Darmowy fragment publikacji:
Wyłączenie
od dziedziczenia
na mocy
orzeczenia sądu
Hanna Witczak
Wydanie 1
Warszawa 2013
Redaktor prowadzący: Agnieszka M. Zagozda
Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy.
ISBN 978-83-278-0297-2
LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Ochota Offi ce Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
Infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.lexisnexis.pl, e -mail: biuro@lexisnexis.pl
Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści
Spis treści
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
ROZDZIAŁ I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna
przesłanka nabycia spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci
spadkodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2. Charakter prawny dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.3. Wyjątki od zasady sukcesji uniwersalnej w prawie spadkowym . . 27
1.3.1. Nabycie korzyści wynikającej z zapisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.3.1.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.3.1.2. Sytuacja prawna zapisobiercy zwykłego . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.3.1.3. Sytuacja prawna zapisobiercy windykacyjnego . . . . . . . . . 31
1.3.2. Prawa majątkowe przechodzące po śmierci spadkodawcy
ex lege na oznaczone osoby niezależnie od ich przymiotu
spadkobiercy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
1.4. Przesłanki dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.4.2. Pozytywne przesłanki dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.4.2.1. Tytuł powołania do dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.4.2.1.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.4.2.1.2. Testament jako tytuł powołania do dziedziczenia . . . . 41
1.4.2.1.3. Ustawa jako tytuł powołania do dziedziczenia . . . . . . 45
1.4.2.1.4. Zbieg tytułów powołania do dziedziczenia . . . . . . . . . . 51
1.4.2.2. Zdolność do dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
1.4.3. Negatywne przesłanki nabycia spadku. Pojęcie wyłączenia
od dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2. Wyłączenie od dziedziczenia przez sąd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
5
Spis treści
2.1. Uznanie za niegodnego dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1.1. Ratio legis regulacji niegodności dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . 61
2.1.2. Konstrukcja prawna niegodności dziedziczenia w prawie
polskim i wybranych obcych systemach prawnych . . . . . . . . . . 67
2.1.2.1. Niegodność dziedziczenia w przepisach dekretu – Prawo
spadkowe i w przepisach Kodeksu cywilnego . . . . . . . . . . . 67
2.1.2.2. Niegodność dziedziczenia w regulacjach wybranych
państw obcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.1.2.2.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.1.2.2.2. Niegodność dziedziczenia w niemieckim kodeksie
cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
2.1.2.2.3. Niegodność dziedziczenia w prawie czeskim . . . . . . . . 74
2.1.2.2.4. Niegodność dziedziczenia w prawie francuskim . . . . . 74
2.1.2.2.5. Konstrukcja prawna niegodności dziedziczenia
w prawie rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.1.2.2.6. Spór o naturę prawną (charakter prawny)
niegodności dziedziczenia w prawie włoskim . . . . . . . 80
2.1.3. Zakres podmiotowy instytucji niegodności dziedziczenia . . . . 81
2.2. Wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia na
podstawie orzeczenia sądu w prawie polskim i wybranych obcych
systemach prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.2.1. Ratio legis art. 940 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.2.2. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia w wybranych
obcych systemach prawnych (§ 1933 k.c.niem. oraz
art. 759 k.c.austr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3. Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3.1. Prawo polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3.1.1. Relacja między pojęciami „wyłączenie od dziedziczenia”
i „wydziedziczenie” w prawie polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3.1.2. Skutki testamentu negatywnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.1.3. Dopuszczalność częściowego wyłączenia od dziedziczenia
i częściowego wydziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3.2. Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie
niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3.3. Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie
czeskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.4. Wyłączenie od dziedziczenia a wydziedziczenie w prawie
rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
ROZDZIAŁ II. Przyczyny wyłączenia od dziedziczenia na podstawie
orzeczenia sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6
www.lexisnexis.pl
Spis treści
2. Popełnienie przestępstwa jako przyczyna niegodności dziedziczenia . . . 138
2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
2.2. Pojęcie przestępstwa w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c. . . . . . . . . . 139
2.3. „Dopuszczenie się przestępstwa” w rozumieniu art. 928 § 1
pkt 1 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2.3.1. Dokonanie a dopuszczenie się przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . 146
2.3.2. Przygotowanie i usiłowanie popełnienia przestępstwa
jako przyczyna niegodności dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
2.3.3. Sprawstwo pojedyncze i przestępne współdziałanie
jako przyczyna niegodności dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
2.3.3.1. Sprawstwo pojedyncze i sprawcze współdziałanie
w popełnieniu czynu zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
2.3.3.2. Niesprawcze postacie współdziałania . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.4. Dopuszczenie się „umyślnie przestępstwa” w rozumieniu art. 928
§ 1 pkt 1 k.c. i w rozumieniu prawa karnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.4.1. Pojęcie umyślności w prawie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.4.1.1. Umyślność jako znamię strony podmiotowej czynu
zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.4.1.2. Normatywne i doktrynalne postacie zamiaru . . . . . . . . . . . 156
2.4.1.2.1. Zamiar bezpośredni i jego odmiany (zamiar
przemyślany, nagły, o szczególnym zabarwieniu
i zamiar ogólny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
2.4.1.2.2. Zamiar ewentualny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
2.4.2. Dopuszczenie się „umyślnie przestępstwa” jako przyczyna
niegodności dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2.4.2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2.4.2.2. Pojęcie winy. Zdolność do zawinienia . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2.4.2.3. Okoliczności wyłączające winę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.4.2.3.1. Niepoczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.4.2.3.1.1. Pojęcie, przyczyny i skutki wyłączenia
albo ograniczenia poczytalności . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.4.2.3.1.2. Popełnienie przestępstwa w stanie silnego
wzburzenia a poczytalność sprawcy . . . . . . . . . . . . 165
2.4.2.3.2. Błąd co faktu (art. 28 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
