprawdę potrzeba, nie wiedząc jednak, co to
właściwie jest. Tak właśnie jest z kreatywnością. Problem w tym, że jest to ter-
min o wielu znaczeniach. Istnieje kreatywność artystyczna polegająca na two-
rzeniu unikalnej książki, obrazu lub muzyki. Jest kreatywność wynalazcy, jak
u Archimedesa wyskakującego z wanny z okrzykiem „Eureka!” na ustach, czy to-
warzysząca wynalezieniu nowego produktu. Jest też kreatywność humoru, szcze-
gólnie istotna, gdyż wymaga spojrzenia na świat w inny sposób, a to jest dla
twórczego podejścia niezbędne.
Prawdą jest, że większa część kreatywności biznesowej skupia się na drugim
z wymienionych rodzajów. Szukamy bowiem rozwiązania dla problemu bizne-
sowego lub poszukujemy nowej idei, produktu czy usługi. W rzeczywistości
jednak każdy akt twórczy łączy w sobie wszystkie trzy rodzaje. Aby być na-
prawdę nowatorskim, prawdopodobnie trzeba wykazać elementy kreatywności
14
14
r01-08
Podstawy
artystycznej zarówno w estetyce planu biznesowego, jak i w stylu projektu.
Natomiast aby być skutecznie twórczym, zazwyczaj trzeba wykazać odrobinę
humoru. Jeśli jest to dla Ciebie problem, zadaj sobie pytanie: co złego jest w dobrej
zabawie podczas pracy?
Co powstrzymuje kreatywność
Twórcze zapędy u innych łatwiej jest powstrzymać niż rozwijać. Robimy to
nieustannie. Wspominaliśmy już o ograniczeniach społecznych i edukacyjnych,
które nikogo nie dziwią. Bardzo twórcze spojrzenie na świat wykazują małe dzieci.
Nie są one ograniczone nawykami lub sposobem nauczania. Nie są jednak przy-
gotowane na niebezpieczeństwa, na które są narażone. Część kreatywności tłumi
się w nas, aby nas chronić. Jednak kiedy rozwiązujemy problem biznesowy, znaj-
dujemy się w bezpiecznym środowisku, możemy więc pozwolić sobie na wirtu-
alne ryzyko, a tak naprawdę musimy je ponieść, jeśli chcemy stworzyć coś świeżego
i wyjątkowego.
System edukacyjny piętnuje przejawy kreatywności, ponieważ daje ona wy-
niki odwrotne do zamierzonych. Proces edukacyjny jest niestety zaprojektowa-
ny głównie po to, aby uczniowie zdali egzaminy. To z kolei oznacza zmuszanie
uczniów do spełniania wymagań egzaminatorów. Nie liczy się odpowiedź ory-
ginalna czy kreatywna, lecz konkretna, ta właściwa, zapisana na arkuszu odpo-
wiedzi. W życiu jednak nie o to chodzi. Każdy problem czy wymaganie posiada
wiele możliwych rozwiązań. Kiedy wymaga się od nas kreatywności, powodem
jest to, że oczywiste rozwiązanie nie wystarcza — ktoś już je wykorzystał, wy-
próbował, potrzeba czegoś nowego i oryginalnego.
Jeśli bycie twórczym oznacza podejmowanie ryzyka, wygłupianie się (więk-
szość przełomowych pomysłów na początku wydawała się szalona) i doznawa-
nie porażek, pojawia się inny kłopot. Te cechy nie są mile widziane. Sami często
ich nie lubimy. Kultura korporacyjna zazwyczaj nie toleruje porażki, błąd moż-
na popełnić tylko raz. Nawet konstruktywne metody, takie jak kompleksowe za-
rządzanie jakością (ang. Total Quality Management — TQM), mają swoje wa-
dy, ponieważ zakłada się w nich, iż niepowodzenie jest zawsze złe. Tymczasem
jest tylko jeden sposób, aby być naprawdę oryginalnym: odrzucić ograniczenia
i próbować. Nieraz poniesiesz porażkę, lecz nie przejmuj się tym, gdyż czło-
wiek uczy się na błędach. Tylko w ten sposób można osiągnąć najwyższy twór-
czy poziom. Najszybszym sposobem na podniesienie tego poziomu jest odsu-
nięcie na bok pragmatyzmu, to on bowiem niszczy świeże idee. Kreatywny zespół
oznacza, że żaden z jego członków nie obawia się, iż prezentując pozornie głupi
pomysł, zostanie wyśmiany.
Jakby tego było mało, istnieje jeszcze inne niebezpieczeństwo: syndrom eks-
perta. Kultura ekspertów rozwija się. Ekspertyza jest jednym z głównych towarów
na sprzedaż. Może jednak być groźna w odniesieniu do kreatywności. Ekspertyza
r01-08
15
15
Przyspieszony kurs kreatywności
to wiedza o tym, jak było przedtem. Choć najlepsi eksperci potrafią elastycznie
dostosować się do nowej sytuacji, to ekspertyza często oznacza klapki na oczach
w obcowaniu z tym, co nowe. Eksperci znakomicie wiedzą, co nie jest możliwe.
Jeśli chcemy innowacji, kreatywności, powinniśmy poszukiwać poza środowi-
skiem ściśle związanym z danym projektem lub działalnością. Nie oznacza to
rezygnacji z usług ekspertów, a jedynie rozszerzenie zakresu naszego wkładu.
Kurs pięciu elementów
Od lat czterdziestych ubiegłego stulecia starannie badano kreatywność i możli-
wości jej rozwijania. Ogólnie można powiedzieć, że istnieje pięć sposobów na
jej wspieranie, zarówno w przypadku jednostek, jak i organizacji.
Te pięć ścieżek do twórczego myślenia to kultura, techniki, rozwój osobisty,
energia umysłu i zabawa.
Branie pod uwagę kultury — czy to w ogóle społeczeństwa, czy też w orga-
nizacji, której jesteśmy częścią — jest istotne, ponieważ łatwo w niej stłamsić
kreatywność. Aspekt kulturowy będzie pojawiał się w niniejszej publikacji naj-
rzadziej, jako że zmiany na tym polu są kwestią obszerniejszą niż sama twór-
czość i zazwyczaj traktowane są oddzielnie.
Techniki to mechanizmy, które powstały, aby pomóc nam w pełni czerpać
z naszej wrodzonej kreatywności. Nie są nową koncepcją. Leonardo da Vinci
korzystał z udokumentowanej techniki stymulowania nowych pomysłów (ryso-
wał na kartce papieru z zamkniętymi oczami, a następnie powstałe w ten sposób
bazgroły zmieniał w obraz prowokujący nowe idee). Jednak większość używa-
nych obecnie technik powstało w dwudziestym wieku i ma na celu uwolnienie
umysłu oraz zachęcanie do tworzenia nowych koncepcji.
Umieszczenie na tej liście energii umysłu nie jest diagnozą psychiatryczną,
lecz raczej stwierdzeniem, iż otoczenie i nastrój również mają wpływ na naszą
twórczość i łatwość przepływu idei.
Rozwój osobisty jest istotny dlatego, że twórczego podejścia nie zawsze
można się nauczyć, można je jednak ćwiczyć i rozwijać. Łatwość w przyswajaniu
wiedzy i zdolności pamięciowe pomagają w budowie bazy dla nowych pomy-
słów. Ćwiczenie nowych skojarzeń ułatwia zaś powstawanie oryginalnych kon-
cepcji w przyszłości.
