Darmowy fragment publikacji:
Redaktor prowadzący: Małgorzata Stańczak
Opracowanie redakcyjne: Anna Wiśniewska
Redakcja techniczna: Małgorzata Duda
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
Recenzja wydawnicza prof. dr hab. Feliks Zedler
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.
ISBN 978-83-278-0243-9
LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
Infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl
Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
ROZDZIAŁ I. Pojęcie i przedmiot prawa procesowego cywilnego
. . 21
1. Pojęcie prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
2. Problem nazwy prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3. Przedmiot regulacji prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . . 32
32
3.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
3.2. Kryterium kodeksowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Kryterium przedmiotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.4. Kryterium odpowiedniego dostosowania postępowania
do właś ciwości jego przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
3.5. Kryterium niezależności organu rozpatrującego sprawę . . . . . . 58
3.6. Kryterium dostatecznego zorganizowania postępowania . . . . . 67
71
3.7. Zakres regulacji prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 78
4. Systematyka prawa procesowego cywilnego
ROZDZIAŁ II. Charakterystyka prawa procesowego cywilnego . . . .
82
5. Ogólna charakterystyka norm prawa procesowego cywilnego . . . . . 82
82
83
5.2.1. Podstawowe typy norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
5.2.2. Niektóre pozostałe typy norm . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5.1. Pojęcie normy prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . . .
5.2. Typologia norm prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . .
5.3. Normy prawa procesowego cywilnego wyznaczające treść
rozstrzyg nięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
103
5.4. Moc wiążąca norm prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . .
5.5. Sytuacje wyznaczane przez normy prawa procesowego
cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.6. Sankcje w razie naruszenia norm prawa procesowego
cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
121
6. Funkcje prawa procesowego cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.7. Publiczny charakter norm prawa procesowego cywilnego . . . . .
5
129
6.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Funkcja organizacyjna
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
6.3. Funkcja ochronna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6.4. Inne funkcje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
7. Podstawowe założenia aksjologiczne prawa procesowego cywilnego . 142
7.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
7.2. Główne standardy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
7.3. Cel postępowania cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
8. Odgraniczenie prawa procesowego cywilnego od prawa materialnego
159
i od prawa ustrojowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Prawo procesowe cywilne a prawo materialne
. . . . . . . . . . . 159
8.2. Prawo procesowe cywilne a prawo ustrojowe . . . . . . . . . . . . 171
9. Konsekwencje zakwalifikowania normy do prawa procesowego
cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
173
11.1. Zarys ewolucji pojęcia analogii w zastosowaniu prawniczym
ROZDZIAŁ III. Analogia jako metoda rekonstrukcji norm prawnych 175
10. Ogólne pojęcie analogii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
175
11. Sposoby pojmowania analogii w prawoznawstwie . . . . . . . . . . . 179
. 179
11.1.1. Początki i rozwój metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
11.1.2. Kształtowanie się metody w kraju . . . . . . . . . . . . . 190
11.2. Analogia jako metoda logicznego rozwijania norm prawnych . 198
11.3. Analogia jako metoda ustalania woli prawodawcy (władcy) . . 200
11.4. Analogia z ustawy jako metoda usuwania swoistej sprzeczności
między rozstrzyg nięciem pozytywnym a negatywnym . . . . . 202
11.5. Analogia z ustawy jako reguła interpretacyjna. Analogia prawa
jako reguła inferencyjna. Analogia konstrukcyjna jako
prawotwórstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
11.6. Analogia jako reguła wyłącznie inferencyjna lub jako metoda
uzupełniania wyłącznie luk konstrukcyjnych . . . . . . . . . . . 215
11.7. Analogia jako metoda wykraczania poza możliwe znaczenie
językowe tekstu prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
218
11.8. Analogia intra legem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
11.9. Analogia jako metoda rekonstrukcji norm prawnych w razie
braku okreś lonego kontekstu językowego . . . . . . . . . . . . .
222
12. Zastosowanie analogii w wybranych gałęziach prawa . . . . . . . . . 231
12.1. Analogia w prawie cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
12.2. Analogia w prawie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
12.3. Analogia w prawie procesowym karnym
. . . . . . . . . . . . . 239
12.4. Analogia w prawie administracyjnym . . . . . . . . . . . . . . . 242
12.5. Analogia w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
248
13. Analogia w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego . . . . . . . . .
6
Spis treściwww.lexisnexis.plROZDZIAŁ IV. Stosowanie analogii w prawie procesowym
cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
14. Pojmowanie i dopuszczalność analogii w prawie procesowym
cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
253
14.1. Stan w obcych systemach prawa procesowego cywilnego . . . .
14.2. Stan w krajowym prawie procesowym cywilnym . . . . . . . . .
256
15. Typologia przypadków zastosowania analogii w prawie procesowym
cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
15.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
15.2. Analogia unormowana przez prawodawcę . . . . . . . . . . . . 261
15.3. Analogia jako metoda wypełniania luk konstrukcyjnych . . . . 262
15.3.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
15.3.2. Modernizacja prawa procesowego cywilnego . . . . . . 263
15.3.3. Dostosowanie prawa procesowego cywilnego do prawa
15.4. Analogia jako metoda wypełniania luk aksjologicznych . . . . .
15.3.4. Pozostałe przypadki luk konstrukcyjnych . . . . . . . . .
cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
273
284
15.4.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
15.4.2. Poszczególne przypadki luk aksjologicznych . . . . . . .
286
15.5. Analogia połączona z wykładnią zwężającą przepisów
prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
297
15.5.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
15.5.2. Poszczególne przypadki analogii ze skutkiem wykładni
zwężającej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
299
15.6. Przypadki zastosowania analogii zweryfikowane w przepisach
prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
305
15.6.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
15.6.2. Luki konstrukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
306
15.6.3. Luki aksjologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
327
15.6.4. Analogia ze skutkiem wykładni zwężającej . . . . . . . .
16. Źródła wykorzystywane do rekonstrukcji norm prawa procesowego
329
cywilnego za pomocą analogii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
329
16.1. Rodzaje źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.2. Zakres źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
16.3. Stopień modyfikacji źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
16.4. Moc obowiązująca źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
16.5. Źródła a gałęzie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
345
17. Typologia przypadków odmowy zastosowania analogii w prawie
procesowym cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
17.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
. . . . . . . . 351
17.2. Zakaz analogii ze skutkiem wykładni zwężającej
17.3. Brak luki konstrukcyjnej lub aksjologicznej . . . . . . . . . . . .
353
7
Spis treści17.4. Brak podobieństwa uzasadniającego analogię . . . . . . . . . . 355