2.4.2.3.3. Błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność
lub winę (art. 29 k.k.) oraz błąd co do prawa
(art. 30 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
2.5. Przedmiot czynności wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
2.6. Ciężar gatunkowy przestępstwa w prawie karnym a ciężkie
przestępstwo w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c. . . . . . . . . . . . . . 173
2.6.1. Zbrodnie, występki, ciężkie i szczególnie groźne przestępstwa
w prawie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
7
Spis treści
2.6.2. Próba określenia kryteriów ciężkości przestępstwa
uzasadniającego niegodność dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2.6.2.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2.6.2.2. Rodzaj chronionego dobra prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
2.6.2.3. Ustawowe granice zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
2.6.2.4. Wymiar kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
2.6.2.4.1. Zasady i dyrektywy wymiaru kary. Uwagi ogólne . . . . 195
2.6.2.4.2. Okoliczności wpływające na wymiar kary (motywacja
i sposób działania sprawcy; rodzaj i rozmiar ujemnych
następstw przestępstwa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
2.6.2.4.3. Modyfi kacje sankcji karnej – nadzwyczajny wymiar
kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
2.7. Wybrane typy przestępstw jako potencjalna przyczyna
niegodności dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
2.7.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
2.7.2. Zbrodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
2.7.2.1. Zabójstwo typu podstawowego (art. 148 § 1 k.k.) . . . . . . . 215
2.7.2.2. Zabójstwa kwalifi kowane ze względu na sposób działania
sprawcy (zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem
– art. 148 § 2 pkt 1 k.k., i zabójstwo z użyciem
materiałów wybuchowych – art. 148 § 2 pkt 4 k.k.) . . . . . 218
2.7.2.3. Zabójstwo kwalifi kowane ze względu na motywację
sprawcy (zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej
na szczególne potępienie – art. 148 § 2 pkt 3 k.k.,
oraz zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika,
zgwałceniem albo rozbojem – art. 148 § 2 pkt 2 k.k.) . . . . 222
2.7.2.4. Pozbawienie wolności, które łączyło się ze szczególnym
udręczeniem (art. 189 § 3 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
2.7.2.5. Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem (art. 197
§ 4 k.k.); zgwałcenie zbiorowe, zgwałcenie wobec
małoletniego poniżej lat 15 i zgwałcenie kazirodcze
(art. 197 § 3 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
2.7.3. Występki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
2.7.3.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
2.7.3.2. Występki przeciwko osobie spadkodawcy . . . . . . . . . . . . . . 235
2.7.3.2.1. Zabójstwo w afekcie (art. 148 § 4 k.k.) . . . . . . . . . . . . . 235
2.7.3.2.2. Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
(art. 156 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2.7.3.2.3. Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (art. 207
§ 2 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
2.7.3.2.4. Zabójstwo eutanatyczne (art. 150 k.k.) . . . . . . . . . . . . 244
2.7.3.2.5. Namowa i pomoc do samobójstwa (art. 151 k.k.) . . . . 246
8
www.lexisnexis.pl
Spis treści
2.7.3.2.6. Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo
utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad
narażonym (art. 160 § 2 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
2.7.3.2.7. Udział w pobiciu z narażeniem na bezpośrednie
niebezpieczeństwo utraty życia albo spowodowania
ciężkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu
(art. 158 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
2.7.3.2.8. Bezpośrednie narażenie na zarażenie wirusem HIV
(art. 161 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
2.7.3.2.9. Nieudzielenie pomocy w stanie zagrożenia życia
(art. 162 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
2.7.3.2.10. Przestępstwo stalkingu (art. 190a § 1 i 2 k.k.) . . . . . . 253
2.7.3.2.11. Przestępstwo porzucenia (art. 210 k.k.) . . . . . . . . . . . 254
2.7.3.2.12. Przestępstwo uporczywej niealimentacji
(art. 209 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
2.7.3.2.13. Zniesławienie (art. 212 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
2.7.3.3. Przestępstwa przeciwko mieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2.7.3.3.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2.7.3.3.2. Rozbój (art. 280 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
2.7.3.3.3. Kradzież rozbójnicza (art. 281 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . 265
3. Naruszenie swobody testowania jako przyczyna niegodności
dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
3.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
3.2. Naruszenie swobody testowania w rozumieniu art. 928 § 1
pkt 2 i 3 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
3.2.1. Nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą
do sporządzenia lub odwołania testamentu
albo przeszkodzenie mu, w taki sam sposób, w dokonaniu
jednej z tych czynności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
3.2.2. Umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu, jego
podrobienie lub przerobienie albo świadome skorzystanie
z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną
osobę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
3.3. Przestępstwa przeciwko swobodzie testowania . . . . . . . . . . . . . . . . 280
3.3.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
3.3.2. Przestępstwa przeciwko wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
3.3.2.1. Przestępstwo groźby karalnej (art. 190 § 1 k.k.) . . . . . . . . 282
3.3.2.2. Przestępstwo zmuszania (art. 191 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . 284
3.3.3. Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów . . . . . . . 285
3.3.3.1. Przestępstwo materialnego fałszerstwa dokumentów
(art. 270 § 1 i 3 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
9
Spis treści
3.3.3.2. Przestępstwo zniszczenia, uszkodzenia, uczynienia
bezużytecznym, ukrycia lub usunięcia dokumentu
(art. 276 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
3.3.4. Przestępstwa przeciwko mieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
3.3.4.1. Wymuszenie rozbójnicze (art. 282 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . 289
3.3.4.2. Oszustwo klasyczne (art. 286 § 1 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . 290
4. Przyczyny niegodności dziedziczenia w wybranych obcych systemach
prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
4.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
4.2. Popełnienie przestępstwa jako przyczyna niegodności
dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
4.3. Naruszenie swobody testowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
4.4. Pozbawienie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
4.5. Złośliwe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego . . . . . . . . . . 305
ROZDZIAŁ III. Tryb i skutki wyłączenia od dziedziczenia . . . . . . . . . . 308
1. Postępowania w sprawach o wyłączenie od dziedziczenia . . . . . . . . . . 308