Jest też zabawa, nierozerwalnie związana z kreatywnością. Nie jest możliwe,
aby tworzyć i nie bawić się tym. Podejście do pracy z uśmiechem zawsze stymu-
luje myśl twórczą. To sprowadza nas do punktu wyjścia, jako że często w miejscu
pracy zabawa jest niedopuszczalna, a działalność firmy traktuje się poważnie.
Kreatywność powinna jednak oznaczać dobrą zabawę przy jednoczesnym otrzy-
mywaniu poważnych rezultatów.
Zanim rozpoczniemy właściwy kurs, zatrzymajmy się chwilę przy każdym
z tych aspektów.
16
16
r01-08
Podstawy
KULTURA
Daj im narzędzia…
Łatwo dać się zwieść myśleniu, iż wystarczy dostarczyć komuś narzędzia wspoma-
gające kreatywność i czekać ze spokojem na świetne pomysły. W praktyce jednak
mechanizm ten jest bardziej skomplikowany. Pokazaliśmy już, że uwarunkowania
społeczne działają przeciwko nowatorstwu. Kultura społeczna rozwinęła się czę-
ściowo po to, aby zaoferować nam bezpieczeństwo w okolicznościach, w których
nowatorstwo może być niebezpieczne. Przejście nad tym czynnikiem do porządku
dziennego jest częścią wspierania kreatywności poprzez świadomość kulturowych
ograniczeń, w większości organizacji nie stanowi jednak kluczowego problemu.
Aspekt kulturowy stwarza trudności z powodu silnego powiązania kreatyw-
ności z niepowodzeniem. Aby być nowatorskim, należy przygotować się na po-
rażkę. Nie chodzi tu o to, że błędy są mile widziane, tylko o to, że przy każdym
twórczym przedsięwzięciu istnieje ryzyko. Bez względu na to, jak dobrze będzie
kontrolowane i minimalizowane, niepowodzenia będą się zdarzać.
Jeśli potrafimy wynosić naukę z popełnionych błędów i podnieść się po nich,
rezultatem będzie skuteczna kreatywność. Richard Feynman, znakomity fizyk XX
wieku, powiedział: „Aby powstawały skuteczne pomysły na pracę, staram się
odnosić porażki tak szybko, jak to tylko możliwe”. Zbyt często jednak kultura
organizacji i biznesu odbiera porażkę jako coś ekstremalnie niebezpiecznego.
Popularniejszym cytatem mogłoby być zatem ostrzeżenie: „Zawiedź raz i jesteś
w tarapatach, zawiedź ponownie i wylatujesz”.
Taka reakcja na niepowodzenie, które jest nieuchronnym skutkiem procesu
twórczego, ma zgubny wpływ na rozwój innowacyjnych myśli. Nikt nie zapro-
ponuje nowych rozwiązań, jeśli wie, że w przypadku niepowodzenia znajdzie
się pod obstrzałem (oby była to tylko przenośnia). Nieumiejętność dostrzeżenia
niszczącego wpływu aspektu kulturowego w procesie twórczym jest najczęstszą
przyczyną niepowodzeń w rozwijaniu kreatywności organizacyjnej.
Zacznij od góry
Zmiany kulturowe (konieczne w większości organizacji) są praktycznie nie-
możliwe bez wyraźnego poparcia górnych struktur organizacji. Dopóki dyrektorzy
i prezesi nie nabiorą właściwego dystansu do niepowodzeń pracowników, nikt
nie uwierzy w ich rzeczywiste wsparcie dla innowacyjnej myśli.
Zmiany kulturowe muszą być widoczne. Kadra zarządzająca ma obowiązek
poświęcić swój czas i dołożyć wszelkich starań, aby doszły one do skutku. Nie
można tego osiągnąć samymi słowami. Przy braku wsparcia „z góry”, podej-
mowanie jakichkolwiek działań mających na celu podwyższenie poziomu kre-
atywności w organizacji na nic się nie zda.
r01-08
17
17
Przyspieszony kurs kreatywności
Kwestia zaufania i wymiany informacji
Kluczowe czynniki w tworzeniu kultury wspierającej kreatywność to zaufanie
i wymiana informacji. Aby można było podejmować właściwe działania i od-
powiednie ryzyko, kadra zarządzająca musi ufać swoim pracownikom. Personel
również musi ufać przełożonym, w przeciwnym przypadku strach o utratę posady
powstrzyma kreatywność i zmiany. Lekcję na temat wspierania twórczości można
znaleźć w podręczniku procedur amerykańskiej firmy handlowej Nordstrom:
W każdej sytuacji używaj własnej, starannej oceny.
Innych zasad nie ma.
Zaufanie wynikające z powyższego stwierdzenia otwiera furtkę dla kreatywności.
Pod warunkiem że to piękne przykazanie ma zastosowanie w praktyce.
Równie ważna podczas rozwijania kreatywności jest wymiana informacji.
Bez niej nie ma zaufania w firmie. Przekazywanie pomysłów na odpowiednich
szczeblach firmy powinno być proste. Uzyskanie informacji o potencjalnych kosz-
tach podejmowanych działań również nie powinno stanowić problemu. Powinna
istnieć możliwość przeprowadzenia badań, na przykład w intranecie, w celu
uzyskania poparcia dla nowego pomysłu. Zbyt swobodna komunikacja będzie
jednak pozbawiona zaufania, więc nie może mieć miejsca. Podobne działania
zostaną uznane za stratę czasu, zbędną zabawę lub za wykraczające poza zakres
obowiązków.
Przestrzeń osobista
Aby sprawdzić, czy w firmie zaszły jakiekolwiek zmiany i czy istnieje w niej
wzajemne zaufanie, warto zezwolić pracownikom na pracę nad indywidualnym
projektem — na przykład przez pół dnia w tygodniu. Niech będzie to cokolwiek,
czego zażyczy sobie pracodawca, pod warunkiem że firma będzie faktycznie za-
interesowana rezultatem końcowym. Może wydawać się, że pół dnia pracy cennego
pracownika to marnowanie czasu, w praktyce jednak korzyści są olbrzymie.
„Przestrzeń osobista” daje każdemu czas na bycie kreatywnym, na odcięcie się
od codziennej presji. Korzyści, jakich dozna organizacja w dłuższej perspektywie
czasowej, znacznie przewyższają pozorną stratę cennych godzin pracy. Nie ma
lepszego sposobu na zilustrowanie rzeczywistego zaufania panującego w firmie.
Część pracowników świetnie poradzi sobie z tego typu zadaniem, inni mogą
mieć trudności. Niektórzy, aby efektywnie wykorzystać ten czas, będą potrze-
bować pomocy. Jednak każdy, od szefa począwszy, a na sprzątaczce skończywszy,
dzięki takiemu podejściu przyniesie korzyści dla siebie i dla firmy.
18
18
r01-08
Podstawy
TECHNIKI
Dlaczego techniki
Najwięksi wrodzy myśli twórczej to brak inspiracji i klapki na oczach. Nieumie-
jętność odnalezienia nowej ścieżki wynika z rutyny bądź z braku wizji. Idea
techniki kreatywności polega na zejściu z dobrze wydeptanej ścieżki, przyjęciu
innego punktu widzenia, zmuszeniu Cię do zrobienia czegoś, czego nie masz
w zwyczaju. To może być niewygodne, jednak jest to jedyny sposób na osiągnię-
cie celu.
