Darmowy fragment publikacji:
Redaktor prowadzący: Renata Fleszar
Korekta: Renata Zielińska
Copyright © by Difin SA
Warszawa 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie
i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy
bez zgody wydawcy zabronione.
ISBN 978-83-7641-177-5
Printed in Poland
Difin SA
Warszawa 2013
00-768 Warszawa, ul. F. Kostrzewskiego 1
tel. (22) 851 45 61, 851 45 62
fax (22) 841 98 91
www.difin.pl
Skład i łamanie: DTP Service
Warszawa, tel. (22) 663 47 67
Wydrukowano w Polsce
SpiS treści
Wykaz skrótóW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1
Rozdział I
Wypadek przy pracy i choroba zaWodoWa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3
1.1. Pojęcie wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3
1.1.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3
1.1.2. Nagłość zdarzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5
1.1.3. Przyczyna zewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 8
1.1.4. Uraz bądź śmierć pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5
1.1.5. Związek z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7
1.2. Rodzaje wypadków przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 5
1.2.1. Wypadki przy pracy sensu stricto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 5
1.2.2. Wypadki śmiertelne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7
1.2.3. Wypadki ciężkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 8
1.2.4. Wypadki zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2
1.2.5. Wypadki zrównane z wypadkami przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . 5 2
1.2.5.1. Wypadek w trakcie podróży służbowej . . . . . . . . . . . . 5 3
1.2.5.2. Wypadek podczas szkolenia w zakresie powszechnej
samoobrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 7
1.2.5.3. Wypadek przy wykonywaniu zadań zleconych przez
działające u pracodawcy organizacje związkowe . . . . 5 8
1.2.6. Wypadki traktowane jak wypadki przy pracy . . . . . . . . . . . . . . 5 8
1.3. Ustalanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy . . . . . . . . . . 6 6
1.3.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 6
1.3.2. Obowiązek udzielenia pierwszej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 7
6
Spis treści
1.3.3. Podjęcie środków eliminujących lub zmniejszających
zagrożenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 8
1.3.4. Zawiadomienie o wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 8
1.3.5. Zabezpieczenie miejsca wypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 0
1.3.6. Postępowanie powypadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 0
1.3.7. Zespół powypadkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1
1.3.8. Prace zespołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1
1.3.9. Protokół powypadkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 4
1.3.10. Zastosowanie środków zapobiegających wypadkom . . . . . . . . 7 7
1.3.11. Przechowywanie dokumentacji powypadkowej . . . . . . . . . . . . 7 7
1.3.12. Statystyczna karta wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 7
1.3.13. Odpowiedzialność karna za niesporządzenie dokumentacji
wypadkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 8
1.4. Ustalanie okoliczności i przyczyn wypadków traktowanych
jak wypadki przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 9
1.5. Wypadki w drodze do lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2
1.5.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2
1.5.2. Nagłość zdarzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3
1.5.3. Przyczyna zewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4
1.5.4. Uszczerbek na zdrowiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 5
1.5.5. Droga do lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 6
1.5.6. Droga najkrótsza i nieprzerwana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 8
1.5.7. Ustalanie okoliczności i przyczyn wypadków w drodze
do lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1
1.5.8. Świadczenia przysługujące w związku z wypadkiem
w drodze do lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4
1.6. Choroby zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 6
1.6.1. Pojęcie choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 6
1.6.2. Czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy . . . . . . . . 9 7
1.6.3. Wykaz chorób zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 8
1.6.4. Podejrzenie choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
1.6.5. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . 106
1.6.6. Rozpoznanie choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
1.6.7. Stwierdzenie choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
1.6.8. Rejestr zachorowań i informacja o działaniach
zapobiegawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
1.6.9. Odpowiedzialność karna za niesporządzenie
lub nieprzedstawienie dokumentacji dotyczącej
choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Spis treści
7
Rozdział II
ŚWiadczenia z tytułu WypadkóW przy pracy i chorób
zaWodoWych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.2. Zasiłek chorobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
2.3. Świadczenie rehabilitacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2.4. Zasiłek wyrównawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
2.5. Jednorazowe odszkodowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2 .6 . Renta z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
2.7. Renta szkoleniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2.8. Renta rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.9. Dodatek dla sieroty zupełnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
2.10. Dodatek pielęgnacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
2.11. Pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień
ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne . . . . . . . . . 160
2.12. Przesłanki wyłączające prawo do świadczeń wypadkowych . . . . . . . . 161
2.12.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2.12.2. Wina pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
2.12.3. Stan nietrzeźwości pracownika, środki odurzające,
substancje psychotropowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2.13. Odmowa przyznania świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego . . . . . 170
2.14. Zbieg prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
2.15. Dodatek wyrównawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.16. Odprawa pośmiertna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
2.17. Odszkodowanie za przedmioty utracone lub uszkodzone . . . . . . . . . . 177
2.18. Zasiłek pogrzebowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Rozdział III
Wypadki i choroby zaWodoWe poWstałe W szczególnych
okolicznoŚciach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
3.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
3.2. Wypadek w szczególnych okolicznościach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
3.3. Przyczyna choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
3.4. Świadczenia przysługujące w razie wypadku lub choroby
zawodowej powstałych w szczególnych okolicznościach . . . . . . . . . . 187
3.4.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
3.4.2. Renta z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