1.1. Tryb orzekania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
1.2. Właściwość sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
2. Postępowanie w sprawach o uznanie za niegodnego dziedziczenia . . . 318
2.1. Legitymacja czynna w sprawach o niegodność dziedziczenia . . . . 318
2.1.1. Pojęcie „interesu” w rozumieniu art. 929 k.c. . . . . . . . . . . . . . . 318
2.1.2. Podmioty uprawnione do wytoczenia powództwa
z art. 928 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
2.1.3. Charakter prawny uprawnienia do żądania uznania
za niegodnego dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
2.2. Długość i charakter prawny terminów do zgłoszenia żądania
przez zainteresowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
2.3. Legitymacja bierna w sprawach o niegodność dziedziczenia . . . . . 332
2.3.1. Spadkobierca, zapisobierca zwykły, zapisobierca
windykacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2.3.2. Uprawniony do zachowku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2.4. Znaczenie wyroku karnego w sprawach o niegodność
dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
2.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
2.4.2. Zakres związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku
wydanego w postępowaniu karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
2.5. Przebaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
2.6. Charakter prawny i skutki wyroku wydanego w postępowaniu
o uznanie za niegodnego dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
2.6.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
2.6.2. Skutki uznania za niegodnego spadkobiercy . . . . . . . . . . . . . . . 352
10
www.lexisnexis.pl
Spis treści
2.6.2.1. Uznanie za niegodnego spadkobiercy testamentowego
– zmiana wielkości udziałów spadkobierców
testamentowych dziedziczących w zbiegu z niegodnym
dziedziczenia lub/i zmiana tytułu powołania
do dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
2.6.2.2. Uznanie za niegodnego spadkobiercy ustawowego . . . . . . 355
2.6.2.2.1. Zmiana wielkości udziałów spadkobierców
ustawowych dziedziczących w zbiegu ze spadkobiercą
uznanym za niegodnego dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . 355
2.6.2.2.2. Zmiana „porządku dziedziczenia” wskutek
uznania spadkobiercy ustawowego za niegodnego
dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
2.6.2.3. Uznanie za niegodnego spadkobiercy obciążonego
zapisem zwykłym lub poleceniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
2.6.3. Skutki uznania za niegodnego zapisobiercy zwykłego
oraz zapisobiercy zwykłego obciążonego poleceniem . . . . . . . 360
2.6.4. Skutki uznania za niegodnego zapisobiercy windykacyjnego . . . 363
2.6.5. Skutki uznania za niegodnego uprawnionego do zachowku . . . 365
3. Postępowanie w sprawach o wyłączenie małżonka spadkodawcy
od dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
3.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
3.2. Legitymacja bierna w sprawach o wyłączenie małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
3.3. Legitymacja czynna w sprawach o wyłączenie małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia. Terminy do zgłoszenia żądania
przez uprawnionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
3.4. Przesłanki uwzględnienia powództwa z art. 940 k.c. . . . . . . . . . . . 379
3.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
3.4.2. Wystąpienie przez spadkodawcę o orzeczenie rozwodu
lub separacji z winy jego współmałżonka . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
3.4.2.1. Żądanie spadkodawcy rozwiązania małżeństwa
przez rozwód lub orzeczenia separacji . . . . . . . . . . . . . . . . 380
3.4.2.2. Żądanie spadkodawcy ustalenia winy jego
współmałżonka w rozkładzie pożycia . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
3.4.2.3. Zasadność żądania spadkodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
3.5. Skutki wyroku wyłączającego małżonka spadkodawcy
od dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
3.5.1. Charakter prawny orzeczenia sądu wydanego na podstawie
art. 940 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
3.5.2. Skutki wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia
na podstawie art. 940 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
3.5.2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
11
Spis treści
3.5.2.2. Sytuacja prawna małżonka spadkodawcy w dziedziczeniu
ustawowym. Skutki wyłączenia od dziedziczenia
względem wyłączonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
3.5.2.2.1. Udziały małżonka spadkodawcy w dziedziczeniu
ustawowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
3.5.2.2.2. Szczególne uprawnienie małżonka spadkodawcy
w dziedziczeniu ustawowym – ustawowy zapis
naddziałowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3.5.2.3. Zmiana wielkości udziałów współspadkobierców
ustawowych lub zmiana porządku dziedziczenia
ustawowego ze względu na wyłączenie małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
3.5.2.4. Wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia
ustawowego a prawo do zachowku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
3.5.2.5. Dziedziczenie testamentowe małżonka spadkodawcy
wyłączonego od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c. 410
4. Skutki uznania za niegodnego oraz wyłączenia małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia względem osób trzecich . . . . . . . . . . . . 411
4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
4.2. Roszczenie o ochronę dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
4.2.1. Podmioty uprawnione do wystąpienia przeciwko rzekomemu
spadkobiercy z roszczeniem z art. 1029 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . 413
4.2.2. Treść i charakter prawny roszczenia o ochronę dziedziczenia 416
4.2.3. Roszczenia uzupełniające przeciwko rzekomemu
spadkobiercy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
4.2.4. Roszczenie rzekomego spadkobiercy o zwrot nakładów . . . . . 422
4.2.5. Ograniczenie w czasie dochodzenia roszczeń z art. 1029
§ 1 i 2 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
4.2.5.1. Przedawnienie roszczenia o wydanie spadku lub
poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład
(art. 1029 § 1 k.c.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
4.2.5.2. Przedawnienie roszczeń z art. 1029 § 2 k.c. . . . . . . . . . . . . 425
4.3. Skuteczność czynności prawnych dokonanych przez niegodnego
dziedziczenia oraz małżonka spadkodawcy wyłączonego
od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
4.4. Uznanie za niegodnego dziedziczenia lub wyłączenie małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia a udokumentowanie praw
do spadku – wzmianka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
12
www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Akty prawne
k.c.
– ustawa z z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16,
k.c.austr.
k.c.czes.
k.c.franc.
k.c.hiszp.
k.c.niem.
k.c.ros.
k.c.szwajc.
k.c.ukr.
k.k.
poz. 93 ze zm.)
– kodeks cywilny austriacki
– kodeks cywilny czeski
– kodeks cywilny francuski
– kodeks cywilny hiszpański
– kodeks cywilny niemiecki
– kodeks cywilny rosyjski
– kodeks cywilny szwajcarski
– kodeks cywilny Ukrainy
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553
ze zm.)
k.k. z 1932 r.