Dlatego właśnie coś tak pozornie mechanicznego i nieistotnego jak technika
może mieć tak zadziwiające rezultaty. To nie techniki są kreatywne, Ty jesteś.
Ich największe zalety to wytyczanie nowego punktu wyjścia, umożliwienie Ci czy-
nienia nowych skojarzeń, pomoc w odświeżeniu perspektywy i oryginalność.
Skojarzenia
Wiele z opisywanych tu technik wymaga skojarzeń i odniesienia ich na powrót
do problemu czy wymogu. Poniżej przedstawiono wyjaśnienie tego procesu.
W pewien sposób to jest właśnie najtrudniejszy aspekt kreatywności, choć
nie jest aż tak trudny, jak mogłoby się wydawać. To w tym miejscu przecho-
dzimy od mechanicznej techniki do prawdziwej kreatywności. Ta część procesu
w znacznej mierze polega na doświadczeniu. Im więcej praktyki, tym łatwiejszy
się on staje. To dlatego właśnie zalecamy, żebyś jak najczęściej korzystał z ćwi-
czeń przedstawionych w niniejszej książce, bez względu na to, czy dany problem
Cię dotyczy. Jest to szczególnie istotne, jeśli dziedzina kreatywności jest dla Ciebie
czymś nowym.
Załóżmy, że próbujesz ulepszyć nowy wyrób cukierniczy. Po użyciu techniki
kreatywności wygenerowane zostały następujące skojarzenia:
Wąsy, obroża, futro, łapy, myśliwy, zmierzch, myszy, zabójca, przytulanka, zabawa,
ciepły, przyjazny, trzymający się na uboczu, niezależny, leniwy, aktywny, zły,
mruczenie, syczenie, pazury, zęby.
Jeśli nie jest to oczywiste, użyliśmy techniki, za pomocą której przypadkowe słowo,
w tym przypadku kot, generuje nowe punkty wyjściowe.
Przy rozwijaniu produktów istnieje opcja wstawienia fazy pośredniej w pro-
cesie tłumaczenia przejścia od skojarzenia do pomysłu. Jest nią opis nieistnieją-
cego produktu pod względem skojarzenia. W tym przypadku szukamy jakichś
wyrobów cukierniczych lub wyrobów cukierniczych z czymś. Na przykład:
r01-08
19
19
Przyspieszony kurs kreatywności
Przytulnych wyrobów cukierniczych
Zabójczych wyrobów cukierniczych
Przyjaznych wyrobów cukierniczych
Wyrobów cukierniczych z wąsami
Aktywnych wyrobów cukierniczych
Czasami podczas czytania takiej listy od razu pojawiać się będą pomysły na
znaczenie danej frazy. Drugim etapem jest dokładniejszy opis. Na przykład „Wy-
roby cukiernicze z wąsami” przywiodły nam na myśl stare wyroby cukiernicze.
To z kolei sprawiło, że pomyśleliśmy o bardziej dojrzałych wyrobach cukierni-
czych. Skojarzenia idą dalej w dwóch kierunkach — wyroby cukiernicze dla bar-
dziej dojrzałych klientów lub wyroby cukiernicze o dojrzalszym, pełnym smaku.
Być może przyszły Ci do głowy własne pomysły. Być może nasze idee nie
wydały Ci się wcale takie udane. Nie jest to w gruncie rzeczy istotne. Ważne
jest, że sam proces jest jasny. Można go wykorzystać wszędzie tam, gdzie
istnieje możliwość opisu problemu w postaci zdania, do którego można wstawić
szereg słów.
Jeśli nie jest to możliwe, od skojarzeń do pomysłów należy przejść w sposób
bardziej bezpośredni. Załóżmy, że używamy tych samych słów, ale próbujemy
rozwiązać problem niskiej frekwencji w fabryce. Trudniej stworzyć frazy, musimy
więc być bardziej bezpośredni.
Jedno ze słów z naszej listy — „myśliwy” — poddaje nam pomysł urządze-
nia swoistego polowania na osoby obniżające frekwencję w pracy. Być może
nie dosłownie, jednak warto wykorzystać go do stworzenia programu eliminują-
cego takich ludzi. Obroża to kontrola, dociekanie przyczyn problemów z obec-
nością — rozmowy z pracownikami opuszczającymi dni pracy, żądanie zwol-
nień lekarskich itp. Zabawa przywodzi na myśl przekształcenie zakładu pracy
w miejsce ciekawsze, zabawniejsze, aby pracownicy nie czuli potrzeby omijania go.
Niezależność wygenerowała koncepcję stworzenia małych grup pracowników
odpowiedzialnych za własne wyniki, bez względu na obecność. Widać już, jak
to działa. Powyższe pomysły są jeszcze surowe, to normalne na tym etapie procesu.
Potraktuj je jak delikatne pędy, wymagające troski i uwagi. Jeśli nadepniesz
na nie zbyt wcześnie (poprzez pochopną ocenę), zabijesz je.
Pomysły to nie wszystko — plan działania
Niebezpieczne dla technik może być założenie, że wszystko, czego potrzeba do
bycia kreatywnym, to nieprzebrana liczba nowych pomysłów. Jednak historia
udowadnia, iż nie wszystkie świetne pomysły sprawdziły się w praktyce, nie
były więc kreatywne. Z tego powodu konieczne jest dopasowanie ich do prostego
planu działania, który zapewni zastosowanie Twoich idei w przyszłości.
20
20
r01-08
Podstawy
Powstawanie skutecznego pomysłu obejmuje cztery etapy. Pierwszy to zro-
zumienie istoty problemu. Jeśli pospieszysz się z pomysłami, możesz próbować
rozwiązać nie ten problem, co trzeba,. Upewniając się najpierw, że wiemy, na
czym problem polega, zaoszczędzimy później wiele czasu i wysiłku.
Drugi etap to powstawanie pomysłów. Mimo że to najbardziej widoczny
i „chwalebny” aspekt kreatywności, może zostać pominięty.
Trzecim etapem jest wybór powstałych pomysłów i udoskonalenie przynajm-
niej jednego z nich. To etap szczególnie ważny, jako że nawet najlepsze pomysły
początkowo wymagają dopracowania.
Ostatni etap to przygotowanie do sprzedaży i wdrożenia pomysłu. Nie musi
się on wiązać z wielkimi staraniami, należy się jednak upewnić, jakie są główne
założenia w sprzedaży pomysłu, jak je zrealizować i jakie korzyści wynikną
z procesu implementacji. Warto także ustalić, jakie zasoby i środki, którymi
dysponujemy w przypadku pojawienia się problemów, są wymagane. To proste
przygotowanie jest konieczne. Łatwo zapomnieć o nim, zbytnio ekscytując się zna-
komitym z pozoru pomysłem.
Przygotowanie powyższego planu działania nie powinno przebiegać zbyt
długo ani rygorystycznie — to raczej sposób upewnienia się, że podjęto właściwe
działania zwiększające do maksimum szanse powodzenia pomysłu.