3.4.3. Jednorazowe odszkodowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
3.4.4. Wyłączenie prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
8
Spis treści
3.4.5. Zasiłek pogrzebowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
3.4.6. Renta rodzinna i jednorazowe odszkodowania dla członków
rodziny zmarłego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
3 .4 .7 . Ustalanie prawa do renty lub jednorazowego odszkodowania . . 190
3.4.8. Finansowanie świadczeń ubezpieczeniowych . . . . . . . . . . . . . . 191
Rozdział IV
cyWilna odpoWiedzialnoŚć pracodaWcy za szkody na osobie
pracoWnika, jakie poWstały Wskutek Wypadku przy pracy
lub choroby zaWodoWej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
4.1. Podstawy odpowiedzialności cywilnej pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . 192
4.2. Odpowiedzialność cywilna na zasadzie winy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
4 .3 . Odpowiedzialność odszkodowawcza prowadzącego przedsiębiorstwo
wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
4.4. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez posiadaczy
mechanicznych środków komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
4.5. Odpowiedzialność za szkody spowodowane przez funkcjonariusza
państwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
4.6. Odpowiedzialność za szkody spowodowane przez podwładnego . . . . 204
4.7. Pojęcie szkody w prawie cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
4.8. Świadczenia pieniężne należne na gruncie prawa cywilnego
pracownikowi poszkodowanemu wypadkiem przy pracy
lub chorobę zawodową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
4.9. Świadczenia pieniężne należne na gruncie prawa cywilnego
członkom rodziny pracownika poszkodowanego wypadkiem
przy pracy lub chorobę zawodową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
4.10. Naprawienie szkody niemajątkowej spowodowanej wypadkiem
przy pracy lub chorobą zawodową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
4.11. Przyczynienie się poszkodowanego do szkody i zmniejszenie
odszkodowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
załącznik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Wykaz literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wykaz SkrótóW
Bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bezpieczeństwo i higiena pracy;
Dz.U. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziennik Ustaw;
Dz.Urz. MPPiSS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziennik Urzędowy Ministra Pracy, Płacy i Spraw
Socjalnych
k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
k.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553, ze zm.);
(Dz.U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zm.);
k.k.w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wyko-
nawczy (Dz.U. z 1997 r., Nr 90, poz. 557, ze zm.);
k.p. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy
(t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.);
k.p.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo-
wania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 98,
poz. 1071 ze zm.);
k.p.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postę-
powania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296
ze zm.);
k.p.k. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania
karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zm.);
k.r. i o. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zm);
OSNPG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo
M.P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monitor Polski;
NSA OZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naczelny Sąd Administracyjny Ośrodek Zamiej-
Prokuratury Generalnej;
scowy;
10
Wykaz skrótów
OC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mecha-
nicznych;
OSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych;
OSAB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej;
OSN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego;
OSNAPiUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administra-
cyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych – zbiór
urzędowy od lipca 1994 r. do stycznia 2003 r.;
OSNC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna –
zbiór urzędowy od 1995 r.;
OSNCAPiUS - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Ad-
ministracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych;
OSNCP - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna
i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych – zbiór urzędowy od 1963 do 1994 r.;
OSNKW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Woj-
OSNP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Pracy, Ubez-
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych – zbiór
urzędowy od stycznia 2003 r.;
OSNPUSiSP - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubez-
OSP - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądów Polskich;
OSPiKA - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo-
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych;
skowa;
wych;
sku;
POSAG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdań-
SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sąd apelacyjny;
SN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sąd Najwyższy;
SO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sąd okręgowy;
t .j . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tekst jednolity;
TUS - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trybunał Ubezpieczeń Społecznych;
UFUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j.
Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227, ze zm.);
ustawa wypadkowa . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych (t.j. Dz.U. z 2009 r., Nr 167, poz. 1322,
ze zm.);
WSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojewódzki Sąd Administracyjny;
ZNSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego;
ZUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakład Ubezpieczeń Społecznych
WStęp
Wypadki przy pracy i choroby zawodowe to zdarzenia będące najbardziej dra-
styczną formą oddziaływania pracy na zdrowie i życie pracownika.
Najbardziej powszechną przyczyną wypadków przy pracy jest czynnik ludzki,
w ramach, którego należy wyróżnić: nieprawidłowe zachowanie się pracownika wy-
wołane zaskoczeniem oraz lekceważeniem zagrożenia, niedostateczną koncentrację
uwagi na wykonywanej czynności, niewłaściwe używanie sprzętu ochronnego lub
nieużywanie go w ogóle, niewłaściwe posługiwanie się sprzętem oraz urządzeniami
technicznymi czy mechanicznymi, stan psychofizyczny pracownika niezapewniają-
cy bezpiecznego wykonywania pracy (spożywanie alkoholu, środków odurzających
oraz substancji psychotropowych). Kolejną grupą przyczyn wypadków przy pracy
są przyczyny organizacyjne. Chodzi tu zwłaszcza o niewłaściwą ogólną organizację
pracy – brak nadzoru ze strony przełożonego, tolerowanie odstępstw od przepisów
i zasad bhp, brak lub nieodpowiednie przeszkolenie w zakresie bhp. Trzecią grupą
przyczyn wypadków przy pracy są przyczyny techniczne, wśród których należy
wymienić wady konstrukcyjne lub niewłaściwe rozwiązania techniczne i ergono-
miczne czynnika materialnego.
W przypadku chorób zawodowych przyczynę zachorowania zawsze stanowią
szkodliwości środowiska pracy.
Przy wypadkach przy pracy oraz chorobach zawodowych istnieje prawie za-
wsze możliwość zmniejszenia stopnia narażenia na wystąpienie tego typu zdarzeń.