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 r. – Ko-
k.k. z 1969 r.
– ustawa z 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94
deks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.)
k.k.ukr.
k.p.
k.p.c.
k.r.o.
ze zm.)
– kodeks karny Ukrainy
– ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
– ustawa z 7 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst
jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.)
p.w.k.c.
– ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cy-
wilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
pr.bank.
– ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U.
pr.spadk.
– dekret z 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60,
z 2012 r., poz. 1376 ze zm.)
poz. 328 ze zm.)
u.k.w.h.
– ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.)
13
Wykaz skrótów
Czasopisma
KPP
Legalis
Lex
LexisNexis
Mon. Pr.
NP
OSA
OSNCP
OSNKW
OSNPG
OSP
OSPiKA
Pal.
PiP
PN
Prok. i Pr.
PS
RPEiS
SC
SP
ZNUJ
– „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
– system informacji prawnej Wydawnictwa C.H. Beck
– system informacji prawnej Wolters Kluwer Polska
– Lexis.pl – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska
– „Monitor Prawniczy”
– „Nowe Prawo”
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury Gene-
ralnej
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
– „Palestra”
– „Państwo i Prawo”
– „Przegląd Notarialny”
– „Prokuratura i Prawo”
– „Przegląd Sądowy”
– „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
– „Studia Cywilistyczne”
– „Studia Prawnicze”
– Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
www.lexisnexis.pl
Wprowadzenie
Wprowadzenie
Wprowadzenie
Obok celów społecznych, prawo spadkowe realizuje także „cel głęboko sym-
boliczny, osobisty, o skrajnie indywidualistycznej naturze”1. Celem tym jest
wybór spadkobiercy, osoby, która nie tylko ma otrzymać prawa i obowiązki
majątkowe spadkodawcy, lecz ma jednocześnie stanowić „przedłużenie oso-
bowości testatora”, „trwały ślad jego bytowania na świecie”2. Realizacja tego
celu jest możliwa w szczególności dzięki przyznanej spadkodawcy swobo-
dzie testowania. Nie budzi wątpliwości, że ustawodawca może zmierzać do
jego osiągnięcia również przez odpowiednią konstrukcję przepisów o dzie-
dziczeniu ustawowym, tj. taką, która uwzględnia typową, dorozumianą
wolę zmarłego, jego „domniemane życzenia w tym zakresie”3. Znajdą one
jednak zastosowanie dopiero w braku ważnych i skutecznych rozrządzeń
testatora powołujących spadkobiercę (spadkobierców) do całości spadku.
Z istoty dziedziczenia wynika, że tak długo, jak długo żyje spadkodawca,
żaden z potencjalnych spadkobierców, zarówno ustawowych, jak i testa-
mentowych, nie może mieć pewności co do nabycia spadku. W szczegól-
ności spadkodawca ma nieograniczoną swobodę pozbawienia spadkobiercy
możliwości dziedziczenia z ustawy albo przez sporządzenie testamentu,
w którym do spadku powołane zostaną osoby spoza kręgu ustawowego,
albo takiego, w którym wyłączy od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego,
nie powołując w to miejsce nikogo innego (testament negatywny). Również
tylko spadkodawca, sporządzając testament, w którym odwołuje uprzed-
1 J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach dziedziczenia ustawowego, „Studia Pra-
wa Prywatnego” 2009, nr 2, s. 83.
2 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1959, s. 9.
3 J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach..., s. 83 oraz 85. Zob. też M. Pazdan,
Projektowane zmiany w unormowaniu dziedziczenia ustawowego, Rej. 2008, nr 4, s. 10.
15
Wprowadzenie
nio sporządzony, albo taki, w którym wprawdzie nie odwołuje wyraźnie
poprzedniego, ale powołuje do dziedziczenia inne osoby niż te wskazane
wcześniej, decyduje o pozbawieniu spadkobiercy testamentowego tytułu
powołania do dziedziczenia4. Ponadto spośród spadkobierców ustawowych
czy testamentowych do dziedziczenia dojdą tylko ci, którzy będą żyć i, co do
zasady, istnieć na dzień otwarcia spadku. Nabycie spadku jest jednak uwa-
runkowane nie tylko legitymowaniem się tytułem powołania do dziedzicze-
nia i posiadaniem zdolności do dziedziczenia (pozytywne przesłanki naby-
cia spadku), ale także brakiem przesłanki negatywnej w postaci wyłączenia
od dziedziczenia. Istnienie negatywnej przesłanki nabycia spadku może być
konsekwencją działań samego potencjalnego spadkobiercy, który w zakre-
ślonym ustawą terminie i w trybie tam przewidzianym złoży oświadczenie
o odrzuceniu spadku bądź, o ile należy do kręgu spadkobierców ustawo-
wych, „zrezygnuje” ze spadku, zawierając w tym celu ze spadkodawcą umo-
wę o zrzeczenie się dziedziczenia. Pozbawienie możliwości nabycia spadku
może być również skutkiem prawomocnego wyroku sądu.
Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu dotyczy w polskim
prawie dwóch instytucji: niegodności dziedziczenia (art. 928–930 k.c.)
oraz wyłączenia od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy
(art. 940 k.c.). Dzięki wskazanym instytucjom możliwa jest realizacja fun-
damentalnej zasady prawa spadkowego – ochrony przed niesłusznym uzy-
skaniem korzyści przez osobę postępującą niewłaściwie. Sytuacje, w których
sąd decyduje o wyłączeniu od dziedziczenia, dotyczą bowiem takich przy-
padków, w których względy natury etycznej przemawiają przeciwko dojściu
określonych podmiotów do dziedziczenia.