17.5. Zakaz analogii ograniczającej prawa strony . . . . . . . . . . . .
358
17.6. Zakaz analogii na podstawie przepisu obejmującego normę
szczególną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
17.7. Zakaz analogii recypującej dawne prawo . . . . . . . . . . . . . 362
17.8. Zakaz analogii antycypującej nowe prawo
. . . . . . . . . . . . 363
17.9. Zaniechanie wydania aktu normatywnego . . . . . . . . . . . . 363
18. Stosowanie analogii a naruszenie prawa procesowego cywilnego . . 365
ROZDZIAŁ V. Rekonstrukcja modelu analogii w prawie procesowym
cywilnym
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
19. Założenia metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
20. Główne elementy modelu analogii w prawie procesowym cywilnym 370
20.1. Dopuszczalność analogii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
20.1.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
20.1.2. Charakter norm prawa procesowego cywilnego . . . . . 371
20.1.3. Brak podstawy w przepisach prawnych . . . . . . . . . .
373
20.1.4. Weryfikacja zastosowań analogii w przepisach
20.2. Uruchomienie analogii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
386
20.2.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
20.2.2. Luki konstrukcyjne i luki aksjologiczne . . . . . . . . . . 387
394
20.2.3. Następstwo wykładni zwężającej przepisów prawnych
20.3. Podstawowy mechanizm analogii . . . . . . . . . . . . . . . . . .
398
20.4. Analogia legis a analogia iuris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
20.4.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
20.4.2. Analogia legis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
20.4.3. Analogia iuris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
20.4.4. Użyteczność podziału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
. . . . . . . . . . 416
21. Metodologiczny status analogii w prawie procesowym cywilnym . . 420
21.1. Analogia jako reguła wnios kowania prawniczego . . . . . . . . 420
21.2. Spór o prawotwórczy charakter wnios kowania przez analogię
428
20.5. Możliwe ograniczenia zastosowania analogii
22. Odgraniczenie analogii od innych metod ustalania treści prawa
435
procesowego cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22.1. Analogia a swobodne tworzenie (poszukiwanie) prawa
. . . . 435
22.2. Analogia a wykładnia rozszerzająca . . . . . . . . . . . . . . . . 442
22.3. Analogia a wykładnia zwężająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
22.4. Analogia a odpowiednie stosowanie przepisów prawnych . . . 449
23. Funkcje analogii w prawie procesowym cywilnym . . . . . . . . . . . 453
23.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
23.2. Funkcja modernizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
8
Spis treściwww.lexisnexis.pl23.3. Funkcja adaptacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
23.4. Funkcja naprawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
23.5. Funkcja sprawied liwościowa (urzetelniająca) . . . . . . . . . . .
457
23.6. Funkcja antycypacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
24. Kierunki reform obecnego modelu analogii w prawie procesowym
cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
24.1. Rekurs prawodawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
462
24.2. Unormowanie analogii w przepisach prawnych . . . . . . . . . 466
24.3. Zinstytucjonalizowana obserwacja zastosowań analogii
. . . . 470
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473
479
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Spis treściWykaz skrótów
I. Akty prawne
a.k.c.
– austriacki Kodeks cywilny z 1 czerw ca 1811 r. (Allgemeine Bürger
d.k.p.c.
d.k.p.k.
liche Gesetzbuch)
– Kodeks postępowania cywilnego powstały z połączenia rozporzą-
dzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 lis topada 1930 r. (Dz.U.
Nr 83, poz. 651) oraz rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z 27 października 1932 r. (Dz.U. Nr 93, poz. 803), tekst jedn. Dz.U.
z 1932 r. Nr 112, poz. 934 ze zm.
– ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.)
d.p.o.p.c.
– dekret z 12 lis topada 1946 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego
d.post.spad.
– dekret z 8 lis topada 1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz.U.
(Dz.U. Nr 67, poz. 369 ze zm.)
d.r.k.p.k.
d.u.k.s.c.
EKPCz
f.k.c.
k.c.
k.k.
k.k.s.
k.k.w.
k.m.
Nr 63, poz. 346 ze zm.)
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19 marca 1928 r. –
Kodeks postępowania karnego (tekst. jedn. Dz.U. z 1950 r. Nr 40,
poz. 364 ze zm.)
– ustawa z 23 czerw ca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cy-
wilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.)
– Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
sporządzona w Rzymie w dniu 4 lis topada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284 ze zm.)
francuski Kodeks cywilny z 21 marca 1804 r. (Code Civil)
–
– ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16,
poz. 93 ze zm.)
– ustawa z 6 czerw ca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553
ze zm.)
– ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.
Dz.U z 2013 r., poz. 186)
– ustawa z 6 czerw ca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U.
Nr 90, poz. 557 ze zm.)
– ustawa z 18 wrześ nia 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U.
z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 ze zm.)
11
Wykaz skrótów
Konstytucja
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r. (Dz.U.
k.p.
k.p.c.
k.p.k.
Nr 78, poz. 483 ze zm.)
– ustawa z 26 czerw ca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
– ustawa z 17 lis topada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
– ustawa z 6 czerw ca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.
Nr 89, poz. 555 ze zm.)
k.p.s.w.
– ustawa z 24 sierp nia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach
k.r.o.
k.s.h.
n.k.c.
o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 395)
– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst
jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.)
– ustawa z 15 wrześ nia 2000 r. – Kodeks spó łek hand lowych (Dz.U.
Nr 94, poz. 1037 ze zm.)
– niemiecki Kodeks cywilny z 18 sierp nia 1896 r. (Bürgerliches Gesetz
buch)
n.k.p.c.
– niemiecki Kodeks postępowania cywilnego z 30 stycznia 1877 r.
p.p.m.
p.p.s.a.
pr.adw.
(Zivilprozessordnung)
– ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe
(Dz.U. Nr 80, poz. 432)
– ustawa z 30 sierp nia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.)
– ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U.
z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.)
pr.bank.
– ustawa z 29 sierp nia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U.
pr.g.g.
pr.not.
z 2012 r., poz. 1376 ze zm.)
– ustawa z 9 czerw ca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U.
Nr 163, poz. 981 ze zm.)
– ustawa z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U.
z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze. zm.)
pr.spółdz.
– ustawa z 16 wrześ nia 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn.
Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.)
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października
1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm.)
– ustawa z 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U.
z 2012 r., poz. 145 ze zm.)
– ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm.)
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 lis topada 1930 r.
– Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.
Nr 83, poz. 652 ze zm.)
– ustawa z 17 lis topada 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks
postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.)
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 wrześ nia 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez
pr.up.
pr.wod.
p.u.n.
p.w.d.k.p.c.
p.w.k.p.c.
r.o.c.adw.
12
www.lexisnexis.pl Wykaz skrótów
Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 461)
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 wrześ nia 2002 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez
radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r., poz. 490)
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. – Re-
gulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249
ze zm.)
– szwajcarski Kodeks cywilny z 10 grudnia 1907 r. (Schweizerische
Zivilgesetzbuch)
– ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 153,
poz. 1227 ze zm.)
– ustawa z 21 sierp nia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst
jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)
– ustawa z 20 sierp nia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym
(tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.)
– ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywil-
nych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze. zm.)
– ustawa z 29 sierp nia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji
(tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm.)
r.o.c.r.pr.
r.u.s.p.
sz.k.c.
u.em.ren.
u.g.n.
u.KRS
u.k.s.c.
u.k.s.e.
u.k.w.h.
– ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
u.o.p.l.
u.p.e.a.
u.p.g.
u.p.p.
jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.)
– ustawa z 21 czerw ca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszka-
niowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.
Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.)
– ustawa z 17 czerw ca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w ad-
ministracji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1015 ze zm.)
– ustawa z 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowa-
niu grupowym (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44)
– ustawa z 25 wrześ nia 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych
(tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.)
u.pr.aut.
– ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrew-
nych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.)
u.pr.pac.
– ustawa z 6 lis topada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw
u.pr.pom.
u.r.f.p.
Pacjenta (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 159 ze zm.)
– ustawa z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu
w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich
Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego zała-
twienia sporu przed wszczę ciem takiego postępowania (Dz.U.
z 2005 r. Nr 10, poz. 67 ze zm.)
– ustawa z 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsię-
biorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 18,
poz. 82 ze zm.)
13
u.r.pr.
u.s.m.
u.SN
u.s.p.
u.TK
u.w.l.
u.z.r.
z.t.p.
Wykaz skrótów
– ustawa z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U.
z 2010 r. Nr 10, poz. 65 ze zm.)
– ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.)
– ustawa z 23 lis topada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r., poz. 499)
– ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.)
– ustawa z 1 sierp nia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U.
Nr 102, poz. 643 ze zm.)
– ustawa z 24 czerw ca 1994 r. o włas ności lokali (tekst jedn. Dz.U.
z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.)
– ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze za-
stawów (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.)
– Zasady techniki prawodawczej stanowiące załącznik do rozporzą-
dzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerw ca 2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. Nr 100, poz. 908)
II. Czasopisma i publikatory
AUL FI
AUMCS
AUW
CPH
CPiE
CS
DPP
Dz.U.
Dz.Urz. UE
Gł.Pr.
Gł.Sąd.
GSP
GSW
KPCiK
KPP
KSP
MoP
NP
NPC
OSN
OSNAP
– „Acta Universitatis Lodziensis Folia Iuridica”
– „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”
– „Acta Universitatis Wratislaviensis”
– „Czasopismo Prawno-Historyczne”
– „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”
– „Czasopismo Sędziowskie”
– „Demokratyczny Przegląd Prawniczy”
– Dziennik Ustaw
– Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
– „Głos Prawa”
– „Głos Sądownictwa”
– „Gdańskie Studia Prawnicze”
– „Gazeta Sądowa Warszawska”
– „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego”
– „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
– „Krakowskie Studia Prawnicze”
– „Monitor Prawniczy”
– „Nowe Prawo”
– „Nowy Proces Cywilny”
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych
OSNC
OSNCK
OSNCP
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych
14
www.lexisnexis.plWykaz skrótów
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Spo-
łecznych i Spraw Publicznych
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
– „Palestra”
– „Problemy Egzekucji”
– „Problemy Egzekucji Sądowej”
– „Państwo i Prawo”
– „Przegląd Notarialny”
– „Polski Proces Cywilny”
– „Przegląd Prawa Egzekucyjnego”
– „Przegląd Prawa Handlowego”
– „Przegląd Prawa i Administracji”
– „Prawo Spółek”
– „Prokuratura i Prawo”
– „Przegląd Sądowy”
– „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”
– „Rejent”
– „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
– „Radca Prawny”
– „Studia Cywilistyczne”
– „Studia Prawno-Ekonomiczne”
– „Studia Prawnicze”
– Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego
– Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
– Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
– Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
– Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Nauki Humanistyczno-
-Społeczne
– Bundesgerichtshof (Niemcy)
– Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
– Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
– system informacji prawnej C.H. Beck
– system informacji prawnej Wolters Kluwer Polska
– Lexis.pl – Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska
– Naczelny Sąd Administracyjny
– Najwyższy Trybunał Administracyjny
– Sąd Apelacyjny
– Sąd Najwyższy
– Trybunał Konstytucyjny
OSNP
OSP
OSPiKA
OTK
Pal.
PE
PES
PiP
PN
PPC
PPE
PPH
PPiA
Pr.Spół.
Prok.iPr.
PS
PUG
Rej.
RPEiS
R.Pr.
SC
SPE
St.Praw.
Zb.Orz. SN
ZNIBPS
ZNUAM
ZNUJ
ZNUŁ NHS
III. Inne
BGH
BGHZ
ETPCz
ETS
Legalis
Lex
Lexis Nexis
NSA
NTA
SA
SN
TK
15
Wstęp
Przedmiotem badań prowadzonych w ramach prawoznawstwa są zarówno
zagadnienia ogólne (teoretyczne), jak i szczegółowe (dogmatyczne)1. Pro-
blematyką teoretyczną zajmuje się co do zasady ogólna nauka o prawie
(teoria prawa), do której zadań należy formułowanie ogólnych twierdzeń
o prawie jako takim, a także twierdzeń dotyczących metod stosowanych
przy uprawianiu nauk prawnych2. Z kolei zagadnienia dogmatyczne są po-
dejmowane głównie przez szczegółowe nauki prawne, które systematyzu-
ją i umożliwiają poznanie okreś lonych dziedzin prawa. Sfery badań teore-
tycznych i dogmatycznych prawoznawstwa są ze sobą powiązane i nie
zawsze można je odgraniczyć w sposób w pełni precyzyjny. Sprawia to, że
w ramach ogólnej nauki o prawie mogą być niekiedy podejmowane pod-
stawowe zagadnienia szczegółowe, które przynależą do problematyki do-
gmatycznej, natomiast w szczegółowych naukach prawnych prowadzona
jest także refleksja nad kwestiami ogólnoteoretycznymi, zwłaszcza jeżeli
na gruncie okreś lonej gałęzi prawa odznaczają się one pewną specyfiką.
Taki graniczny charakter ma przede wszystkim problematyka dotycząca
reguł egzegezy tekstów prawnych, które są poniekąd wspólne dla całego
prawoznawstwa, w związku z czym mogą być przedmiotem zainteresowa-
na ogólnej teorii prawa, a jednocześ nie służą do ustalania treści obowiązu-
jących norm prawnych, które wchodzą w skład okreś lonych działów pra-
wa, co powoduje, że mandat do prowadzenia rozważań na tym polu
uzyskują także szczegółowe nauki prawne3.
W nauce prawa procesowego cywilnego nie ma tradycji podejmowania sa-
modzielnych badań nad regułami egzegezy, przy użyciu których na gruncie
1 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 18.
2 Z. Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa 1974, s. 78
i 84–85.
3 Z. Ziembiński, Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa–Poznań
1983, s. 20–22.