Najistotniejsze znaczenie ma tutaj zespół działań i środków, których celem jest
zapewnienie pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Ustawodawca nałożył na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracowniko-
wi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Mimo jednak szczegółowych
regulacji rangi ustawowej, zawartych m.in. w k.p., jak również w szeregu rozpo-
rządzeń dotyczących szeroko rozumianej problematyki związanej z bhp liczba
wypadków przy pracy nie maleje. W szeregu podmiotów prowadzących działalność
12
Wstęp
gospodarczą, z uwagi na brak wyspecjalizowanych służb bhp, występują trud-
ności w przeprowadzeniu, zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, po-
stępowań ustalających okoliczności i przyczyny wypadków przy pracy, a także
w sprawnym naprawieniu szkód spowodowanych wypadkami przy pracy oraz
chorobami zawodowymi. Niejednokrotnie skutkiem tych zaniedbań są postępo-
wania karne o przestępstwa, o których mowa w art. 218 § 1a k.k., art. 220 k.k.,
jak i w art. 221 k.k., a także postępowania wykroczeniowe przedmiotem, których
są, w szczególności, czyny karalne, o których mowa w art. 283 § 1 k.p., a także
w art. 283 § 2 pkt 2–6 k.p.
Prezentowane opracowanie ma charakter poradnika dotyczącego kwestii zwią-
zanych z wypadkami przy pracy oraz chorobami zawodowymi. Omówiono w nim
szczegółowo problematykę związaną z tego typu zdarzeniami poczynając od ich
zdefiniowania, poprzez szczegółowe omówienie rodzajów wypadków przy pracy,
a także przedstawienie sposobu i okoliczności ustalania okoliczności i przyczyn
tego typu zdarzeń. Omówiono również procedurę dotycząca stwierdzenia choroby
zawodowej (część I).
W publikacji przedstawiono szczegółowo problematykę dotyczącą świadczeń
jakie przysługują pracownikom w związku z tego typu zdarzeniami zarówno od
ZUS, jak i od pracodawcy (część II).
W szerokim zakresie omówiono problematykę dotyczącą wypadków oraz cho-
rób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach, a także świad-
czeń ubezpieczeniowych przysługujących w razie wystąpienia tego typu zdarzeń
(część III).
W części IV kompleksowo zajęto się świadczeniami przysługującymi poszko-
dowanym w następstwie wypadków przy pracy i chorób zawodowych na gruncie
prawa cywilnego.
Książka adresowana jest do szerokiego spektrum Czytelników, zajmujących
się wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi, począwszy od praktyków
prowadzących postępowania powypadkowe i dokumentację związaną z tego typu
zdarzeniami, jak również do pracowników oraz studentów.
Wypadek przy pracy
i choroba zaWodoWa
I
1.1. Pojęcie wypadku przy pracy
1.1.1. Wstęp
Wypadek przy pracy to pojęcie prawne, którym posługuje się zarówno kodeks
pracy, jak i ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych.
Wypadek przy pracy to zdarzenie przypadkowe i losowe, będące najbardziej
drastyczną formą oddziaływania pracy na zdrowie i życie pracownika. Przebieg
takiego zdarzenia jest nagły, a jego skutek powstaje pod wpływem zewnętrznej
przyczyny, bez udziału woli poszkodowanego1 .
W Polsce kardynalne znaczenie dla ustalenia pojęcia wypadku w zatrudnieniu
i wypadku z nim zrównanego miała ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu
społecznym2, która uchyliła obowiązujące do czasu wejścia jej w życie przepisy
1 Por. A. Chobot, Ochrona pracy, Poznań 1999, s. 10; T. Sojka (w:) T. Sojka, T. Kałusowski, Wy-
padki przy pracy, Świadczenia wypadkowe i wyrównawcze, Komentarz, przepisy, orzecznictwo
Sądu Najwyższego, Zielona Góra 1999, s. 5.
2 Dz.U. z 1933 r., Nr 51, poz. 396, ze zm.
14
Rozdział I
ubezpieczeniowe państw zaborczych i wprowadziła jednolite reguły ubezpieczeń
wypadkowych dla całego terytorium Polski3 .
Po II wojnie światowej legalną definicję wypadku przy pracy sformułowano
w art. 36 dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin4, którą następnie recypowano w kolejnych aktach
normatywnych dotyczących kwestii wypadkowych:
– ustawie z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
– ustawie z dnia 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących
pracowników i ich rodzin5;
w razie wypadku przy pracy6;
pracy i chorób zawodowych7;
– ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
– ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych (dalej jako ustawa wypadkowa)8 .
Stosownie do art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej za wypadek przy pracy uważa
się zdarzenie nagłe, spowodowane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub
śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności
2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz
lub poleceń przełożonych;
pracodawcy, nawet bez polecenia;
3) w czasie pozostawania przez pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze
między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikają-
cego ze stosunku pracy.
Powyższy przepis definiuje pojęcie wypadku przy pracy jako zdarzenie:
– nagłe,
– wywołane przyczyną zewnętrzną,
– pozostające w związku z wykonywaniem pracy,
– następstwem którego jest uszczerbek na zdrowiu pracownika poszkodowanego
lub jego śmierć.
Brak jednego z tych elementów nie pozwala na uznanie zdarzenia za wypadek
przy pracy.
Według wskazanej regulacji prawnej na definicję wypadku przy pracy składają
się cztery elementy podstawowe. Nie mamy tutaj zatem do czynienia z definicją
3 D.E. Lach (w:) D.E. Lach, S. Samol, K. Ślebzak, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Komentarz, Warszawa 2009, s. 8.
4 Dz.U. z 1954 r., Nr 30, poz. 116, ze zm.
5 Dz.U. z 1968 r., Nr 3, poz. 6, ze zm.
6 Dz.U. z 1968 r., Nr 3, poz. 8, ze zm.
7 T.j. Dz.U. z 1983 r., Nr 30, poz. 144, ze zm.
8 T.j. Dz.U. z 2009 r., Nr 167, poz. 1322, ze zm.
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
15
ścisłą, która podlega literalnej wykładni dogmatycznej. Prawodawca, formułując
generalne ramy i orientacyjne wskazania pozostawił praktyce sądowej i doktrynie
wypełnienie ich odpowiednią treścią9 .