Obie instytucje wyłączenia od dziedziczenia na podstawie orzeczenia sądo-
wego mają podobne uzasadnienie. Cel, któremu ma służyć instytucja nie-
godności dziedziczenia, to wyeliminowanie sytuacji, w których powszechne
poczucie sprawiedliwości byłoby naruszone ze względu na ustalony porzą-
dek dziedziczenia. Celem tym jest zatem pozbawienie praw do spadku tych
osób, których zachowanie względem spadkodawcy było co najmniej nie-
etyczne5. Nie budzi wątpliwości, że sankcja w postaci odsunięcia od dzie-
dziczenia powinna odnosić się jedynie do tych uprawnionych, których co
4 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe..., s. 167.
5 Uzasadnienie wyroku SN z 11 marca 2003 r., V CKN 1871/00, OSNC 2004, nr 5,
poz. 85.
16
www.lexisnexis.pl
Wprowadzenie
najmniej nieetyczne zachowanie było w pełni świadome, a zatem podmio-
tom tym można przypisać winę (i to w znaczeniu winy umyślnej).
Przepis art. 940 k.c. służy z kolei wyeliminowaniu z kręgu spadkobier-
ców ustawowych małżonka, „który wobec spadkodawcy poważnie [pod-
kreśl. H.W.] uchybił swym obowiązkom wynikającym z małżeństwa”6, co
w efekcie doprowadziło do rozkładu pożycia między małżonkami. Oczywi-
ście dotyczy to tych przypadków, kiedy małżonkowi spadkodawcy można
przypisać winę (zwłaszcza wyłączną) w rozkładzie pożycia, bowiem tyl-
ko wówczas dojście przez niego do dziedziczenia byłoby w powszechnym
odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie słuszności. Podkreślenia
wymaga, że w odróżnieniu od niegodności dziedziczenia konieczne jest
we wskazanym przypadku, aby spadkodawca jeszcze za życia wyraził sprze-
ciw wobec takich zachowań współmałżonka w ten sposób, że wystąpił do
sądu o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy. W tych przypadkach,
kiedy pomimo istnienia przesłanek rozwodu lub separacji nie jest możliwe
wydanie orzeczenia uwzględniającego powództwo właśnie ze względu na
śmierć spadkodawcy, uprawnione podmioty mogą doprowadzić do swoistej
„kontynuacji” takiego postępowania w celu odsunięcia winnego małżonka
od dziedziczenia. Możliwość wyłączenia od dziedziczenia dotyczy bowiem
małżonka spadkodawcy, „który wskutek orzeczonego rozwodu [lub sepa-
racji – H.W.] utraciłby przymiot spadkobiercy ustawowego, gdyby śmierć
spadkodawcy nie stanęła na przeszkodzie rozwiązaniu małżeństwa przez
rozwód [lub orzeczeniu separacji – H.W.]”7. Wyłączenie następuje na pod-
stawie orzeczenia sądu, które zapada w specjalnie wszczętym w tym celu
postępowaniu, w którym sąd „weryfi kuje” zarzuty podniesione przez zmar-
łego przeciwko współmałżonkowi8.
Przedmiotem pracy jest analiza dogmatyczna przepisów Kodeksu cywil-
nego normujących niegodność dziedziczenia oraz wyłączenie małżonka
spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego na podstawie orzeczenia sądu.
W szczególności są to przepisy art. 928–930 i 940 k.c., gdzie określone zo-
stały przesłanki wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia w postępowaniu
sądowym, w tym zwłaszcza przyczyny wyłączenia, podmioty legitymowane
6 J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątow-
ski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 130–131.
7 Tamże.
8 Zob. np. uzasadnienie wyroku SN z 12 kwietnia 2002 r., I CKN 1345/99, Lexis Nexis
nr 385109.
17
Wprowadzenie
do wystąpienia ze stosownym żądaniem oraz terminy do jego zgłoszenia.
Omówienie skutków wyłączenia wymaga natomiast analizy przede wszyst-
kim tych unormowań, które dotyczą określenia porządku dziedziczenia
w tych przypadkach, kiedy jedyny spadkobierca lub jeden z wielu spadko-
bierców (testamentowych – co dotyczy jedynie niegodności, lub ustawo-
wych) nie może dziedziczyć. Ze względu na to, że przepisy o niegodności
stosuje się odpowiednio do zapisobierców, niezbędna jest analiza przepisów
dotyczących skutków „niemożności bycia zapisobiercą”. Oczywiście jest to
jedynie główny (podstawowy) obszar badawczy.
Zaznaczenia wymagają dwa zagadnienia. Kwestie historyczne przedstawio-
no w niezbędnym zakresie, głównie z tego względu, że „koncepcja” ustawo-
dawcy, zwłaszcza jeśli chodzi o instytucję niegodności dziedziczenia, uległa
w stosunku do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie Kodeksu
cywilnego radykalnej zmianie. Krótko przedstawiono także regulacje doty-
czące analogicznych instytucji w wybranych obcych porządkach prawnych,
które poza walorami poznawczymi mogą okazać się pomocne przy formuło-
waniu wniosków de lege ferenda. Z zakresu rozważań wyłączono gospodar-
stwa rolne. Ze względu na złożoność problematyki kwestia wyłączenia od
dziedziczenia w takich przypadkach (zwłaszcza w zakresie skutków praw-
nych) wymagałaby oddzielnego opracowania.
www.lexisnexis.pl
Rozdział I
Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna
przesłanka nabycia spadku
Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku
1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy
1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw
majątkowych po śmierci spadkodawcy
1.1. Uwagi ogólne
W polskim systemie prawnym obowiązuje romański system nabycia spad-
ku (system sukcesji uniwersalnej), który – według reguły le mort saisit
le vif – następuje ipso iure z chwilą jego otwarcia1. Jakkolwiek spadkobier-
ca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, nabycie to ma charakter
tymczasowy (czy też prowizoryczny) nie tylko ze względu na uprawnie-
nie osoby powołanej do dziedziczenia do złożenia oświadczenia o od-
rzuceniu spadku, ale i na inne zdarzenia cywilnoprawne, których skut-
kiem jest wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia2. Z chwilą otwarcia
1 Niektóre systemy prawne posługujące się systemem sukcesji uniwersalnej uzależnia-
ją nabycie spadku od dodatkowych przesłanek, np. oświadczenia o przyjęciu spadku
(zob. M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do artykułów 450–1088,
red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1021, Nb 1). Odnośnie do przeciwstawiane-
go romanistycznej koncepcji sukcesji uniwersalnej anglosaskiego admistration of estates
zob. A. Kozioł, System administracji spadku w porządkach prawnych państw kręgu anglo-
saskiego, Rej. 2006, nr 2, s. 119–132.