ROZWÓJ OSOBISTY
Najważniejszym organem człowieka jest mózg, jednak nie wyposażono nas
w instrukcję obsługi i nie wyszkolono, jak go wykorzystywać. To jeden z naj-
większych braków w naszej edukacji — po prostu takiego treningu nie uwzględ-
niono w rozkładzie materiału. Nikt nie wykorzystuje w pełni możliwości swojego
mózgu. Kurs ten ma częściowo na celu rozwój umysłu — od technik pamięciowych
do przyswajania wiedzy.
Poznaj swój mózg
Aby skuteczniej wykorzystywać swój mózg, nie musisz o nim wiele wiedzieć,
choć odrobina takiej wiedzy nie zaszkodzi. Ekscytujemy się fenomenem mózgu
ze względu na liczby. Podstawowy model przedstawia mózg jako zestaw pro-
stych przełączników, neuronów, które tak jak bity komputera mogą przyjąć jed-
ną z dwóch wartości. Jednak biorąc pod uwagę to, że mózg składa się z 10 mi-
liardów neuronów, z których każdy może współpracować z tysiącami innych,
liczba kombinacji jest oszałamiająca. Wypustki łączące neurony tworzą 150 000
kilometrów połączeń.
r01-08
21
21
Przyspieszony kurs kreatywności
Biorąc pod uwagę zakres możliwości mózgu, nie ma wątpliwości, że nie jest
on w pełni wykorzystywany, pomimo ogromnej złożoności zadań, które wyko-
nuje. Niektórzy twierdzą, że korzystamy z 10 jego możliwości, inni że wyko-
rzystujemy jedynie 0,1 . Jedno jest pewne — stać nas na więcej.
Może się wydawać, że określona część mózgu odpowiada za poszczególne
zadanie. Takie też było powszechne przekonanie przez wiele lat. Nie jest to nie-
stety takie proste. Nawet podstawowa funkcja może spowodować aktywność
w wielu obszarach mózgu. Przez długi czas przekonywano, że lewa i prawa
półkula mózgu pracują w zupełnie odmienny sposób. Lewa to strona opanowana,
odpowiadająca za logiczne myślenie, języki i matematykę. Sposób jej działania
jest sekwencyjny, krokowy. Prawa zaś to strona twórcza, artystyczna. Jej podejście
jest bardziej analogiczne, globalne, stąd łatwiej radzi sobie z wizualnym obrazo-
waniem i rozpoznawaniem wzorców. Prawa półkula jest twórcza, a lewa przy-
ziemna, praktyczna.
Obecnie teorię tę poddaje się jednak w wątpliwość, choć pozostawia ona
wartościowe dziedzictwo. Mózg z pewnością dzieli się na dwa tryby operacyjne,
nawet jeśli nie jest to podział względem lewej i prawej półkuli. Prawdopodobnie
dzieli się on na część świadomą (lewą) i nieświadomą (prawą), z których częściej
używamy tej pierwszej. Aby być kreatywnym, należy przełączać się między
tymi dwoma trybami lub korzystać z obu naraz. Lewą częścią oceniać sytuację,
prawą generować pomysły, lewą je oceniać, prawą likwidować ewentualne pro-
blemy. Musimy korzystać z umysłu w sposób bardziej efektywny, ale i ćwiczyć
przejście i łączenie trybów jego pracy.
Edukacja — wzmocnienie czy osłabienie umysłu?
Większość z nas spędza na nauce około 11 – 17 lat. Niektórzy uczą się całe życie.
Biorąc pod uwagę możliwości naszych mózgów, stratą jest zatrzymanie procesu
przyswajania wiedzy i umiejętności w późniejszych etapach naszego życia. Naukę
łatwo pomylić z edukacją. Oficjalny system edukacyjny ma wiele zalet, choć
niekoniecznie polegają one na elastycznej gimnastyce umysłu. Pomimo że dobry
system edukacyjny zwiększa zdolności przyswajania i przetwarzania wiedzy i ra-
czej w żaden sposób nie wpływa na zdolności pamięciowe, zazwyczaj hamuje
kreatywność jednostki.
Powodów jest wiele. Jak już wykazaliśmy, kreatywność zagraża przetrwaniu
w niebezpiecznych sytuacjach. Być może szukanie różnych sposobów ucieczki
z dżungli stymuluje kreatywność, jednak rzucanie się w paszczę lwa nieko-
niecznie musi okazać się dobrym posunięciem. Nawet jeśli twórczość jest teo-
retycznie bezpieczna, na przykład podczas pracy w bezpiecznej sferze pomysłów,
może zagrażać edukacji. Większość systemów edukacyjnych dąży do zrealizo-
wania ustalonego rozkładu zajęć w wyznaczonym czasie, a bycie zbyt twórczym
może w tym przeszkodzić. Praktyczny nauczyciel poszukuje odpowiedzi wyma-
ganych przez egzaminatorów, a nie najbardziej kreatywnych.
22
22
r01-08
Podstawy
Rezultatem tego jest stopniowa redukcja kreatywności od momentu rozpo-
częcia szkoły do jej ukończenia. Co gorsza, do zachowań konformistycznych
prowadzi presja ze strony rówieśników i wynikająca z nich jeszcze większa
utrata kreatywności. Nie jest to zarzut kierowany w stronę systemu edukacyjnego.
Pewien stopień konformizmu jest niezbędny. Jednak już na tak wczesnym etapie
przekonujemy się, że po zakończeniu edukacji szkolnej jeszcze bardziej potrze-
bujemy treningu umysłu.
Wiedza, pamięć i nowe skojarzenia
Mózg ludzki stanowi rozległy system funkcji i możliwości, jednak w dziedzinie
kreatywności szczególnie istotne są trzy obszary — wiedza, pamięć i umiejęt-
ność tworzenia nowych skojarzeń. Każdy z nich reprezentuje konkretny aspekt
siły umysłu. Wszystkie trzy składają się na ogólne zdolności mózgu — jak
efektywnie magazynujesz i korzystasz z wiedzy, jak dobrą masz pamięć i jak
łatwo generujesz pomysły. Ćwiczenia umieszczone w niniejszym podręczniku
umożliwiają rozwój każdego z tych aspektów.
Aktywność świadoma i nieświadoma
Profesor Guy Claxton w swojej książce zatytułowanej Hare Brain, Tortoise Mind
(patrz strona 308) stwierdza, że jesteśmy przywiązani do świadomego, ostrożnego
toku myślowego. Badania naukowe, śledztwa detektywistyczne — wszędzie kła-
dzie się nacisk na obiektywny, racjonalny punkt widzenia (nawet dzieło Claxtona
pełne jest takiej argumentacji). Jednak wiemy, że umysł nieświadomie może do-
konać niesamowitych rzeczy. Każdemu chyba zdarzyło się zdać sobie sprawę,
że dopiero co wykonał złożone zadanie, jak na przykład jazda samochodem,
w sposób zupełnie automatyczny. Czasami mimo usilnych starań nie możemy sobie
czegoś przypomnieć, a udaje nam się to dopiero, kiedy przestajemy o tym myśleć.
Wiele z zamieszczonych tu ćwiczeń ma na celu sprowokowanie właśnie ta-
kiego toku myślenia. Musisz nauczyć się wykorzystywać plusy pojawiające się
po odejściu od racjonalizmu, pozwolić umysłowi w całości skupić się na danym
problemie. Tego typu ćwiczenia mogą wydawać się nieco banalne, a po co skupiać
się na banałach, skoro chcemy nauczyć się czegoś praktycznego. De facto są jednak
praktyczne, mimo iż ich nietuzinkowość może pozornie sugerować co innego.