1.1.2. Nagłość zdarzenia
Pierwszym elementem definiującym wypadek przy pracy jest „nagłość zdarze-
nia”. Element ten nieprzypadkowo został wysunięty przez ustawodawcę na czoło
definicji wypadku przy pracy. „Nagłość zdarzenia” bowiem zapoczątkowuje zda-
rzenie losowe, które doprowadzić może, w rezultacie, do ujemnych dla pracownika
skutków. To kryterium przesądza o tym, czy dane zdarzenie kwalifikuje się jako
wypadek przy pracy czy chorobę zawodową, która zdarzeniem nagłym nie jest10 .
Prawodawca nie definiuje kryterium „nagłości” ani w ustawie wypadkowej, ani
też w jakimkolwiek innym akcie normatywnym. Dlatego kwestię tę pozostawiono
orzecznictwu sądowemu.
Zdarzenie nagłe według reguł wykładni językowej to zdarzenie w zasadzie
momentalne, nieoczekiwane, zaskakujące, niespodziewane, gwałtowne, raptowne,
trwające sekundy lub ułamki sekund, jednorazowe, doraźne (np. upadek z ruszto-
wania, okaleczenie przez maszynę, wybuch substancji łatwopalnej, porażenie prą-
dem elektrycznym, oparzenie, potrącenie przez samochód, zasypanie pracownika
znajdującego się w wykopie wskutek osunięcia się źle składowanego urobku itp.),
co najczęściej ma miejsce w praktyce. Takie jednak rozumienie pojęcia „nagłości”
jest zbyt wąskie, nie obejmuje bowiem wszystkich zdarzeń losowych, które mogą
wywierać wpływ na zdrowie lub życie pracownika, w szczególności zaś mających
charakter ciągły, których czas oddziaływania na organizm pracownika jest nieco
dłuższy, co nie powoduje np. zatrucie substancjami chemicznymi, gazem, odmro-
żenie, udar słoneczny, uszkodzenie słuchu itp.11 .
Nagłości zdarzenia nie można zatem interpretować ani sztywno ani potocznie,
a co za tym idzie wiązać z wystąpieniem natychmiastowego skutku (szkody). Skutki
wypadku przy pracy mogą bowiem ujawnić się dopiero po jakimś czasie, niejedno-
krotnie bardzo długim12. Według orzecznictwa sądowego zdarzenie ma charakter
nagły z reguły wówczas, gdy nie trwa dłużej niż czas jednej zmiany roboczej,
z uwzględnieniem czasu drogi do i z pracy. Wyraz tej koncepcji SN dał w wyroku
9 Por. J. Brol, Uprawnienia pracownicze w razie wypadku przy pracy i choroby zawodowej, Byd-
10 A. Chobot, Ochrona pracy, op. cit., s. 12.
11 Z. Salwa, Pojęcie wypadku przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 3, s. 18–19.
12 T. Sojka (w:) T. Sojka, T. Kałusowski, Wypadki przy pracy, Świadczenia wypadkowe i wyrównaw-
goszcz 1991 r., s. 33.
cze, op. cit., s. 8.
16
Rozdział I
z 11 czerwca 1976 r., w którym stwierdzono, że nagłość zdarzenia zachodzi rów-
nież wtedy, gdy działanie przyczyny zewnętrznej nie jest jednorazowe, lecz trwa
przez okres nieprzekraczający jednej dniówki roboczej, z uwzględnieniem czasu
drogi do i z pracy13. Niekiedy w świetle całokształtu okoliczności przyjmuje się,
że wypadkiem przy pracy jest zdarzenie trwające przez całą dobę. W wyroku z 21
lipca 1977 r. SN stwierdził, że jeżeli niemożność zapewnienia przebywającemu na
morzu członkowi załogi statku, u którego wystąpił zawał mięśnia sercowego, odpo-
wiedniej, z powodu silnego sztormu, opieki lekarskiej, polegającej na właściwym
unieruchomieniu, podawaniu zastrzyków dożylnych i kroplówek oraz opóźnienie
transportu chorego do szpitala doprowadziły w konsekwencji do pogorszenia stanu
zdrowia, a następnie do śmiertelnego zejścia, to zgon marynarza w powyższych
okolicznościach może być uznany za wypadek przy pracy14. Pogląd ten znajduje
pełne zastosowanie na gruncie obecnie obowiązującej ustawy wypadkowej.
W procesie pracy zdarzają się również sytuacje, w których nie są uznawane za
wypadki przy pracy zdarzenia rozciągnięte w czasie, trwające przez okres dłuższy
niż jedna dniówka robocza, wobec braku cechy nagłości, które również nie są
kwalifikowane jako choroby zawodowe z uwagi na to, że nie zamieszczono ich
w wykazie chorób zawodowych. Dał temu wyraz SN w wyroku z 8 grudnia 1998 r.,
w którym stwierdzono, że długotrwałe oddziaływanie na organizm pracownika
szkodliwych warunków zatrudnienia, które doprowadza do nagłego ujawnienia
się skutku chorobowego nie jest wypadkiem przy pracy15 .
Stan ten jest nieracjonalny i wymaga pilnych zmian prawodawczych.
Cecha nagłości, zawarta w definicji wypadku przy pracy, została przez ustawo-
dawcę przypisana „zdarzeniu”, a nie „przyczynie zewnętrznej”, wypadkiem przy
pracy jest bowiem „nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną” i odnosi
się do zdarzenia w znaczeniu fizycznym. Nie można zatem nagłości wiązać ze
skutkiem w postaci urazu lub śmierci pracownika.
Orzecznictwo
Wyrok SN z 2 lutego 1977 r., III PRN 50/76 (Praca i Zabezpieczenie Społeczne
1978, nr 6, s. 63)
Doznanie obrażeń w wyniku upadku i uderzenia o twarde przedmioty w miejscu
pracy jest typowym przykładem „nagłego zdarzenia”, o którym mowa w art. 2 ust. 1
ustawy wypadkowej z 1968 r.