17
Wstęp
tej gałęzi prawa mogą być opracowywane teksty prawne. Zagadnienia te
w ramach tej dyscypliny nie są poruszane zbyt często, przy czym nieliczne
prace z tego zakresu w większości powstały w dość odległym czasie lub
przedstawiają tę problematykę w sposób bardzo zwięzły4. Również teoria
prawa nie zajmuje się odrębnie kwestiami związanymi z odtwarzaniem tre-
ści norm, które należą do prawa procesowego cywilnego. W takim stanie
rzeczy zainteresowanie tą tematyką można uznać za uzasadnione. Jedną
z wielu reguł, które umożliwiają – w szerokim tego słowa znaczeniu – egze-
gezę tekstów prawnych, w tym przepisów z zakresu prawa procesowego
cywilnego, jest metoda analogii. Metoda ta ma szczególny charakter za-
równo wtedy, jeśli rozpatruje się ją w perspektywie teoretycznej, jak i wów-
czas, gdy bierze się pod uwagę jej zastosowanie na potrzeby dogmatyki pra-
wa procesowego cywilnego. Za pomocą analogii są bowiem rekonstruowane
normy prawne, które nie zostały w sposób wyraźny sformułowane w prze-
pisach. W związku z tym pojawiają się wątp liwości co do samej dopuszczal-
ności posługiwania się tą metodą na obszarze prawoznawstwa, w tym
w dziedzinie prawa procesowego cywilnego. Nie ma również pełnej jasno-
ści co do tego, na czym polega uruchamiany w ramach tej metody mecha-
nizm myślowy, który umożliwia ustalenie treści okreś lonej normy prawnej.
Mimo istnienia tego typu zastrzeżeń, analogia jest jednak raz po raz wyko-
rzystywana przy ustalaniu treści prawa procesowego cywilnego, a zwłasz-
cza w orzecznictwie nie ma obiekcji, by sięgać po ten instrument przy po-
szukiwaniu podstaw prawnych rozstrzyg nięć, które wydawane są na
potrzeby postępowania cywilnego. Z kolei w nauce można spotkać opinie,
że także specyfika prawa procesowego cywilnego w pewnym stopniu
współkształtuje reguły posługiwania się tą metodą w ramach tej gałęzi pra-
wa5. Zamiar uporządkowania i zweryfikowania wszystkich tego rodzaju
twierdzeń wpłynął na decyzję o wyborze przedmiotu tego opracowania6.
4 Osobne uwagi poświęcili jej między innymi F.X. Fierich, Nauka o sądach cywilnych
i procedura cywilna, t. I, Nauki wstępne i rzecz o sądach cywilnych, Kraków 1898–1901,
s. 85–88; E. Waśkowski, Wykładnia ustaw procesowych, PPC 1936, nr 16–17, s. 481 i n.;
W. Miszewski, Proces cywilny w zarysie. Część pierwsza, Warszawa–Łódź 1946, s. 37–39;
W. Siedlecki, Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, Warszawa 1957, s. 248–250;
K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze w sprawach cywilnych, Warszawa 2011,
s. 122–123.
5 J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych w dziedzinie prawa cywil
nego materialnego i procesowego, PiP 1973, nr 2, s. 14.
6 W ten sposób należy postrzegać cel podejmowanych w ramach szczegółowych nauk
prawnych badań nad regułami egzegezy, w szczególności w wypadkach, gdy – tak jak
18
www.lexisnexis.pl Wstęp
W związku z tym w pracy zostanie w sposób całościowy przedstawiona
problematyka stosowania analogii w prawie procesowym cywilnym.
Głównym celem tych rozważań jest podjęcie próby odtworzenia i scharak-
teryzowania teoretycznego modelu, który nadawałby się do wykorzysta-
nia jako punkt odniesienia w procesie ustalania za pomocą tej metody tre-
ści norm prawa procesowego cywilnego. Można sądzić, że w tym tkwi
podstawowy walor poznawczy rozważań nad stosowaniem analogii w tej
gałęzi prawa. Ze względu na ten cel praca została więc podporządkowana
wyjaś nieniu zagadnienia natury teoretycznej, które należy do problematy-
ki metodologicznej nauk prawnych. Zagadnienie to będzie jednak rozpa-
trywane wyłącznie w kontekście zastosowania analogii w prawie proceso-
wym cywilnym, co oznacza, że zadanie postawione w tej pracy ogranicza
się do rozstrzyg nięcia wybranej kwestii z zakresu problematyki teoretycz-
nej szczegółowych nauk prawnych, a ściśle metodologii prawa procesowe-
go cywilnego. Nie ma przeszkód, aby tego rodzaju problematyką zajmować
się w ramach dyscypliny szczegółowej7, jaką jest nauka o postępowaniu
cywilnym. W pracy natomiast nie będą co do zasady rozstrzygane zagad-
nienia natury dogmatycznej. W związku z tym nie znajdą się w niej ustale-
nia co do tego, czy okreś lone normy, które były dotychczas rekonstruowa-
ne przy użyciu analogii, stały się w jakimś sensie obowiązującymi normami
prawa procesowego cywilnego. U podstaw takiej decyzji legło przeświad-
czenie, że rozważania z tego zakresu nie przyniosłyby żadnego przydatne-
go poznawczo efektu. Problematyka stosowania analogii w prawie proce-
sowym cywilnym jest dość rozległa i złożona. Weryfikowanie, czy
w sposób prawidłowy została ustalona treść każdej normy odtworzonej za
pomocą tej metody, wymagałoby wnikliwych badań dogmatycznych doty-
czących różnych działów tego prawa i bardzo często sprowadzałoby się
jedynie do powtórzenia argumentów, które zostały już podniesione w toku
dyskusji prowadzonej nad podejmowanymi w tej mierze rozstrzyg nięciami.
Na bazie takich rozważań nie mogłoby więc powstać żadne uporządkowa-
ne i spójne kompozycyjnie studium.
Problematyka poruszana w pracy została podzielona na pięć rozdziałów.
W rozdziale pierwszym należało zająć się pojęciem prawa procesowego cy-
metoda analogii w prawie procesowym cywilnym – nie mają one oparcia w tekście
prawnym, a zostały ukształtowane przez wielowiekową tradycję prawniczą; por.