Zwolennicy technik podświadomości powołują się na ich zgodność z trady-
cyjną filozofią Wschodu i mistycyzmem. To prawda, jednak nie należy dać się
zwieść. Mimo że filozofia zachodnia często opiera się na z góry określonym po-
dejściu, religie Zachodu i Bliskiego Wschodu mają tak samo głęboko zakorze-
nione tradycje medytacji i refleksji jak religie Dalekiego Wschodu. Nie ma po-
trzeby przechodzenia na buddyzm, jeśli kłóci się to z naszymi wierzeniami.
r01-08
23
23
Przyspieszony kurs kreatywności
Podejście stosowane w judaizmie, chrześcijaństwie i religii muzułmańskiej jest
nawet bardziej praktyczne, łączy bowiem tryb świadomy i podświadomy, podczas
gdy praktyki Wschodu koncentrują się jedynie na tym drugim. Jeśli nie jesteś
osobą religijną, nie martw się — badania naukowe popierają wartość praktyczną
takiego podejścia.
Czym jest wiedza
Pytanie to brzmi nieco banalnie, jednak absolutnie takie nie jest. Wiedza stanowi
wierzchołek piramidy, u której podstaw leżą dane i informacje.
Dane to zbiór faktów bez jakiejkolwiek interpretacji. Stanowią wynik wyścigu
czy meczu piłki nożnej. Natomiast analiza i kombinacja danych składają się na
informację. Dane często się przetwarza. Można je zaprezentować w taki sposób,
aby manipulowały odbiorcą lub komentowały postać, jaką przybrały. Wówczas
stają się informacją. Wiedza jest jednak czymś więcej. To przetworzenie danych
w informacje za pomocą umysłu. Wiedza koncentruje doświadczenie i racjonalizm,
aby umożliwić radzenie sobie w nowych okolicznościach. Wiedza to waluta
ekspertów.
W XXI wieku, pełnym gwałtownych zmian i nadmiaru informacji, wiedza
jest niezbędna. Panującym zasadom łatwo się podporządkować w czasach stabili-
zacji i spokoju. Tak było na początku XX wieku i po części jest tak dziś. Jednak
zasady się nie sprawdzają, kiedy wszystko dookoła się zmienia. Nie można na nich
wówczas polegać, trzeba mieć zestaw własnych priorytetów i wiedzę umożli-
wiającą ich właściwe zastosowanie w nowej sytuacji. Z tego powodu eksperci
są dziś bezcenni, a umiejętność radzenia sobie z wiedzą stała się jedną z naj-
ważniejszych zdolności osobistych.
Co z internetem
No właśnie. W pewnym sensie nie ma w nim nic rewolucyjnego. Nadal przecież
chodzi o poszerzanie wiedzy poprzez komunikację i wyszukiwanie informacji.
Rewolucyjna jest natomiast skala jego dostępności. To on umożliwia natychmia-
stową komunikację z osobami, od których można uzyskać wiedzę i informacje.
Jeśli potrafisz odnajdywać interesujące Cię informacje, za jego pomocą rozwiniesz
swoją bazę informacyjną dostępną na wyciągnięcie ręki, 24 godziny na dobę.
Niniejsza książka nie uczy, jak wykorzystywać internet efektywniej, ale
można tu znaleźć kilka ćwiczeń, które mają z nim związek. Aby dowiedzieć się
o tym więcej, należy zapoznać się z inną publikacją wydawnictwa Kogan Page,
The Professional Guide to Mining the Internet (więcej informacji na stronie 309).
24
24
r01-08
Podstawy
Jak lepiej zarządzać wiedzą
Zarządzanie wiedzą to dziś nauka sama w sobie, ale na potrzeby tego podręcznika
możemy ją względnie uprościć. Uznajmy ją zatem za umiejętność niezbędną do
odnajdywania i przetwarzania informacji, kategoryzowania i grupowania oraz
do wcielania ich do osobistej bazy wiedzy. Ta rozszerzająca kreatywność „baza
wiedzy” jest sumą tego, co mamy w pamięci i co wiemy na temat jej zarządzania.
Biblioteka to nie tylko książki, ale i dyski CD, informacje na papierze i kompu-
terze, w internecie i lokalnej bibliotece. Aby informacje te zamienić w wiedzę,
należy rozwinąć umiejętność wykorzystywania ich w swoim fachu — umiejęt-
ność zarządzania właściwą informacją we właściwym czasie w celu osiągnięcia
zamierzonych efektów. (A mieliśmy to uprościć. Jeśli wydaje się to zbyt skom-
plikowane, spróbuj poczytać przeciętną książkę na temat zarządzania wiedzą).
Jak działa pamięć
Istnieją dwa rodzaje pamięci — krótkotrwała i długotrwała (właściwie jest jesz-
cze trzeci rodzaj, pośredni, ale nie komplikujmy sprawy). Pamięć krótkotrwała
to pamięć operacyjna, tracimy ją — tak jak w przypadku gdy wyłączamy kom-
puter. Pamięć ta ma niewielką pojemność. Zazwyczaj można za jej pomocą
radzić sobie jedynie z około siedmioma elementami jednocześnie. Podłączenie
kolejnego eliminuje jeden z poprzednich. Działanie pamięci krótkotrwałej można
zaobserwować w momencie między sprawdzeniem numeru telefonicznego w książce
a wykręceniem go. Może wydać się dziwne, że skoro pamięć krótkotrwała ograni-
czona jest do około siedmiu elementów, radzi sobie z dziewięciocyfrowym nu-
merem. Na szczęście ludzka pamięć jest nieco bardziej elastyczna niż komputerowa.
Podczas gdy pamięć komputerowa składa się z prostych bitów przyjmujących
tylko dwie wartości, ludzka może za jeden element uznawać obraz lub całe słowo.
Na przykład znany numer kierunkowy będzie stanowił stały element, pozosta-
wiając przestrzeń wystarczającą do zapamiętania reszty numeru.
Pamięć długotrwała to coś zupełnie innego. Jej pojemność jest praktycznie
nieograniczona. Jest tam pełno miejsca na wszystko, co kiedykolwiek zechcesz
zapamiętać. To ją zamieszkują pojęcia, które za pomocą procesów twórczych
przeistoczą się w nowe idee. Jednak umieszczanie w niej elementów jest nieco
trudniejsze niż w przypadku pamięci krótkotrwałej. Korzystanie z tej drugiej to
akt woli wprowadzany w życie natychmiast. Korzystanie z pamięci długotrwałej
wymaga natomiast pracy.
I tu właśnie brak treningu umysłu staje się utrapieniem. Jeśli nie rozumiesz,
w jaki sposób działa mózg, procedury niezbędne do zapisania czegoś w pamięci
mogą wydawać się dziwaczne. Stają się one jednak bardziej oczywiste po uświa-
domieniu sobie, że obrazy przetrzymywane są w pamięci w postaci swego ro-
dzaju mapy zapamiętanych elementów. Najskuteczniejszą metodą pamięciową
r01-08
25
25
Przyspieszony kurs kreatywności
jest przedstawianie elementów w postaci jak najjaskrawszych obrazów — to
dlatego tak dobrze sprawdzają się graficzne prezentacje informacji, takie jak
mapy umysłu. Jednak aby elementy pozostały w pamięci, będziemy potrzebować
okresowych podsumowań. Najlepiej zaraz po przyswojeniu materiału, kilka godzin
później, po miesiącu i po sześciu miesiącach.