13 Wyrok SN z dnia 11 czerwca 1976 r., URN 14/76, niepublikowany.
14 Wyrok SN z dnia 21 lipca 1977 r., III PRN 22/77, OSNC 1978, nr 3, poz. 54.
15 Wyrok SN z dnia 8 grudnia 1998 r., II UKN 349/98, OSNP 2000, nr 2, poz. 78.
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
17
Wyrok SN z 5 lutego 1977 r., I PR 545/73 (Praca i Zabezpieczenie Społeczne
1974, nr 3, s. 73)
Długotrwały wysiłek ubezpieczonego przy pracy nie może być uznany za na-
głe zdarzenie działające z zewnątrz w świetle ogólnych warunków ubezpieczenia
w PZU od następstw nieszczęśliwych wypadków.
Wyrok SA w Poznaniu z 22 grudnia 1994 r., III AUr 853/93 (Prawo Pracy
1995, nr 1, s. 41)
Zawał mięśnia sercowego jest skutkiem schorzenia samoistnego i jego wystą-
pienie w czasie wykonywania normalnych czynności wchodzących do zakresu
czynności pracowniczych albo w czasie odbywanej w normalnych warunkach drogi
do pracy lub z pracy, nie stwarza podstawy do przypisania temu zdarzeniu cech
wypadku w rozumieniu ustawy wypadkowej. Zasadniczą przyczyną zawału mięśnia
sercowego jest miażdżyca naczyń wieńcowych, a więc choroba samoistna. Procesy
wewnętrzne powodujące to schorzenie często nie dają wcześniejszych objawów
i mogą ujawnić się nagle. Brak wcześniejszego leczenia w zakresie chorób krążenia
nie może prowadzić do wniosku, iż nie istniały poprzednio u poszkodowanego
pracownika określone schorzenia, mające wpływ na powstanie zawału. Zgodnie
z orzecznictwem sądowym w tym zakresie mogą istnieć również przyczyny czyn-
nościowe wywołujące (przyspieszające) powstanie zawału serca. Należą do nich
zwłaszcza negatywne emocje (stresy). Warunkiem uznania ich za nagłą przyczynę
zewnętrzną musi być ich nagłość, spowodowana nagłymi i nadzwyczajnymi oko-
licznościami, zwłaszcza zagrażającymi życiu.
Wyrok SN z 21 maja 1997 r., II UKN 130/97 (OSNP 1998, nr 7, poz. 21)
Pozostające w związku z wykonywaniem pracy zdarzenie zewnętrzne, które było
sprawczym czynnikiem nagłego i gwałtownego pogorszenia samoistnych schorzeń
pracownika wyczerpuje przesłanki prawne uznania go za wypadek przy pracy.
Wyrok SN z 18 marca 1999 r., II UKN 523/98 (OSNP 2000, nr 10, poz. 396)
Nie jest wypadkiem przy pracy zdarzenie, którego następstwa chorobowe wy-
stępują po okresie znacznie przekraczającym jedną dniówkę roboczą.
Wyrok SN z 30 czerwca 1999 r., II UKN 24/99 (OSNP 2000, nr 18, poz. 697)
Zdarzenie będące istotnym zewnętrznym czynnikiem wywołującym negatywną
reakcję organizmu i stanowiące przyczynę wypadku przy pracy, posiada cechę na-
głości tylko wtedy, gdy przebiega w czasie nie dłuższym niż trwanie dnia pracy.
Wyrok SN z 16 lutego 2000 r., II UKN 425/99 (OSNP 2001, nr 16, poz. 521)
Ukąszenie przez kleszcza powodujące zachorowanie na boreliozę może być
traktowane jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które wiąże się
z pracą i może być kwalifikowane jako wypadek przy pracy.
18
Rozdział I
Wyrok SN z 4 października 2006 r., II UK 40/06 (OSNP 2006, nr 19–20,
poz. 291)
Dla uznania zdarzenia za wypadek przy pracy nie wymaga się jednoczesnego
wystąpienia przyczyny i skutku. Cecha nagłości odnosi się do czasu trwania zda-
rzenia, a zewnętrzność oraz bezpośredniość dotyczą jego przyczyny.
1.1.3. Przyczyna zewnętrzna
Kolejnym elementem definiującym wypadek przy pracy jest zewnętrzność
przyczyny tego zdarzenia. Konieczność wystąpienia przyczyny zewnętrznej dla
bytu wypadku przy pracy oznacza, że zdarzenie wywołane wyłącznie przyczyną
wewnętrzną, a więc chorobą pracownika, nie będzie mogło zostać uznane za wy-
padek przy pracy.
Przez przyczynę zewnętrzną rozumieć należy przyczynę stanowiącą źródło
wypadku, leżącą poza organizmem pracownika.
Wśród ważniejszych, praktycznie, przyczyn zewnętrznych można wymienić:
– działanie zbyt wysokich lub zbyt niskich temperatur (oparzenia i odmrożenia);
– urazy spowodowane działaniem elementów ruchomych, luźnych, ostrych i wy-
stających maszyn, urządzeń oraz narzędzi;
– działanie energii elektrycznej (porażenie prądem elektrycznym);
– działanie substancji chemicznych (np. zatrucia);
– wysiłek fizyczny (np. dźwiganie);
– urazy z powodu potknięcia i upadku16 .
Ścisłe rozumienie pojęcia przyczyny zewnętrznej jako wyłącznej przyczy-
ny wypadku przy pracy w znacznym stopniu ograniczałoby możliwość uznania
konkretnego zdarzenia za wypadek przy pracy17. Z tego względu również i tego
elementu definicji wypadku przy pracy nie można interpretować dosłownie (potocz-
nie). Zachodzą bowiem, w praktyce, nagłe zdarzenia, które wywołane są wieloma
przyczynami tak zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi (tzw. przyczyna mieszana).