2 Zob. zwłaszcza: M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s. 982, Nb 3, s. 1021,
Nb 1–3, oraz s. 1152–1153, Nb 4; J. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom
3. Księga czwarta – Spadki. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, red. J. Pietrzykowski,
19
Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku
spadku spadkobierca może objąć spadek we władanie3, a w przypadku
kiedy spadek został objęty przez osobę, która jakkolwiek rości sobie pra-
wa do spadku, jednak spadkobiercą nie jest (tzw. rzekomy spadkobierca),
może żądać wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów wcho-
dzących w jego skład na podstawie przepisów o ochronie dziedziczenia
(art. 1029 k.c.)4.
Uzyskanie korzyści ze spadku może wiązać się z nabyciem w drodze dzie-
dziczenia całości spadku lub jego części, zrealizowaniem roszczenia z tytu-
łu zapisu zwykłego lub wykonaniem polecenia. Na skutek śmierci spadko-
dawcy możliwe jest również uzyskanie innych przysporzeń, jednak nieścisłe
byłoby określenie, że chodzi o korzyści „ze spadku”, bowiem np. ani przed-
miot zapisu windykacyjnego, ani sumy zgromadzone (m.in.) na rachunku
oszczędnościowym5, które bank na pisemne polecenie posiadacza rachunku
ma obowiązek wypłacić po jego śmierci wskazanym przez niego osobom,
do spadku nie należą. Prawa te przechodzą poza porządkiem dziedziczenia
na ściśle oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami
czy też nie. Ze względu na to, że wartość ekonomiczna takich przysporzeń
może być nierzadko większa niż wartość całego spadku, rozważenia wyma-
ga w kontekście podjętego tematu, czy – a w razie pozytywnej odpowie-
dzi, w jakim zakresie – do tego rodzaju nabycia można stosować przepisy
regulujące zdarzenia cywilnoprawne, których skutkiem jest wyłączenie od
dziedziczenia (jako konsekwencja co najmniej nieetycznego zachowania
spadkobiercy).
Warszawa 1972, s. 1832–1833; E. Skowrońska -Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego.
Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011, s. 40, tezy 1–3, oraz J.St. Piątowski, w: System
Prawa Cywilnego. Tom IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, Wrocław–Warszawa–Kra-
ków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 92.
3 Zob. K. Peroń, Zarząd spadkiem w systemach prawnych kręgu germańskiego, Rej. 2006,
nr 2, s. 149–152.
4 Ze względu na to, że rzekomym spadkobiercą jest także ten, kto wyrokiem sądu został
uznany za niegodnego dziedziczenia na podstawie art. 928 k.c., oraz małżonek spadko-
dawcy wyłączony od dziedziczenia przez sąd na podstawie art. 940 k.c., kwestie związa-
ne z obowiązkiem wydania spadku oraz koniecznością dokonania stosownych rozliczeń
między spadkobiercą rzeczywistym a spadkobiercą rzekomym, który rości sobie prawa
do spadku, zostaną omówione w rozdziale III m.in. dotyczącym skutków wyłączenia
od dziedziczenia (pkt 4.2).
5 Zob. art. 56 ust. 1 pr.bank.
20
www.lexisnexis.pl
1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy
1.2. Charakter prawny dziedziczenia
Dziedziczenie stanowi przykład następstwa prawnego (successio)6 pod ty-
tułem ogólnym, które jest dopuszczalne tylko w przypadkach wskazanych
w ustawie (art. 922 k.c.). Artykuł 922 k.c. przyjmuje rzymską koncepcję
dziedziczenia jako uniwersalnej sukcesji, która „powoduje przeniesienie na
dziedzica/dziedziców wszelkich praw i obowiązków zmarłego (z wyłącze-
niem jedynie tych, które były ściśle związane z jego osobą). Rozwiązanie
to jest recepcją rzymskiej zasady (...), że spadek (hereditas) jest sukcesją
uniwersalną we wszelkie prawa, które miał zmarły”7.
Sukcesja uniwersalna charakteryzuje się tym, że następca nabywa ogół
praw wchodzących w skład określonego majątku lub jego ułamkowo okreś-
lonej części na podstawie jednego zdarzenia prawnego (jednej zaszłości
prawnej)8. Konstrukcja sukcesji uniwersalnej odnosi się do następstwa
translatywnego, a nie konstytutywnego, i obejmuje ogół praw, a nie obo-
wiązków prawnych, jednak zastrzec należy, że nabyciu ogółu praw (które
stanowią majątek albo jego ułamkowo określoną część) towarzyszy wstą-
pienie w długi poprzednika prawnego9.
Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie, znamio-
nujące się tym, że na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć
spadkodawcy, przechodzą na spadkobierców wszelkie należące do spad-
ku prawa i obowiązki zmarłego10. Jak podkreśla się w literaturze, ujęcie
dziedziczenia jako sukcesji uniwersalnej „nie wynika z jakiejś naturalnej
konieczności, ale jest konstrukcją prawną o charakterze technicznym, któ-
ra wywodzi się jeszcze z prawa rzymskiego (...) i została przyjęta w wielu
6 Odnośnie do relacji między pojęciami „sukcesja” i „następstwo prawne” zob. zwłaszcza
M. Pyziak -Szafnicka, w: System Prawa Prywatnego. Tom 1. Prawo cywilne – część ogólna,
red. M. Safjan, Warszawa 2012, s. 871–872. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk,
Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 144.
7 W. Wołodkiewicz, Na marginesie projektów zmian w polskim prawie spadkowym,
Pal. 2011, nr 1–2, s. 188.