Zapominanie
Skoro już w naszej pamięci długotrwałej coś się znalazło, warto zapytać, dla-
czego zdarza nam się to zapominać. Byłoby bardzo pożyteczne, gdybyśmy mogli
przypominać sobie wszystko, co uprzednio zapamiętaliśmy. Zapominanie to pro-
ces złożony. Kiedy coś zapominamy, nie musi to oznaczać całkowitego wyma-
zania z pamięci. Jest bardziej prawdopodobne, że utraciliśmy tylko część infor-
macji lub że ścieżki do nich nie są wystarczająco dobrze „wydeptane”. Każdemu
z nas zdarzyło się przecież zapomnieć czegoś, a następnie niespodziewanie przy-
pomnieć sobie o tym po kilku godzinach. Nie ma zatem wątpliwości, iż nie zostało
to zupełnie wymazane z pamięci, a jedynie zawieruszone.
Czasami wspomnienia zacierają się z powodu wyparcia (jeśli wspomnienie
było dla nas nieprzyjemne). Zazwyczaj jednak nie pamiętamy czegoś, ponieważ
jesteśmy w niewłaściwym nastroju lub inne wspomnienia naruszyły ścieżki do-
stępu do tego, o które nam chodzi. Nie oznacza to, że wyczerpała się pojemność
pamięci — to nie może się zdarzyć. Obrazy i skojarzenia stosowane do przy-
woływania danego wspomnienia zostały po prostu zastąpione innymi, podob-
nymi. Trudno przypomnieć sobie wakacje nad morzem sprzed 10 lat, jeśli od
tamtego czasu wypoczywaliśmy nad nim jeszcze kilkakrotnie.
Jeśli przyjmiemy, że jest to główny powód, dla którego zdarza nam się za-
pominać, łatwo będzie go zwalczać. Można tego dokonać za pomocą podsumowań
oraz jak najsilniejszej personalizacji i wzmocnienia zbioru obrazów powiązanych
z danym wspomnieniem.
Magia wspomnień
Ustaliliśmy już, że możliwości mózgu są całkiem spore. Jak więc możliwe jest,
że nigdy nie pamiętamy, gdzie zostawiliśmy klucze? Pamięć zadziwia niesamo-
witymi wyczynami i zawodzi nas w najprostszych sprawach.
Wielu ludzi ma problemy z zapamiętywaniem nazwisk, łączeniem ich z kon-
kretnymi osobami, jednak wszyscy znakomicie zapamiętujemy twarze. Większość
z nas pamięta ich tysiące, od przyjaciół i rodziny, do aktorów i przypadkowych
znajomych z pracy. Jednak kiedy próbujemy opisać kogoś, kogo znamy dobrze,
w sposób, który odróżniałby tę osobę od innych postaci w naszej galerii twarzy,
mamy problem. Cechy podstawowe nie różnią się za bardzo. Podczas zapamię-
26
26
r01-08
Podstawy
tywania twarzy korzystamy ze złożonego zestawu kształtów, wzorów i kolorów.
Zapamiętywanie osoby wymaga również wielu wskazówek pochodzących z reszty
jej ciała, sposobu poruszania się, dlatego łatwiej jest zapamiętać kogoś, kogo
rzeczywiście spotkaliśmy, niż kogoś widzianego na fotografii. Mniej więcej rok
temu czekałem na kolejkę na stacji metra w Londynie. Przypadkiem zajrzałem
do biura mieszczącego się na peronie. Rozpoznałem jedną z dwóch znajdujących
się tam osób. Stało się tak, pomimo że mężczyzna ten nie miał nic wspólnego
z londyńskim metrem, więc nie spodziewałem się go tam ujrzeć. Szkło było przy-
ciemnione, a człowiek był do mnie odwrócony plecami. Rozpoznałem go jedynie
po sposobie, w jaki się poruszał.
Kolejnym przykładem na ułomność pamięci są wspomniane numery telefo-
niczne. Nie jest łatwo je zapamiętać. Kiedyś w pokoju hotelowym spędziłem
cały wieczór, próbując przypomnieć sobie własny numer domowy. Z jakichś po-
wodów wymknął się z mojej pamięci i im bardziej próbowałem go sobie przy-
pomnieć, tym trudniej mi to przychodziło. Skoro tak dobrze znany numer może
uciec nam z pamięci, nic dziwnego, że trudno spamiętać inne. Po części wynika
to z tego, że trudno zapamiętać więcej niż sześć do ośmiu elementów w grupie.
Firmy telekomunikacyjne próbują grupować odpowiednio numery, jednak są
one po prostu za długie. Dzieje się tak również dlatego, iż są bezosobowe i nie
sposób przyporządkować im jakichkolwiek obrazów. W przeciwieństwie do pa-
mięci komputerowej, ludzka działa, opierając się na obrazach, a nie cyfrach.
Łatwiej jest zatem zapamiętać adres e-mail niż numer telefoniczny, gdyż zazwy-
czaj składa się on ze słów (zwykle zawierających wizualne skojarzenia).
Więc co robić, jeśli mamy problemy z zapamiętywaniem numerów lub na-
zwisk? I jak to możliwe, że niektóre osoby nieposiadające pamięci fotograficz-
nej (rzadkiej umiejętności umieszczania w pamięci całej strony tekstu) potrafią
zapamiętać nazwiska całej grupy osób lub ich numery telefonów? To nie magia,
tylko sztuczka. Już starożytni Grecy wiedzieli, że pamięć można stymulować za
pomocą drobnych sztuczek. Mnemonika (nazwa techniki pamięciowej) polega
na łączeniu elementu, który chcemy zapamiętać, z obrazem, co ułatwia jego za-
pamiętanie. W ćwiczeniach opisanych w tym podręczniku zaobserwujemy wiele
praktycznych zastosowań tych sztuczek.
Najtrudniej uwierzyć w to, że działają one na każdym człowieku. No dobrze,
pan z telewizji potrafi tak zrobić, ale pewnie jest szczególnie utalentowany.
Nieprawda — każdy może tego dokonać. Kiedy po raz pierwszy spotkałem się
z tymi technikami około 20 lat temu, postanowiłem je wypróbować w ten sam
dzień, idąc do sklepu. Zapamiętałem nazwisko pierwszej osoby z plakietką identy-
fikacyjną. Nieświadomie nazwisko, na które spojrzałem tylko raz, pozostało ze
mną przez 20 lat, aż do dziś. To nasze wrodzone lenistwo powstrzymuje nas
przed korzystaniem z tych technik, chyba że są one regularnym nawykiem. Jak
większość umiejętności, wymagają one praktyki, szlifu.
r01-08
27
27
Przyspieszony kurs kreatywności
Wartość pamięci
Pozostańmy jeszcze przy temacie pamięci. Większość ludzi nie chce uczyć się
sztuczek, tylko bardziej efektywnego korzystania z pamięci. Jest to nieporozu-
mienie. Mnemonika i techniki jej podobne uznawane są za sztuczki tylko dlatego,
że znacznie ułatwiają coś wyraźnie trudnego. Polegają na zamianie czegoś, czego
mózg nie lubi przyswajać, w coś, co przyswajać lubi. I to właśnie jest „bardziej
efektywne korzystanie z pamięci”.