Z. Ziembiński, Szkice…, s. 12–13 i 22–23.
7 Z. Ziembiński, Metodologiczne…, s. 89–90; Z. Ziembiński, Problemy…, s. 27–29.
19
Wstęp
wilnego, skoro praca ma dotyczyć posługiwania się metodą analogii w celu
rekonstrukcji norm, które zaliczają się do tej dziedziny prawa. Rozważania
podjęte w tym zakresie zmusiły do wprowadzenia istotnego ograniczenia
do przedmiotu pracy. Prawo procesowe cywilne nie jest bowiem prawem
na tyle jednorodnym, aby możliwe było prowadzenie nad nim w pełni
ogólnych studiów, zwłaszcza gdy ma to na celu uchwycenie specyfiki za-
stosowań okreś lonych metod egzegezy przepisów prawnych. W związku
z tym trzeba w tym miejscu zastrzec, że w pracy uwaga została skoncen-
trowana na stosowaniu analogii wyłącznie w krajowym (wewnętrznym)
prawie procesowym cywilnym, które reguluje postępowania cywilne to-
czące się przed organami sądowymi. Rozdział drugi został natomiast po-
święcony charakterystyce wyodrębnionego w ten sposób działu prawa
procesowego cywilnego pod kątem ewentualnego wpływu tej charaktery-
styki na zastosowanie analogii. W rozdziale trzecim przedstawiono ogól-
noteoretyczne modele tej metody wraz z niezbędnymi odniesieniami do
praktyki, jaka ukształtowała się w niektórych wybranych gałęziach pra-
wa. Z kolei rozdział czwarty zawiera zwięzłe zestawienie reprezentatyw-
nych przypadków, w których analogia była stosowana w prawie proceso-
wym cywilnym, a także sytuacji, w których nie zostały stwierdzone
podstawy do wykorzystania tej metody. Materiał zebrany w tym rozdziale
ma bezpośrednie przełożenie na ostateczne wyniki pracy ze względu na
przyjęte w niej podejście badawcze. Praca opiera się bowiem na wyjścio-
wym założeniu, że model analogii w prawie procesowym cywilnym powi-
nien być formowany przy uwzględnieniu tego, w jaki sposób metoda ta jest
stosowana w praktyce postępowania cywilnego (podejście opisowe). Nato-
miast w rozdziale piątym zostały przeprowadzone właś ciwe rozważania,
które umożliwiły rekonstrukcję i charakterystykę tego modelu. W świet le
tych rozważań okazało się jednak, że realizacja postawionego celu nie jest
możliwa przy wykorzystaniu wyłącznie podejścia opisowego (empiryczne-
go). Model wnios kowania przez analogię w prawie procesowym cywilnym
tworzony za pomocą metody opisowej byłby bowiem w wielu elementach
niekompletny, a nierzadko pozbawiony także elementarnej spójności.
W zakresie, w jakim model ten wymagał uzupełnienia lub korekty, należa-
ło więc odwołać się do podejścia normatywnego (dyrektywalnego), które
abstrahując od rzeczywistości (praktyki), pozwala wyjaś nić, jaką postać
model ten powinien przybrać w swym optymalnym kształcie. Ostatecznie
można zatem stwierdzić, że metoda badawcza wykorzystana w pracy ma
charakter mieszany, ponieważ łączy elementy opisowe oraz normatywne.
20
www.lexisnexis.plRozdział I
Pojęcie i przedmiot prawa procesowego
cywilnego
1. Pojęcie prawa procesowego cywilnego
Prawo procesowe cywilne nie jest w nauce definiowane w jednolity spo-
sób. W wielu propozycjach, które zostały sformułowane w tej mierze, róż-
ne elementy tych definicji są eksponowane bądź pomijane8. Przy umiar-
8 W poszczególnych ujęciach jako przedmiot regulacji prawa procesowego wskazuje się
np.: postępowanie cywilne (S. Włodyka, Pojęcie postępowania cywilnego i jego rodzaje,
w: Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, red. J. Jodłowski, Wrocław–Warsza-
wa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 328; W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, War-
szawa 1984, s. 15; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008,
s. 26); zasady procesu cywilnego (M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne.
Funkcja i struktura procesu, Warszawa 1947, s. 13 i 15); właś ciwość organów i postępo-
wanie w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu cywilnym (J. Jodłowski, Z. Re-
sich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009,
s. 27); właś ciwość organu procesowego, tryb postępowania, wymagania i sposób doko-
nywania czynności procesowych (H. Mądrzak, w: Postępowanie cywilne, red. H. Mąd-
rzak, Warszawa 2003, s. 15); właś ciwość sądów i innych organów powołanych do roz-
poznawania spraw cywilnych i postępowanie toczące się przed nimi w tych sprawach
(W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004,
s. 23); sposób dochodzenia praw z zakresu prawa cywilnego w razie, gdy zostały naru-
szone lub gdy zagraża im naruszenie (W. Miszewski, Proces…, cz. I, s. 19); sposób do-
chodzenia skutków nieprzestrzegania przez dany podmiot normy prawnej regulującej
okreś lony stosunek prawny (W. Berutowicz, Postępowanie…, s. 14; Ł. Błaszczak, w: Po
stępowanie cywilne, red. E. Marszałkowska-Krześ, Warszawa 2011, s. 12); czynności
sądu i innych organów oraz stron uczestniczących w postępowaniu (H. Dolecki, Postę
powanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 24); sposób postępowania przed
organami powołanymi do rozpoznawania spraw cywilnych z udziałem podmiotów
21
Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa procesowego cywilnego
kowanie syntetycznym podejściu można wstępnie ograniczyć się do
uwagi, że prawo procesowe cywilne obejmuje zespół norm, które okreś-
lają przede wszystkim organizację i przebieg postępowania cywilnego.
W zagadnieniu organizacji postępowania cywilnego mieści się problema-
tyka dotycząca szeroko pojętego sposobu, w jaki postępowanie to zostało
urządzone. Natomiast pojęcie przebiegu postępowania cywilnego odnosi
się do wszystkich kwestii, które są związane z szeroko rozumianym
wszczę ciem, tokiem i ukończeniem (dynamiką) tego postępowania9. Po-
dział materii regulowanej prawem procesowym cywilnym na problema-
tykę związaną z organizacją i przebiegiem postępowania cywilnego ma
charakter umowny, a granica pomiędzy tymi dwiema grupami zagadnień
wcale nie jest ostra. Taki zupełnie podstawowy podział został przyjęty
wyłącznie w celach porządkowych. W pewnym stopniu nawiązuje on do
systematyki Kodeksu postępowania cywilnego. W art. 1 k.p.c. stwierdzo-
no bowiem ogólnie, że Kodeks normuje „postępowanie”. Pomimo tego
prawodawca zdecydował się jednak okreś lić dodatkowo, że także „postę-
powanie”, jak należy uznać w jakimś węższym znaczeniu, zostało uregu-
lowane w tytule VI księgi dotyczącej procesu w części pierwszej Kodeksu
obejmującej postępowanie rozpoznawcze10. Nie ma jednak podstaw do
formułowania wnios ku, że poza tym tytułem Kodeks nie normuje zagad-
zainteresowanych zrealizowaniem norm prawa materialnego (A. Zieliński, Postępowa
nie cywilne. Kompendium, Warszawa 2012, s. 6); ustrój i działalność sądów cywilnych
i urzędów pomocniczych wykonujących ich orzeczenia (E. Waśkowski, Podręcznik pro
cesu cywilnego, Wilno 1932, s. 5); warunki, sposób i tryb poszukiwania ochrony sądo-
wej dla hipotetycznych (twierdzonych) praw (H. Trammer, O właś ciwe miejsce dla „czy
stych” norm materialnego prawa cywilnojurysdykcyjnego, PN 1949, nr 1–2, s. 22);
dopuszczalność drogi sądowej w rozumieniu postępowania w sprawach cywilnych
przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym oraz samo to postępowanie (T. Wiś-
niewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2009, s. 29).
9 Ogólnie o elementach statycznych i dynamicznych w strukturze postępowania cywil-
nego zob. M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja…, s. 32–33; J. Jan-
kowski, Przebieg postępowania egzekucyjnego, upadłościowego i układowego. Struktura
postępowań w ujęciu dynamicznym, Kraków 1999, s. 13; nieco odmiennie W. Beruto-
wicz, Postępowanie…, s. 118, 206 i 308–309, który strukturę dynamiczną wyróżnia
obok elementów i formy postępowania cywilnego.