Stąd wymóg zewnętrzności przyczyny wypadku przy pracy nie oznacza, że ma
ona być wyłączną przyczyną doprowadzającą bezpośrednio do choroby, kalectwa
czy zgonu pracownika18. W uchwale SN z 11 lutego 1963 r. stwierdzono, że za-
warta w definicji legalnej wypadku przy pracy cecha zewnętrzności przyczyny nie
może być rozumiana dosłownie, wskazane jest natomiast pojmowanie przyczyny
16 A. Chobot, Ochrona pracy, op. cit., s. 13.
17 Z. Salwa, Pojęcie wypadku przy pracy, op. cit., s. 19.
18 J. Jędrasik-Jankowska, Stres jako przyczyna wypadku przy pracy (na tle orzecznictwa Sądu Naj-
wyższego), Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1988, nr 2, s. 34.
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
19
zewnętrznej szeroko jako konieczności, aby w zespole przyczyn rozstrzygających
o szkodliwości skutku znalazła się również przyczyna zewnętrzna19 .
Z tego względu do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy wystarcza, że
działalnie przyczyny zewnętrznej miało choćby pośredni wpływ na skutek, że
wzmogło dolegliwości natury wewnętrznej, a więc mające swoje źródło w orga-
nizmie pracownika20 .
Takie ujęcie przyczyny zewnętrznej (jako przyczyny mieszanej, zewnętrzno-
-wewnętrznej) pozwoliło na uznanie za wypadki przy pracy m.in. zawałów serca,
wylewów krwi do mózgu itp. W sytuacji, gdy przyczyna zewnętrzna występuje
w zbiegu z przyczyną wewnętrzną, do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy
wystarczy, że zostanie wykluczone, że bez owego czynnika zewnętrznego nie do-
szłoby do skutku w postaci uszczerbku na zdrowiu lub śmierci pracownika.
W przywołanej powyżej uchwale składu 7 sędziów SN, wpisanej do księgi zasad
prawnych, stwierdzono, że perforacja wrzodu żołądka, wywołana w okolicznoś-
ciach danego przypadku wysiłkiem pracownika, stanowi wypadek w zatrudnieniu.
Zgodnie ze wskazaną uchwałą przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy pracow-
nika dotkniętego schorzeniem samoistnym może stanowić także praca wykonywana
w normalnych warunkach, gdy przyczyna ta wyrażona jest w nadmiernym wysiłku,
przy uwzględnieniu indywidualnych właściwości i sprawności ustroju.
Ta linia orzecznicza sądowego utrwaliła się w kolejnych latach i była wielokrot-
nie podejmowana przez SN. W wyroku z 4 maja 1984 r. SN stwierdził, że błędny
jest pogląd, iż predyspozycje organizmu do określonego schorzenia uniemożliwiają
uznanie, że pracownik uległ wypadkowi przy pracy. Jeżeli przyczyna zewnętrzna
występuje w zbiegu z przyczyną wewnętrzną, to do uznania danego zdarzenia za
wypadek przy pracy wystarczy, jeżeli zostanie wykluczone, że bez tego czynnika
zewnętrznego nie doszłoby do skutku w postaci uszczerbku na zdrowiu21 .
Kwestię tę SN podjął również w wyroku z 24 października 1978 r., w którym
stwierdzono, że o zewnętrzności przyczyny wypadku przy pracy można mówić
wtedy, gdy wypadek pozostaje poza wolą i świadomością pracownika, w odróż-
nieniu od przyczyny wewnętrznej – tkwiącej w organizmie pracownika poszko-
dowanego, która również może spowodować uszczerbek na zdrowiu. W razie
stwierdzenia, że wypadek wywołany był wyłącznie przyczyną wewnętrzną, mającą
źródło w stanie chorobowym poszkodowanego, zdarzenie takie pozbawione jest
cech wypadku22 .
19 Uchwała SN z dnia 11 lutego 1963 r., III PO 15/62, OSPiKA 1964, nr 23, poz. 25.
20 J. Jędrasik-Jankowska, Stres jako przyczyna wypadku przy pracy (na tle orzecznictwa Sądu Naj-
wyższego), op. cit., s. 35.
21 Wyrok SN z dnia 4 maja 1984 r., II PRN 6/84, Służba Pracownicza 1985, nr 1, s. 28.
22 Wyrok SN z dnia 24 października 1978 r., III URN 26/78, Nowe Prawo 1981, nr 3, s. 155.
20
Rozdział I
W świetle art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej zewnętrzną przyczyną zdarzenia
mającego postać zawału serca, będącego wypadkiem przy pracy, może być wy-
konywanie pracy w normalnych warunkach, jeśli ze względu na stan zdrowia
pracownika powoduje ono nadmierne obciążenie jego organizmu. Przy ocenie
oddziaływania tak rozumianej przyczyny należy brać pod uwagę cały okres, przez
który praca nieodpowiadająca stanowi zdrowia pracownika była wykonywana,
a nie tylko dzień, w którym zdarzenie nastąpiło23 .
Rozpatrując problematykę przyczyny zewnętrznej wypadku przy pracy war-
to zwrócić uwagę na kwestię dotyczącą nadmiernego wysiłku jako przyczyny
zewnętrznej tego typu zdarzeń. Praktyka orzecznicza nie wypracowała tutaj jed-
nolitego kryterium, na podstawie którego można ocenić, czy konkretny wysiłek,
w konkretnej sprawie, był nadmierny. Orzecznictwo sądowe nie jest w tym zakresie
jednolite i odnosi tę miarę do przeciętnej odporności zdrowego człowieka lub do
indywidualnej odporności konkretnego pracownika, który uległ wypadkowi przy
pracy w chwili, w której wystąpiło to zdarzenie. Nadto, w orzecznictwie sądowym
brak spójności w ocenie warunków, jakim powinna odpowiadać praca, aby mogła
być uznana za przyczynę zewnętrzną wypadków przy pracy. Nadal bowiem repre-
zentowany jest pogląd, iż praca w normalnych warunkach i wykonywanie zwykłych
codziennych obowiązków nie może stanowić przyczyny zewnętrznej wypadku przy
pracy. Przeważa jednak kierunek odmienny, który rezygnuje z oznaczonych wyżej
warunków, jako niemających umocowania w ustawie – muszą istnieć nadzwyczajne
warunki. Pojęcie nadmiernego wysiłku nie może mieć charakteru abstrakcyjnego,
lecz powinno odnosić się do indywidualnych możliwości danego pracownika.