Czy jednak potrzebujemy dobrej pamięci w czasach, kiedy wszystko można
z łatwością obliczyć, odzyskać z bazy danych lub znaleźć w sieci internetowej?
Jak najbardziej. Posiadamy znaczne pokłady niewykorzystywanej pamięci, które
mogą być bardziej pomocne niż komputer. Korzystając z kilku prostych sztuczek
pamięciowych, można uzyskać znakomite rezultaty. Za przykład może tu posłu-
żyć to, że ludzie wolą, gdy zwracamy się do nich po imieniu, nawet gdy wiedzą,
że są manipulowani. Jeśli zapamiętasz imiona wszystkich osób w nowej grupie,
łatwiej Ci będzie przekonać je do czegokolwiek. Również w innych okoliczno-
ściach pamięć pomaga oszczędzać czas i osiągnąć lepsze wyniki działania. Nie
trzeba pamiętać wszystkiego, warto natomiast wychwytywać najbardziej istotne
informacje i przygotować się do ich wykorzystania. Dla niniejszego kursu naj-
ważniejsze jest jednak to, że dobra pamięć zapewnia bogatsze źródło punktów
wyjścia, skojarzeń i powiązań w procesie twórczym.
Czy to wrodzone?
Powszechnie wiadomo, że niektórzy są bardziej kreatywni niż inni. Ludzie tacy
łatwiej kojarzą, co pomaga im tworzyć nowe pomysły. Większość z nas ochoczo
kłania się geniuszowi innych, przyjmując, że choć radzimy sobie z podchwyceniem
pomysłu, to niekoniecznie musimy być tak kreatywni, jak jego twórca. Gdyby
kreatywność była jedynie wrodzona, moglibyśmy zakończyć ten kurs już w tym
momencie. Nie jest to jednak takie proste.
Ukierunkowana edukacja, wymagająca „właściwej odpowiedzi” może zreduko-
wać osobistą twórczość. Istnieją jednak techniki i ćwiczenia, które mogą ją zwiększyć.
Nie powinno to nikogo dziwić, jako że w procesie twórczym chodzi przecież o umie-
jętność spojrzenia poza przyjęte przez nas nawyki myślowe. Techniki te pomogą
pozbyć się owych nawyków, otwierając nowe widoki i możliwości. Same w sobie
nie są kreatywne, jednak uwalniają potencjalną drzemiącą w nas kreatywność.
Trening kreatywności
Wszyscy chcielibyśmy poprawić swoje umiejętności na polu tworzenia no-
wych skojarzeń, pytanie tylko, jak tego dokonać. Niestety takiej indywidualnej
kreatywności nie można się po prostu nauczyć. W przeciwieństwie do technik
28
28
r01-08
Podstawy
kreatywności, które są mechanicznymi procesami ułatwiającymi poruszanie się
w nowych kierunkach, ogólny wzrost twórczego myślenia jest celem bardziej
obszernym celem.
Znaczna część tego kursu składa się z ćwiczeń osobistej kreatywności. To
prawda, że szkoła hamuje jej rozwój, ale przynajmniej daje nam okazje do ćwi-
czenia jej. Większość z nas od zakończenia szkoły nie próbowało tworzyć sztuki
czy napisać czegoś. Dla niektórych szkoła to ostatni okres, w którym czytali li-
teraturę piękną. Czas to zmienić. Jeśli chcesz zwiększyć poziom swej kreatyw-
ności, musisz poćwiczyć te formy twórcze.
Należy zwrócić uwagę, że nie jest to cel sam w sobie. Nieistotne jest, czy
napiszesz opowieść czy namalujesz obraz i następnie go wyrzucisz (jak już się
czegoś nauczysz). Naszym celem nie jest zmienić Cię w pisarza czy artystę, ale
zwiększyć luz, z jakim wychodzisz poza normy. Sprawić, że będzie to czynność
naturalna, jak mycie zębów lub prowadzenie samochodu. Jeśli masz dzieci, masz
też naturalną okazję na poszerzenie zakresu treningu kreatywności. Małe dzieci
zawsze proszą, aby im coś narysować lub opowiedzieć. Być może zazwyczaj
próbujesz wymigać się od tego, ale tym razem skorzystaj z tej okazji, aby po-
ćwiczyć swoją kreatywność na niewymagającej publiczności.
Oprócz trenowania tradycyjnych elementów twórczości będziemy także roz-
ciągać umysł przy użyciu łamigłówek i stymulując różne typy myślenia. Nie
zniechęcaj się, jeśli nie przychodzi Ci to naturalnie. Nie trzeba lubić łamigłówek
(choć oczywiście można), aby wyciągnąć z nich korzyści, tak jak nie trzeba lu-
bić biegania, aby dzięki niemu zwiększyć formę. Można być sceptycznym co do
wartości technik odkrywających nasz sposób myślenia. Być może ich stosowa-
nie wyda Ci się zbyt osobiste. Ćwiczenia te nie zostały jednak oparte na filozofii
Wschodu ani na mętnym, alternatywnym stylu życia, tylko na konkretnych ba-
daniach nad sposobem, w jaki pracuje umysł.
ENERGIA UMYSŁU
Mając na uwadze umysł
Kreatywność to aktywność umysłu, która w znacznej mierze zależy od jego
energii. Po części wpływa na to środowisko naturalne, po części poziom energii
i podejście naszego otoczenia.
Istnieją konkretne fizjologiczne powody takiego stanu rzeczy. Umysł, kiedy
pracuje pod presją, ma tendencję do korzystania z dobrze sprawdzonych paten-
tów. Idealnym stanem dla kreatywności jest zatem relaks umożliwiający swego
rodzaju sen na jawie. Presja powoduje, że mózg szuka ścieżek na skróty, dobrze
r01-08
29
29
Przyspieszony kurs kreatywności
już wydeptanych. Wówczas ciało uwalnia substancje chemiczne, które mają ne-
gatywny wpływ na kreatywność i zmuszają mózg do szybszej pracy, jednocze-
śnie otępiając jego reakcje.
Relaks nie oznacza jednak senności. Kreatywność, jak każda inna aktywność
umysłu, wymaga dzielenia zadań na segmenty po nie więcej niż 45 minut. Po
przekroczeniu tego czasu poziom koncentracji spada, a wraz z nią skuteczność
i kreatywność.
Oprócz robienia przerw istnieją jeszcze trzy sposoby na stymulowanie bar-
dziej kreatywnego sposobu działania umysłu. Aktywność fizyczna — zastrzyk
energii dla osoby lub grupy. Zabawa — humor i powiązane z nim działanie
umysłu. I wreszcie każda forma myślenia przeznaczona dla prawej części mózgu,
myślenie przestrzenne, muzyka i sztuka, całościowe uchwycenie problemu. Kiedy
siedzimy i próbujemy być kreatywni, skupiamy się głównie na lewej półkuli
mózgu, podczas gdy w procesie twórczym należy korzystać ze wszystkich moż-
liwości umysłu i rozszerzać bazę skojarzeń do maksimum.