10 Podobnie w myśl § 27 z.t.p. przepisy proceduralne, a więc przepisy o postępowaniu
przed organami (§ 24 ust. 1 pkt 3 z.t.p.), powinny okreś lać nie tylko sposób postępowa-
nia przed tymi organami, lecz również strony i innych uczestników postępowania, ich
prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje rozstrzyg nięć, które zapadają w po-
stępowaniu, i tryb ich wzruszania.
22
www.lexisnexis.pl2. Problem nazwy prawa
nień związanych z postępowaniem; trzeba jedynie założyć inne rozumie-
nie tego pojęcia, co skłania do dokonywania takiego zupełnie wstępnego
podziału przedmiotu, który jest poddany regulacji prawa procesowego
cywilnego.
Osobno trzeba dostrzec, że oprócz norm regulujących organizację i prze-
bieg postępowania cywilnego do prawa procesowego cywilnego przynale-
żą również normy stanowiące podstawę zupełnie samodzielnych żądań,
które wyznaczają główny przedmiot rozstrzyg nięcia w niektórych postę-
powaniach cywilnych (por. np. art. 679, 840, 1146 k.p.c.). Żądania te są
dochodzone za pomocą środków prawnych, które inicjują w pełni samoist-
ne postępowania cywilne, albo też mogą być realizowane w tego rodzaju
postępowaniach wszczy nanych z urzędu. Normy tego typu kształtują
w tych postępowaniach treść orzeczeń o charakterze merytorycznym.
W związku z tym nie należy ich traktować jako norm, które regulują – na-
wet przy bardzo szerokim pojmowaniu znaczenia tych słów – organizację
lub przebieg postępowania cywilnego. Można je natomiast okreś lić mia-
nem merytorycznych norm prawa procesowego cywilnego11.
Wobec tego należy w tym miejscu uściślić, że prawo procesowe cywilne
obejmuje normy, które regulują organizację i przebieg postępowania cy-
wilnego, a nadto normy merytoryczne, które stanowią podstawę rozstrzyg-
nięcia w przedmiocie żądania głównego w niektórych samodzielnych po-
stępowaniach cywilnych. Kwestie te zostaną szerzej rozwinięte w dalszych
częściach pracy.
2. Problem nazwy prawa
Każdy dostatecznie wyodrębniony dział prawa jest zwyczajowo oznaczany
okreś loną nazwą, która wyróżnia go na tle całego systemu prawnego. Pra-
wo, które reguluje postępowanie cywilne, nie ma takiej jednej ogólnie
przyjętej nazwy. W związku z tym, że nazwa dla tej gałęzi prawa nie zo-
stała nigdzie wyraźnie ustanowiona przez prawodawcę, jej utworzenie
przypadło w udziale tym, którzy w tym zakresie posługują się językiem
prawniczym. We współczesnym fachowym dyskursie o prawie, które regu-
luje postępowanie cywilne, jest ono najczęściej okreś lane jako „prawo pro-
11 Zob. szerzej pkt 5.3.
23
Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa procesowego cywilnego
cesowe cywilne”12 albo „prawo postępowania cywilnego”13. Obecnie sto-
sunkowo rzadko można natomiast spotkać w tego typu wypowiedziach
okreś lenia takie jak „prawo cywilne proceduralne”14, czy „prawo cywilne
formalne”15. Nie należą przy tym do wyjątków sytuacje, gdy wymienione
terminy w różnych konfiguracjach są stosowane zamiennie16.
12 Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, red. J. Jodłowski, Wrocław–Warsza-
wa–Kraków–Gdańsk 1974; System prawa procesowego cywilnego, t. II, Postępowanie
rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji, red. Z. Resich, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk–Łódź 1987; W. Berutowicz, Postępowanie…, s. 14; W. Siedlecki,
Z. Świeboda, Postępowanie cywilne…, s. 23; H. Mądrzak, w: Postępowanie…, red.
H. Mądrzak, s. 14; M. Błaszczak, w: Postępowanie…, red. E. Marszałkowska-Krześ,
s. 10; J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowa
nie…, s. 27; K. Piasecki, Postępowanie…, s. 5. Nazwę tę za tradycyjną uznaje M. Safjan,
System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa
2012, s. 54.
13 W. Siedlecki, Prawo postępowania cywilnego, cz. I, Poznań 1952, s. 7; W. Siedlecki,
w: J. Jodłowski, W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Część ogólna, Warszawa 1958,
s. 19; W. Broniewicz, Postępowanie…, 2008, s. 26 (wcześ niej autor ten posługiwał się
także nazwą „prawo procesowe cywilne”, por. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne
w zarysie, Warszawa 1983, s. 13); K. Lubiński, Uwagi o terminie „postępowanie nieproce
sowe”, PiP 1986, nr 2, s. 83; M. Korolko, Współczesne tendencje w zakresie unifikacji
i harmonizacji prawa postępowania cywilnego na świecie, w: Studia z prawa publicznego,
red. K. Lubiński, Toruń 2001, s. 263; w odniesieniu do działu tego prawa nazywanego
„międzynarodowym” K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, War-
szawa 2005, s. 107–108.
14 Por. J. Helios, Tradycyjne i nowoczesne sposoby pojmowania „procedury”, AUW
nr 2950, PPiA nr 74, Wrocław 2006, s. 162. Zob. także § 24 ust. 1 pkt 3 i § 27 z.t.p.
15 Por. W. Miszewski, Proces…, cz. I, s. 19; H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość
procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 14, przyp. 3; S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wro-
cław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1981, s. 231 i 234; J. Filipek, Podział na prawo mate
rialne i formalne, w: Prawo. Administracja. Gospodarka. Księga ku czci Profesora Ludwi
ka Bara, red. J. Łętowski, J.P. Pruszyński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź
1983, s. 85 i n.; T. Wiś niewski, Przebieg…, s. 27; J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre,
T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie…, s. 27; orzeczenia SN z: 12 grudnia
1996 r., I CKU 40/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 52; 11 października 2000 r., II UKN 36/00,
OSNP 2002, nr 12, poz. 289; 29 lis topada 2007 r., III CSK 176/07, OSNC-ZD 2008, nr B,
poz. 55; na poziomie ogólnym A. Łopatka, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1975,
s. 262; S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2003,
s. 106.
16 K. Piasecki, Postępowanie…, s. 111 i 114, dodatkowo posługuje się jeszcze okreś-
leniem „prawo procesu cywilnego”, aczkolwiek obecnie jest w tej praktyce raczej od-
osobniony; wcześ niej podobnie W. Siedlecki, Prawo postępowania…, s. 7; W. Siedlecki,
Zarys postępowania cywilnego, Poznań 1954, s. 6.