8 J. Ignatowicz, w: System Prawa Cywilnego. Tom I. Część ogólna, red. S. Grzybowski,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985, s. 244. Zob. też A. Kidyba, Sukcesja,
kontynuacja, a może coś innego?, „Monitor Prawa Handlowego” 2011, nr 1, s. 34.
9 Zob. zamiast wielu J. Ignatowicz, w: System Prawa Cywilnego. Tom I..., s. 244, oraz
Z. Rad wański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2011, Nb 230 i 319.
10 Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne..., Nb 230.
21
Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku
współczesnych systemach prawnych ze względu na swoje walory prak-
tyczne”11.
Nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym – spad-
kobierca/spadkobiercy z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.) nabywają
prawa majątkowe wchodzące w skład spadku w takim zakresie, w jakim
przysługiwały one spadkodawcy12. Uniwersalność (całościowość) dziedzi-
czenia wyraża się również w tym, że na spadkobierców, obok ogółu praw
i obowiązków zmarłego, przechodzą wszelkie sytuacje prawne, w jakich
pozostawał spadkodawca w chwili swojej śmierci, o ile są one związane ze
sferą majątkową zmarłego i nie są ściśle związane z jego osobą13.
Zasada sukcesji uniwersalnej oznacza, że spadkobiercy, niezależnie od
tytułu powołania do dziedziczenia, nabywają spadek jako całość (succcessio
in universitatem), a udział każdego z nich zarówno w spadku, jak i w po-
szczególnych przedmiotach wchodzących w jego skład, jest określony za po-
mocą ułamka14. W obowiązującym stanie prawnym, ze względu na przyjętą
w stosunku do dziedziczenia zasadę sukcesji uniwersalnej, nie jest zatem
możliwe powołanie spadkobiercy do fi zycznej części spadku15, a w konse-
kwencji nie jest możliwe, aby określone składniki spadku (przedmioty ma-
11 Takie jak możliwość jednolitego ujęcia przejścia na spadkobierców wszystkich składni-
ków spadku, zapewnienia wszystkim spadkobiercom jednakowej sytuacji prawnej czy do-
godność dla wierzycieli spadkodawcy (J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom
IV..., s. 91, oraz J.St. Piątowski, H. Witczak. A. Kawałko, w: System Prawa Prywatnego.
Tom 10. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2013, s. 145).
12 J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV..., s. 90, oraz J.St. Piątowski,
H. Witczak, A. Kawałko, w: System Prawa Prywatnego. Tom 10..., s. 145.
13 Zob. E. Skowrońska -Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., s. 12–13, teza 1, oraz
M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s. 1152–1153. Szerzej zob. W. Bo-
rysiak, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 22–24,
tezy 64–24, oraz s. 56–57, tezy 256–260.
14 Zob. np. J.St. Piątowski, w: System Prawa Cywilnego. Tom IV..., s. 89–91; J.St. Piątow-
ski, B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 53–54; M. Paz-
dan, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz..., s. 1153; E. Skowrońska -Bocian, Komentarz
do Kodeksu cywilnego..., s. 40–41, tezy 1–3; J.St. Piątowski, H. Witczak. A. Kawałko,
w: System Prawa Prywatnego. Tom 10..., s. 144–145, oraz E. Niezbecka, w: Kodeks cywil-
ny. Komentarz. Tom IV. Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, s. 136. Zob. też postano-
wienie SN z 8 września 1975 r., III CRN 218/75, OSNCP 1976, nr 9 poz. 200, Lexis Nexis
nr 296773, oraz postanowienie SN z 19 października 2000 r., II CKN 505/00, Lexis Nexis
nr 384094.
15 Por. K. Osajda, Ustanowienie spadkobiercy de lege ferenda, „Studia Prawa Prywatnego”
2009, nr 1, s. 70.
22
www.lexisnexis.pl
1. Dziedziczenie a inne sposoby nabycia praw majątkowych po śmierci spadkodawcy
jątkowe) nabywali jedynie niektórzy spadkobiercy16. Przeznaczenie kon-
kretnym podmiotom określonych przedmiotów majątkowych jest, jak się
wydaje, równoznaczne z ustanowieniem na ich rzecz zapisu, co wyklucza,
niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z zapisem zwykłym czy windy-
kacyjnym, kwalifi kację tego typu nabycia jako sukcesji uniwersalnej17. Tylko
w wyjątkowych wypadkach, mimo że rozrządzenie spadkodawcy przybrało
formę przeznaczenia określonej osobie bądź określonym osobom poszcze-
gólnych przedmiotów majątkowych, a nie powołania jednej osoby lub kilku
do spadku jako ogółu praw i obowiązków majątkowych, może mieć miejsce
następstwo pod tytułem ogólnym. Dotyczy to sytuacji, gdy przedmioty ma-
jątkowe przeznaczone jednej osobie lub kilku osobom wyczerpują cały albo
prawie cały spadek18, a wykładnia testamentu nie daje jednoznacznej odpo-
wiedzi odnośnie do charakteru prawnego (zakresu19) dokonanego rozrzą-
dzenia20, a co za tym idzie, jego skutków21. Zgodnie z regułą interpretacyjną
16 Nie jest również dopuszczalne co do pewnych przedmiotów dziedziczenie testamen-
towe, a co do pozostałych dziedziczenie ustawowe (por. postanowienie SN z 8 września
1975 r., III CRN 218/75, OSNCP 1976, nr 9, poz. 200, oraz postanowienie SN z 29 listo-
pada 1977 r., III CRN 291/77, OSPiKA 1978, nr 9, poz. 167, z glosą J. Pietrzykowskiego,
OSPiKA 1978, nr 12, poz. 224).
17 Por. J. Gwiazdomorski, Dziedziczenie czy następstwo szczególne? (Przyczynek do dyskusji
nad art. 103 pr.spadk.), PN 1950, nr 3–4, s. 212 i powołana tam literatura. Zob. jednak
przypis 31.
18 Rozrządzenia takie spadkodawca może zawrzeć zarówno w jednym testamencie, jak
i w kilku kolejnych. Por. orzeczenie SN z 4 sierpnia 1955 r., I CR 463/55, Lex nr 118057.