Środowisko naturalne
Prowadząc treningi kreatywności na przestrzeni lat, wielokrotnie pytaliśmy ludzi
o to, jak i kiedy powstają ich pomysły. Najczęściej odpowiadali, że na spacerze,
podczas jazdy samochodem, w kąpieli, podczas słuchania muzyki itp. Prawie
nikt nie twierdził, że w pracy, kiedy telefon się urywa, a szef sterczy nad uchem,
oczekując wyników.
Ucieczka od zwyczajnego środowiska pracy może być jednym z najlepszych
sposobów na wspomaganie twórczej energii umysłu. Jeśli zamierzasz prowadzić
trening kreatywności, spróbuj przeprowadzić go w niestereotypowych warunkach
— na basenie, w czyimś domu, w pociągu, na łące. Pomyśl o wpływie środowiska
na kreatywność.
Siła zespołu
Praca zespołowa jest chwalona niemal wszędzie. Nie sposób obrazić kogoś,
używając tego terminu. Zespół jest ideałem, tak w środowisku pracy, jak i w świecie
sportu. Które z określeń wolelibyśmy zobaczyć na raporcie wyników naszej
pracy — „gracz zespołowy” czy „samotnik”? Jeśli jednak przyjrzymy się więk-
szości prawdziwych zespołów, dojrzymy rysy na wizerunku.
Teoretyczną korzyść wynikającą z pracy zespołowej można streścić w jed-
nym słowie — synergizm. Synergizm był początkowo terminem biologicznym,
który opisywał, jak łączne działanie różnych składników może dać efekt całkowity
przewyższający sumę efektów działania każdego z nich oddzielnie. Od niedawna
tego terminu używa się w podobny sposób w odniesieniu do ludzi. Praca zespołowa
30
30
r01-08
Podstawy
ma na celu łączenie talentów poszczególnych osób, aby stworzyć coś więcej, niż
jest to możliwe w przypadku każdej z nich osobno. Łatwo jest podać przykład
potwierdzający prawdziwość tego zdania. Możliwe jest jednak także przytoczenie
przykładu na to, że praca zespołowa ma negatywny efekt. Słowo „zespół” ma
bardzo pozytywny wydźwięk, ale „komisja” i „zebranie” już niekoniecznie.
Bardzo często rezultatem pracy grupowej zamiast synergizmu jest rozpro-
szenie. W najlepszym przypadku kończy się na nudzie i ograniczeniu udziału
członków grupy do minimum. W najgorszym będziemy świadkami stłumienia
nowych idei i rażącej straty czasu. Czy oznacza to, że cały zachwyt nad pracą
zespołową jest zbędny? W pewnych okolicznościach tak. Niektóre zadania po
prostu lepiej wykonywać indywidualnie. Z pewnością jednak zespół może dawać
olbrzymie korzyści, szczególnie w kontekście biznesowym. Problem polega na
tym, jak sprawić, aby zespół współpracował. Pomoże w tym wiedza na temat
czynników powstrzymujących współpracę.
Natura bestii
Zespół to zbiór indywidualistów. Zawsze. To jedna z tych oczywistych prawd,
którą tak łatwo przeoczyć. Bardzo wygodnie jest myśleć o drużynie jako o jed-
nostce, pojedynczej postaci. Sugeruje to skupienie i kontrolę. Jest to jednak wy-
godna fikcja, fałsz. Kluczowy jest tu tkwiący u podstaw indywidualizm. Bez
niego nie ma synergii. Jeśli każdy członek zespołu myślałby i zachowywał się
tak samo, nie otrzymalibyśmy niczego więcej niż w przypadku jednej osoby.
Niestety, indywidualizm to także problem. Oznacza to, że nowa grupa nie
będzie funkcjonować na pełnych obrotach, ponieważ członkowie są dla siebie
obcy. Będą ostrożni, dopóki się nie poznają. Istnieje zatem potrzeba zniesienia
barier. Nie chodzi tu o pozbycie się przejawów indywidualizmu, ale o polepszenie
samopoczucia grupy.
W grupie z łatwością następuje przejęcie lub wzmocnienie danego nastroju.
Jeśli w grupie pojawia się drobne znudzenie lub brakuje energii, bardzo szybko
nastrój ten może się udzielić wszystkim. Pojawia się potrzeba pobudzenia. Czasami
będzie ono fizjologiczne — wystarczy wówczas pobudzająca kawa, cukierki
i ciasteczka podnoszące poziom cukru w organizmie. Jednak metody te nie są
nawet w połowie tak efektywne, jak znalezienie mechanizmu zwiększającego
grupową energię.
Grupy również popadają w rutynę. Jest to szczególny problem podczas „burzy
mózgów”. Łatwo jest bowiem utknąć w jednym schemacie myślowym. Pomimo
zjawiska synergizmu, grupa może potępiać pomysły odbiegające od przyjętej
w niej normy. Jednostka dominująca może również narzucać grupie swój kierunek
myślowy. Czasami zaistnieje potrzeba odstąpienia od procesu, zmiany tematu.
Po powrocie do rzeczywistego problemu grupa powinna być już wystarczająco
oderwana od poprzednich koncepcji, co umożliwi pójście naprzód.
r01-08
31
31
Przyspieszony kurs kreatywności
W kursie przedstawionym w niniejszej książce pojawiają się trzy niezbędne
składniki: ćwiczenia integracyjne usuwające bariery między członkami grupy,
rozgrzewki zwiększające poziom energii i przerwy na zmianę kierunku myślenia.
Nie gwarantują one cudownego uleczenia chorej grupy, ich działanie jest raczej
takie jak w przypadku napojów energetyzujących dla sportowców.
Głupie gierki
Stosując te ćwiczenia, możesz napotkać pewien opór. Postrzegane są one jako
głupie gierki. Nic w tym dziwnego — niektóre z nich właśnie takie są, część z nich
pasowałaby na dziecięce przyjęcie. Dlaczego jednak miałoby to stanowić pro-
blem? Jeśli tak jest, obnaża to brak zrozumienia u ludzi. Projektując zmianę
w sposobie działania grupy, działamy na niskim poziomie. Pomimo że zadania
w grupie mogą być jak najbardziej intelektualne, sposób interakcji pomiędzy jej
członkami opiera się na instynkcie. Podobnie powstawanie pomysłów może być
bardzo logiczne i przemyślane, ale początkowa iskra twórcza jest czymś znacz-
nie bardziej tajemniczym. Czy zatem zaskakujące jest, że działania mające na
celu polepszenie pracy zespołowej opierają się na podobnie prostym schemacie?
Aktywność intelektualna zazwyczaj obniża energię i interakcję. Bez względu na
preferencje, aby polepszyć pracę zespołową, trzeba powrócić do podstaw.
Nawet jeśli przekonasz się co do słuszności powyższych stwierdzeń, w grupie
nadal mogą znajdować się osoby, które nie zechcą brać udziału w ćwiczeniach,
argumentując, że są one niepoważne. Takich osób nie wolno ignorować. Zrób
wówczas przerwę i porozmawiaj z nimi na osobności. Przedstaw naukowe po-
wody pracy na poziomie intuicji. Jeśli to zawiedzie, odwołaj się do ich ducha
zespołowego. Poproś, aby dla dobra grupy wzięli udział w ćwiczeniu. Jeśli nadal
będą odmawiać (a dzieje się tak rzadko), być może trzeba będzie je usunąć z ze-
społu. Ich działanie może mieć negatywny wpływ na funkc
Pobierz darmowy fragment (pdf)