24
www.lexisnexis.pl2. Problem nazwy prawa
Wybór nazwy dla oznaczonej gałęzi prawa jest zawsze kwestią do pewnego
stopnia konwencjonalną. Przed dokonaniem tego wyboru trzeba się więc za-
stanowić, czemu ma służyć taka konwencja. Należy przyjąć, że każda nazwa
powinna dostatecznie wyróżniać przedmiot, do którego się odnosi, a nadto
zawierać w sobie okreś lony ładunek informacji o tym przedmiocie. Od na-
zwy gałęzi prawa można dodatkowo oczekiwać, by nawiązywała ona do
dziedziny, którą reguluje, i do terminologii występującej w tekstach praw-
nych, w których wyrażone zostały normy należące do tej gałęzi prawa. Wy-
brana nazwa powinna być również funkcjonalna, aby za jej pomocą można
było w sposób jasny i komunikatywny opisywać poszczególne elementy sys-
temu prawa oraz ich działanie. W tym zakresie należy także wziąć pod uwa-
gę rolę tradycji, która silnie wpływa na kształtowanie się terminologii praw-
niczej. Pomocniczo można również mieć na względzie nazewnictwo, jakie
występuje w tej mierze na gruncie obcych porządków prawnych17.
Współcześnie nie ulega żadnej kwestii, że przewidziany przez prawo tryb,
w jakim udzielana jest ochrona prawna w sprawach cywilnych, należy
okreś lać mianem postępowania cywilnego. Na skutek rozwiązań, które zo-
stały przyjęte przy konstruowaniu systematyki aktualnie obowiązującego
Kodeksu postępowania cywilnego, pojęcie procesu cywilnego można od-
nosić wyłącznie do jednego z dwóch postępowań rozpoznawczych, które
mogą być prowadzone przed sądem (por. oznaczenie części pierwszej księ-
gi pierwszej Kodeksu). Takie znaczenie tych terminów ukształtowało się
w języku prawnym i prawniczym w wyniku długiej ewolucji. Pochodzenie
słowa „proces” wywodzone jest od łacińskiego zwrotu procedo, który zna-
czy tyle co iść naprzód, kroczyć, stąpać, oraz od – mającego tę samą pro-
weniencję – słowa processus, którego znaczenie prawnicze pojawiło się
w średniowieczu i które obecnie można tłumaczyć właśnie jako proces lub
postępowanie18. W warstwie opisowej terminy proces i postępowanie na-
wiązują zatem do obserwacji, że uzyskanie ochrony prawnej wymaga
zwyk le przedsięwzięcia przez różne podmioty szeregu następujących po
17 Por. F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze w zarysie, Warszawa 2009, s. 31–33.
18 Por. Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warsza-
wa 1908, t. IV, s. 1006; Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. VII, Warszawa
1965, s. 9; Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 32, Poznań
2001, s. 374–375; J. Sondel, Słownik łacińskopolski dla prawników i historyków, Kraków
2009, s. 789. Szerzej o etymologii i zastosowaniu słowa „processus” w znaczeniu prawni-
czym N. Picardi, Od „iudicium” do „processus”, tłum. T. Dunin, w: Z zagadnień cywilnego
prawa materialnego i procesowego, red. M. Sawczuk, Lublin 1988, s. 77 i n.
25
Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa procesowego cywilnego
sobie czynności19. W dawnym języku polskim zespół tych działań, prowa-
dzonych zarówno w sprawach cywilnych, jak i w sprawach karnych, okreś-
lano takimi nazwami, jak: „prza”20, „porządek”21, „postępek”22, „prze-
wód”23, „prawo z kimś” bądź „proceder”24. Poza tym w dawnym
i współczesnym piśmiennictwie, które zajmuje się w tym zakresie średnio-
wiecznym i nowożytnym prawem polskim, równie często występuje też
termin „proces”25 albo processus26 jako jego łaciński odpowiednik27. Nato-
19 H. Krzyżanowski, Zasady postępowania sądowego cywilnego, Warszawa 1964, s. 4;
M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja…, s. 10; W. Berutowicz, Postę
powanie…, s. 9 i 11; L. Rosenberg, K.H. Schwab, P. Gottwald, Zivilprozessrecht, Mün-
chen 2010, s. 1.
20 A. Zajda, Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków 1990, s. 69 i n.,
który podaje dalsze staropolskie nazwy: „rozprza”, „sąprza”, „spora”, „spór”, „rozrzaz”.
21 A. Korowicki, Porządek sądowy cywilny, Wilno 1831.
22 S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie (I. Prawo karne. II. Postępek sądo
wy), Lwów–Warszawa–Kraków 1921, s. 53.
23 O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie (Wykład uniwersytecki), Lwów 1935,
s. 9–10.
24 Słownik języka polskiego…, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. IV,
s. 1005–1006; Słownik języka polskiego…, red. W. Doroszewski, t. VII, s. 6.
25 Por. S. Kutrzeba, Dawne…, s. 53; J. Rafacz, Okresy w rozwoju procesu polskiego,
w: Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925, passim, J. Rafacz,
Dawne prawo sądowe polskie w zarysie, Warszawa 1936, s. 45 i n.; R. Taubenschlag,
Proces polski XIII i XIV wieku do Statutów Kazimierza Wielkiego, Lwów 1927, passim;
O. Balzer, Przewód sądowy…, s. 9; w związku z próbami kodyfikacji podejmowanymi
w XVIII w. por.: S. Borowski, Kodeks Stanisława Augusta. Zbiór dokumentów, Warszawa
1938, s. 64 i 310; W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta, Poznań 2007, s. 190, 192
i 308–313, a nadto A. Zajda, Staropolska…, s. 73, A. Zajda, Studia z historii polskiego
słownictwa prawniczego i frazeologii, Kraków 2001, s. 65 i 71.
26 Przede wszystkim za pomocą tego terminu identyfikowana jest polska kodyfikacja
prawa sądowego z 1523 r. znana jako Formula processus; por. Z. Kaczmarczyk, w: Hi
storia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. II, Warszawa 1966, s. 19; zob. nadto
powstałe w XVII w. prace T. Dreznera, T. Zawackiego, S. Łochowskiego i J. Nixdorffa
omówione przez O. Balzera, Przewód sądowy…, s. 18–19.
27 Przeważnie mianem „procesu cywilnego” okreś la się również różne publicznopraw-
ne tryby udzielania ochrony prawnej, jakie znane były w prawie rzymskim, przy świa-
domości, że pod rządami tego prawa łaciński odpowiednik tego terminu nie był jednak
w użyciu; por. W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1962,
s. 129; R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1969, s. 80, W. Litewski,
Rzymski proces cywilny, ZNUJ Prace Prawnicze, nr 123, Warszawa–Kraków 1988, s. 7
i 104; K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2007, s. 101 przyp. 1 i s. 103; K. Amie-
lańczyk, U podstaw prawa prywatnego: „rzymski proces cywilny” i jego zasady (Uwagi na
marginesie nowego podręcznika prawa rzymskiego W. Dajczaka, T. Giaro, F. Longchamp
26
www.lexisnexis.pl2. Problem nazwy prawa
miast przynajmniej od początku XIX w. obok pojęcia „proces cywilny”28
utrwaliło się także okreś lenie „postępowanie cywilne”, którego znaczenie
prawne było jednak znane już wcześ niej29. Przy użyciu bowiem tego okreś-
lenia na język polski został w tym czasie przetłumaczony francuski Kodeks
postępowania cywilnego z 1806 r. (Code de procédure), który od 1808 r.