Wysiłek ten może być zaś wydatkowany nawet podczas zwykłych, codziennych
obowiązków pracowniczych. W celu ustalenia, czy konkretny wypadek przy pracy
wywołany został stresem fizycznym lub psychicznym, pozostającym w związku
z pracą, konieczna staje się wstępna ocena stanu organizmu pracownika w okresie
bezpośrednio poprzedzającym to zdarzenie. Przydatne może się okazać wówczas
zasięgnięcie opinii odpowiednich biegłych24. Warunkiem uznania wysiłku fizycz-
nego towarzyszącego wykonywaniu pracy za przyczynę zewnętrzną, stanowiącą
nieodzowny element zdarzenia jako wypadku przy pracy, jest ustalenie, że wysiłek
ten w sposób istotny i nagły przyśpieszył lub pogorszył istniejący u pracownika
stan chorobowy wywołany schorzeniem samoistnym25 .
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na związek stresu z wypadkiem przy
pracy.
23 Wyrok SN z dnia 24 listopada 2010 r., I UK 181/10, LEX nr 737375.
24 Por. G. Szymańska, Zawał serca jako wypadek przy pracy na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego,
Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1984, nr 11, s. 37–42.
25 Wyrok SN z dnia 5 maja 2011 r., II PK 280/10, LEX nr 1095825.
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
21
Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna
pomiędzy możliwościami jednostki, a wymogami sytuacji (stresorem, bodźcem
awersyjnym), charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zacho-
wań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi. Stres najczęściej określany
jest jako stan przykrego napięcia emocjonalnego (lęk, poczucie zagrożenia, oba-
wy, zmartwienie) powstający na skutek sytuacji obciążającej system regulacji
psychologicznej jednostki i naruszający równowagę między podmiotem a jego
środowiskiem.
Stres zakłada interakcję organizmu i jego otoczenia, jest stanem bardziej ekstre-
malnym niż stany normalne, do których przywykliśmy, wymaga obecności zagro-
żenia, zagrożenie musi być spostrzegane i oceniane poznawczo, pociąga za sobą
uruchomienie regulacyjnych funkcji psychiki, gdy nie można znaleźć normalnej
reakcji przystosowawczej26 .
W terminologii medycznej natomiast, stres jest zaburzeniem homeostazy spowo-
dowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi
stres mogą być czynniki umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne. Stres
jest reakcją organizmu na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne (stresory)27 .
Wyróżnić można stres fizyczny i psychiczny. Jest to zjawisko indywidualne, su-
biektywne w swej naturze, a pojawia się u każdego, kto czuje, że znajduje się pod
presją (naciskiem)28. Z tych względów nie należy stresu traktować jako przyczyny
zewnętrznej wypadku przy pracy (w znaczeniu prawnym), ta przyczyna bowiem
występuje już w bodźcach stresujących (stresorach), często w zbiegu z innymi
przyczynami. Stres jest reakcją na te bodźce29. Stres psychiczny pracownika wy-
wołany uprawnionym sposobem sprawowania funkcji kierowniczych przez jego
przełożonego działającego z poszanowaniem godności pracownika (art. 111 k.p.)
oraz respektującego ukształtowane w zakładzie pracy zasady współżycia społecz-
nego (art. 94 pkt 10 k.p.) nie może być uznany za współprzyczynę wypadku przy
pracy30. Co do zasady wykonywanie zwykłych (typowych, normalnych), choćby
stresujących lub wymagających dużego wysiłku fizycznego czynności (obowiąz-
ków) przez pracownika, który zmarł w wyniku zasłabnięcia w czasie i miejscu
wykonywania zatrudnienia, nie może być uznane za zewnętrzną przyczynę wy-
padku przy pracy, gdyż sama praca nie może stanowić zewnętrznej przyczyny
w rozumieniu definicji wypadku przy pracy, ale może nią być dopiero określona
nadzwyczajna sytuacja związana z tą pracą, która staje się współdziałającą przy-
26 J. Terelak, Stres psychologiczny, Bydgoszcz 1995, s. 43–44.
27 Por. K. Michaluk, Stres a wypadek przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1988, nr 3,
28 Ibidem .
29 T. Sojka (w:) T. Sojka, T. Kałusowski, Wypadki przy pracy, Świadczenia wypadkowe i wyrów-
s . 45 .
nawcze, op. cit., s. 23.
30 Wyrok SN z dnia 26 marca 2008 r., I PK 260/07, OSNP 2009, nr 15–16, poz. 196.
22
Rozdział I
czyną zewnętrzną. W orzecznictwie SN przyjmuje się, że uszczerbek na zdrowiu
pracownika (jego śmierć) spowodowany czynnikiem samoistnym może stanowić
wypadek przy pracy, jeżeli został wywołany nadmiernym w okolicznościach da-
nego wypadku wysiłkiem lub stresem. Nadmierny wysiłek (stres) powinien być
oceniany przy uwzględnieniu indywidualnych właściwości pracownika (stanu jego
zdrowia, sprawności ustroju) i okoliczności, w jakich wykonywana jest praca. Do-
puszcza się wyjątkowo, że nawet codzienne czynności wykonywane w normalnych
warunkach przez pracownika o zmniejszonej sprawności, czy to wskutek choroby,
czy to w wyniku postępujących zmian w organizmie mogą być, w zależności od
całokształtu okoliczności, uznane za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy.