Reguła interpretacyjna z art. 961 k.c. ma zastosowanie tylko wówczas, gdy wartość przed-
miotów majątkowych pominiętych w stosunku do wartości przedmiotów majątkowych
wskazanych w testamencie jest, biorąc pod uwagę zobiektywizowaną wartość gospodar-
czą, nieistotna (tak np. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 lipca 2005 r., III CK 694/04,
Lexis Nexis nr 382289, oraz w postanowieniu z 3 listopada 2004 r., III CK 472/03, Lexis-
Nexis nr 370206).
19 Zob. postanowienie SN z 21 grudnia 2004 r., I CK 319/04, Lexis Nexis nr 2438139.
20 To jest czy wolą testatora było powołanie wskazanych osób do dziedziczenia ze
wskazaniem preferencji co do sposobu działu spadku czy jedynie ustanowienie na ich
rzecz zapisów. Zob. zwłaszcza Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP 1993, nr 1,
s. 16–17, oraz np. postanowienie SN z 19 października 2000 r., II CKN 505/00, Lexis-
Nexis nr 384094. Por. P. Księżak, K. Szymura, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego
z 1 grudnia 2011 r. (I CSK 419/10), PS 2013, nr 3, s. 118–124.
21 Do czasu wprowadzenia do polskiego systemu prawnego zapisu windykacyjnego tylko
z tym przypadkiem (tzn. kiedy spadkodawca przeznaczył określonej osobie poszczegól-
ne przedmioty majątkowe, które wyczerpują spadek lub prawie cały spadek, a istnieją
wątpliwości, czy mamy do czynienia z powołaniem jej do dziedziczenia czy ustanowie-
niem na jej rzecz zapisów) można było wiązać powstanie skutku rzeczowego – z chwilą
23
Rozdział I. Wyłączenie od dziedziczenia jako negatywna przesłanka nabycia spadku
zawartą w art. 961 k.c.22 w razie wątpliwości osobę taką poczytuje się nie za
zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku23. W kon-
sekwencji osoba taka z chwilą otwarcia spadku ipso iure nabywa nie tyl-
ko poszczególne przedmioty przeznaczone jej w testamencie, ale także te,
które zostały w nim pominięte24. Jeżeli takie rozrządzenie testatora dotyczy
kilku osób, osoby te poczytuje się, w razie wątpliwości, za spadkobierców
powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych, odpowiadających
stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów, a nie zapisobierców
zwykłych25. W przeciwnym razie spadek dziedziczą spadkobiercy ustawowi,
którzy mają obowiązek wykonania uczynionych zapisów26, chyba że wolą
otwarcia spadku następowało bezpośrednie, tzn. ze skutkiem rzeczowym, nabycie prze-
znaczonych dla niej rzeczy i praw (J. Górecki, Zapis windykacyjny – uwagi de lege feren-
da, w: Rozprawy z prawa prywatnego, prawa o notariacie i prawa europejskiego ofi arowane
Panu Rejentowi Romualdowi Sztykowi, red. E. Drozd, A. Oleszko, M. Pazdan, Kluczbork
2007, s. 134).
22 Por. art. 103 pr.spadk. Zob. E. Skowrońska, Z problematyki powołania spadkobiercy
w testamencie, Pal. 1993, nr 1–2, s. 15, przypis 28.
23 Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, przy ocenie, czy przedmioty majątkowe prze-
znaczone oznaczonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek (art. 961 k.c.), na-
leży wziąć pod uwagę podlegający dziedziczeniu majątek spadkodawcy z chwili sporządzania
testamentu, a nie z chwili otwarcia spadku (postanowienie SN z 29 marca 2007 r., I CSK 3/07,
OSP 2009, nr 12, poz. 136; zob. glosę W. Borysiaka do powołanego postanowienia, tamże,
s. 951–956, oraz glosę M. Niedośpiała, PiP 2011, nr 5, s. 125–129). Zob. też uchwałę SN
z 16 września 1993 r., III CZP 122/93, OSP 1994, nr 10, poz. 177, wraz z glosą E. Skowroń-
skiej, tamże, poz. 177c, oraz postanowienie SN z 14 lipca 2005 r., III CK 694/04, Lexis Nexis
nr 382289. Tylko stan rzeczy z chwili sporządzenia testamentu, który oceniał i uwzględniał
sam testator, jest w ocenie Sądu Najwyższego miarodajny dla wykładni jego oświadczenia na
podstawie art. 961 k.c. i tylko w ten sposób można zapewnić możliwie najpełniejsze urze-
czywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 k.c.) – zob. postanowienie z 23 stycznia 2008 r.,
V CSK 378/07, Lex nr 515714. Przyjęcie innej chwili, ze względu na to, że w okresie mię-
dzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku, a tym bardziej chwilą zakończenia po-
stępowania spadkowego, mogłyby nastąpić znaczące zmiany zarówno w składzie majątku
spadkodawcy, jak i w wartości poszczególnych jego składników, mogłoby prowadzić do skut-
ków sprzecznych z wolą spadkodawcy (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia
z 23 stycznia 2008 r., V CSK 378/07, Lex nr 515714). Zob. też postanowienie SN z 14 lip-
ca 2005 r., III CK 694/04, Lexis Nexis nr 382289, oraz postanowienie SN z 28 października
1997 r., I CKN 276/97, OSP 1998, nr 6, poz. 114. Zob. też K. Kremis, Reguły interpretacyjne
z art. 961 k.c. przy wykładni testamentu notarialnego, Rej. 2009, nr 9, s. 86 i n.
24 Zob. J. Gwiazdomorski, Dziedziczenie czy następstwo szczególne?..., s. 215.
25 E. Skowrońska -Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004, s. 186.
26 Postanowienie SN z 6 kwietnia 1998 r., I CKU 35/98, Lexis Nexis nr 419252. Zob. też
postanowienia SN z 19 sierpnia 2009 r., III CSK 7/09, Lex nr 533130, oraz z 29 listo pada
1977 r., III CRN 291/77, OSPiKA 1978, nr 9, poz. 167.
24
www.lexisnexis.pl
Pobierz darmowy fragment (pdf)