w urzędowym tekście francuskim obowiązywał na terenie Księstwa War-
szawskiego30. W następstwie tego zwrot „postępowanie cywilne” przeni-
kał także do literatury, w której omawiane były zagadnienia związane
z funkcjonowaniem tego Kodeksu31. Do dalszego upowszechnienia się tego
terminu przyczyniły się także tłumaczenia na język polski rosyjskiej usta-
wy o sądowym postępowaniu cywilnym (ustaw grażdanskogo sudopro
izwodstwa) z 1864 r., która w 1876 r. zastąpiła Kodeks francuski na zie-
miach Królestwa Polskiego32. W tym samym okresie w użyciu pozostaje
również termin „procedura cywilna”33, który na gruncie porządków praw-
sa de Bérier), GSP 2010, t. XXIV, s. 159 i n.; inną terminologię zastosował W. Mikla-
szewski, Wykład postępowania cywilnego rzymskiego w zarysie historycznym, Warsza-
wa 1885, s. 1 i n.
28 Por. pracę A. Korowickiego, Proces cywilny litewski, Wilno 1826, w której opisany
został współczesny autorowi stan prawny.
29 Znaczenie to rejestruje Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa,
t. XXVIII, Warszawa 2000, s. 207.
30 Kodeks ten na język polski przetłumaczył i wydawał A. Łabęcki (por. np. Kodex po
stępowania sądowego cywilnego, Warszawa 1810), a następnie S. Zawadzki, w: Prawo
cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem, t. II, Warszawa 1861, s. 161 i n.; zob. też
W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964, s. 259–
260; K. Sójka-Zielińska, w: Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. III, War-
szawa 1981, s. 153–154; T. Ereciński, Znaczenie francuskiego Code de procédure z 1806
roku dla rozwoju procesu cywilnego w Polsce, CPH 2005, nr 2, s. 139; W. Broniewicz,
Postępowanie…, 2008, s. 21.
31 H. Krzyżanowski, Zasady…, passim; J. Szymanowski, Wykład Kodexu postępowania
cywilnego, t. I i II, Warszawa 1866; H. Chwalibóg, Wykład Kodexu postępowania cywil
nego, Warszawa 1874.
32 Por. Ustawy sądowe obowiązujące w gubernijach Królestwa Polskiego, t. III, S.-Peters-
burg 1875, s. 3 i n.; K. Grzybowski, w: Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach,
t. IV, Warszawa 1982, s. 255; A. Korobowicz, Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876–
1915, Lublin 1995, s. 47–48.
33 Terminem tym często operuje J. Szymanowski, Wykład…, passim; z kolei H. Chwali-
bóg, Wykład…, s. 3, wprost wskazuje, że Kodeks postępowania cywilnego można było
ówcześnie okreś lać właśnie mianem „procedury”. Jak się przypuszcza termin ten trafił
do języka polskiego jako zapożyczenie z języka francuskiego (procédure) albo z języka
niemieckiego (Prozedur); Słownik języka polskiego…, red. J. Karłowicz, A. Kryński,
W. Niedźwiedzki, t. IV, s. 1005; Praktyczny słownik…, red. H. Zgółkowa, t. 32, s. 371.
27
Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa procesowego cywilnego
nych państw zaborczych jest traktowany jako równoznaczny pojęciom
„proces cywilny” i „postępowanie cywilne”34. Stan języka prawniczego nie
uległ w tym zakresie zmianie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
w 1918 r.35 oraz po wejściu w życie w 1933 r. dawnego Kodeksu postępo-
wania cywilnego, który w sposób jednolity regulował na terenie całego
kraju problematykę trybu, w jakim miała być udzielana ochrona prawna
w sprawach cywilnych rozpoznawanych w trybie spornym. Pod rządem
nowego prawa ogół postępowań unormowanych w Kodeksie wciąż był
okreś lany mianem „procedury cywilnej”36 albo częściej przy użyciu termi-
nu „proces cywilny”37. Dopiero ostatni podręcznik, który powstał na grun-
cie tego stanu prawnego, nosił tytuł „postępowanie cywilne”38, co od tej
pory stało się regułą w odniesieniu do opracowań obejmujących całość tej
problematyki.
34 Por. np. F.X. Fierich, Nauka o sądach…, passim; H. Grynwasser, Niedoszły polski Ko
deks postępowania cywilnego (1820), KPCiK 1918, nr 1, s. 77 i n.; zob. też Słownik języ
ka polskiego…, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. IV, s. 765.
35 K. Stefko, Główne zasady polskiej procedury cywilnej, PPiA 1919, nr 1–3, passim;
F.X. Fierich, w: Polska procedura cywilna. Projekty referentów z uzasadnieniem, Kraków
1921, s. V–VII; B. Stelmachowski, Zarys procedury cywilnej obowiązującej na ziemiach by
łego zaboru pruskiego i na Górnym Śląsku, Poznań 1923, s. 7; Ustawa o postępowaniu cywil
nem obowiązująca na ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej (przekład urzędowy),
Warszawa–Poznań 1923; W. Miszewski, St. Goldsztein, W. Przedpełski, W. Żywicki, O. Fe-
derowicz, S. Frankenstein-Sieczkowski, Ustawa postępowania sądowego cywilnego obowią
zująca w okręgach apelacyjnych warszawskim, lubelskim i wileńskim, Warszawa 1926.
36 J.J. Litauer, Komentarz do procedury cywilnej. Postępowanie sporne. Postępowanie za
bezpieczające. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego, Warszawa
1933; terminem „procedura cywilna” posłużył się także prawodawca w art. XL
p.w.d.k.p.c.
37 Por. E. Waśkowski, Podręcznik…, s. 5; W. Miszewski, Proces…, cz. 1; W. Miszewski,
Proces cywilny w zarysie. Część druga, Łódź 1948; M. Waligórski, Polskie prawo proceso
we cywilne. Funkcja…, passim, w tym s. 13; M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cy
wilne. Dynamika procesu (postępowanie), Warszawa 1948, passim; M. Waligórski, Zarys
polskiego procesu cywilnego, Kraków 1952, passim. Niektórzy spośród tych autorów
poza pojęciem „procesu cywilnego” lokowali jednak postępowanie przed sądem polu-
bownym; M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja…, s. 58 i 76–78.
Z kolei J. Balken-Neuman, Zarys procesu cywilnego polskiego, Lwów 1933, s. 3, pojęciem
tym obejmował dodatkowo także postępowanie niesporne. Por. także S. Włodyka, Po
jęcie…, s. 239–240.
38 W. Siedlecki, J. Jodłowski, Postępowanie cywilne. Część ogólna, Warszawa 1958;
W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Część szczegółowa, Warszawa 1959. Nieco wcześ-
niej do tej nazwy sięgnął W. Siedlecki w skrypcie „Zarys postępowania cywilnego” wy-
danym w Poznaniu w 1954 i 1956 r.
28
www.lexis
Pobierz darmowy fragment (pdf)