Musi zatem nastąpić szczególna (nadzwyczajna) okoliczność w przebiegu pracy,
aby czynnik samoistny pochodzący z wnętrza organizmu pracownika mógł być
uznany za skutek przyczyny zewnętrznej. Może to być szczególny (nadmierny,
wyjątkowy) wysiłek fizyczny, wykonywanie pracy przez pracownika przemę-
czonego jej dotychczasową intensywnością i rozmiarem albo bez odpoczynku
przez dłuższy czas, nakazanie przez pracodawcę pracy bez uwzględnienia treści
zaświadczenia zawierającego przeciwwskazanie do jej wykonywania, szczególne
(nadzwyczajne, nietypowe) przeżycia wewnętrzne (stres, uraz psychiczny) w posta-
ci emocji o znacznym nasileniu wskutek okoliczności nietypowych dla normalnych
stosunków pracowniczych. Oznacza to, że co do zasady wykonywanie zwykłych
(typowych, normalnych), choćby stresujących lub wymagających dużego wysiłku
fizycznego, czynności (obowiązków) przez pracownika, który zmarł w wyniku
zasłabnięcia w czasie i miejscu wykonywania zatrudnienia, nie może być uznane
za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy, gdyż sama praca nie może stanowić
zewnętrznej przyczyny w rozumieniu definicji wypadku przy pracy, ale może nią
być dopiero określona nadzwyczajna sytuacja związana z tą pracą, która staje się
współdziałającą przyczyną zewnętrzną31 .
Orzecznictwo:
Postanowienie SN z 13 stycznia 1977 r., III PZP 15/76 (LEX nr 14357)
Okoliczność, iż uszkodzenie ciała, istotne pogorszenie stanu zdrowia lub śmierć
podczas pracy nastąpiły na tle stwierdzonych u pracownika schorzeń samoist-
nych, nie wyłącza sama przez się uznania zdarzenia za wypadek przy pracy, jeżeli
w stanie faktycznym danej sprawy ujawniły się fakty o charakterze przyczyny
zewnętrznej, z którymi pozostaje w związku określony skutek. Takim czynnikiem
o charakterze przyczyny zewnętrznej może być nadmierny przy uwzględnieniu
stanu zdrowia pracownika wysiłek, podejmowany przezeń przy wykonywaniu pracy
31 Wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2012 r., II UK 181/11, LEX nr 1216850; wyrok SN z dnia 16 września
2009 r., I PK 79/09, LEX nr 553670.
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
23
i zdeterminowany szczególnymi jej warunkami i rodzajem, jeżeli stał się istotną
i współdecydującą przyczyną w powstaniu sytuacji prowadzącej do zawału serca.
Gdy przyjmie się istnienie wypadku przy pracy, uprawnionemu przypadają w ca-
łości przysługujące z tego tytułu świadczenia. Niedopuszczalne jest jakiekolwiek
ich miarkowanie z punktu widzenia oceny stopnia wpływu przyczyny zewnętrznej
i przyczyn wewnętrznych na powstanie wypadku przy pracy. Nie ma tutaj bowiem
miejsca na cywilistyczną instytucję przyczynienia się poszkodowanego do powsta-
nia szkody unormowanej w art. 362 k.c.
Wyrok SN z 16 lutego 1977 r., III PRN 55/76 (OSP 1978, nr 12, poz. 217)
Podniesienie przez pracownika w czasie pracy znacznego ciężaru, które dopro-
wadziło do nagłego uszkodzenia organizmu w takim stopniu, że stał się niezdol-
nym do wykonywania dotychczasowej pracy, ma charakter wypadku przy pracy
w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych
przysługujących w razie wypadków przy pracy (Dz.U. z 1968 r., Nr 3, poz. 8),
choćby nawet pracownik przed wypadkiem był dotknięty schorzeniem samoistnym,
które jednak pozwalało na wykonywanie codziennej pracy.
Wyrok SN z 21 czerwca 1977 r., III PRN 17/77 (LEX nr 14393)
Art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypad-
ków przy pracy i chorób zawodowych nie uzasadnia wniosku, iż wypadek przy
pracy ma miejsce tylko wówczas, gdy zdarzenie, które nastąpiło w związku z pracą,
zostało wywołane wyłącznie przyczyną zewnętrzną. Sąd Najwyższy nie podziela
poglądu, że zawał serca może być uznany za wypadek przy pracy jedynie wtedy,
gdy na jego powstanie zadziałał nagły czynnik zewnętrzny w postaci gwałtownego
urazu w okolicę serca. Także inna przyczyna zewnętrzna, pozostająca w związku
z pracą, o ile spowodowała, bądź w istotnym stopniu wpłynęła na wystąpienie
zawału serca u pracownika, uzasadnia uznanie tego zdarzenia za wypadek przy
pracy, chociażby stan ten łączył się także z przyczyną wewnętrzną, tkwiącą w orga-
nizmie tego pracownika. Nadmierny wysiłek fizyczny w czasie pracy pracownika
cierpiącego na samoistne schorzenia serca, może również uzasadniać uznanie
tego zdarzenia za wypadek przy pracy, jeżeli wysiłek ten był choćby tylko jedną
z zasadniczych przyczyn wystąpienia zawału serca, bądź też wpłynął istotnie na
przyspieszenie zawału.
Wyrok SN z 22 czerwca 1977 r., III PRN 12/77 (OSNC 1977, nr 12, poz. 248)
Nie można nadać charakteru przyczyny zewnętrznej w rozumieniu art. 6 ustawy
z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych samemu faktowi zdenerwowania, spowodowanego nieodpowiadają-
cym życzeniom pracownika przesunięciem go do innej pracy.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
