Darmowy fragment publikacji:
ф
A
K
I C
S
E
L
O L G A
.
Z
O
p
a
z
e
Z N E
Z A S O P I
C
C H
X I W I
X
i
n i a
e
z
c
y
S M A C H
K U
E
f
y
z
,
n
z
c
o J E
l
g
n
R M I N O L O G I C
K I C H
E
S
J
Y
Z N Y
W R O S
K O N O M I C
X
X
Ł O M U
E
E
Z
R
P
A
T
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
.
Z
O
y
z
,
n
z
c
o J E
l
g
n
R M I N O L O G I C
K I C H
E
S
J
Y
Z N Y
W R O S
K O N O M I C
X
X
Ł O M U
E
E
Z
R
P
n i a
e
z
c
y
S M A C H
K U
E
p
a
z
e
Z N E
Z A S O P I
C
C H
X I W I
X
i
A
T
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O L G A
.
Z
O
p
a
z
e
Z N E
Z A S O P I
C
C H
X I W I
X
i
A
T
y
z
,
n
z
c
o J E
l
g
n
R M I N O L O G I C
K I C H
E
S
J
Y
Z N Y
W R O S
K O N O M I C
X
X
Ł O M U
E
E
Z
R
P
A
K
I C
S
E
L
n i a
e
z
c
y
S M A C H
K U
E
N A U K O W Ñ
K I
K O W S
I A T
E G O
J Ñ
S
E D A K C
Ł A W A
S
R
P O D
T A N I
S
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Warszawa 2015
4
I. O zapożyczeniach anglojęzycznych w języku rosyjskim...
Recenzenci
Jurij Lukszyn
Marian Wójtowicz
Redaktor prowadzący
Maria Szewczyk
Redakcja i korekty
Anna Chyckowska
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Projekt okładki i stron tytułowych
Zbigniew Karaszewski
Zdjęcie Autorki na okładce
Marcin Lesicki
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
ISBN 978-83-235-1621-7
ISBN 978-83-235-1629-3 (PDF)
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015
© Copyright by Olga Lesicka, Warszawa 2015
Publikacja dofinansowana przez Wydział Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego
oraz Rektora Uniwersytetu Warszawskiego
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
5
SPIS TREŚCI
P R Z E D M O W A (Stanisław Siatkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
W S TĘ P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
R O Z D Z I AŁ I: O ZAPOŻYCZENIACH ANGLOJĘZYCZNYCH W JĘZYKU ROSYJSKIM Z PERSPEKTYWY
WSPÓŁCZESNYCH ZJAWISK CYWILIZACYJNYCH W UJĘCIU INTERDYSCYPLINARNYM
(ze szczególnym uwzględnieniem pożyczek terminologicznych) . . . . . . . . . . . . 25
1. Wybrane uwagi o kontaktach językowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. Współczesne rosyjsko-angielskie i rosyjsko-amerykańskie kontakty językowe
a anglojęzyczne zapożyczenia w języku rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3. Miejsce i rola anglojęzycznych (angielskich i amerykańskich) terminów
i zapożyczeń terminologicznych w kontekście współczesnych zjawisk
cywilizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
R O Z D Z I AŁ II: AKTUALNE ZAGADNIENIA METODOLOGII I METODYKI BADAŃ
NAD OBCOJĘZYCZNYMI ZAPOŻYCZENIAMI TERMINOLOGICZNYMI . . . . . . . . . . 63
1. Zapożyczenia terminologiczne jako obiekt i przedmiot badań naukowych . . . 63
2. Podstawowe zasady badania zapożyczeń obcojęzycznych, w szczególności
terminologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
R O Z D Z I AŁ III: ZAGADNIENIA KLASYFIKACJI ZAPOŻYCZEŃ TERMINOLOGICZNYCH NA TLE
INNYCH KLASYFIKACJI ZAPOŻYCZEŃ OBCOJĘZYCZNYCH A PROCESY ADAPTACJI
ANGLICYZMÓW W ROSYJSKICH TEKSTACH EKONOMICZNYCH . . . . . . . . . . . . 97
1. Charakterystyka ważniejszych klasyfi kacji zapożyczeń obcojęzycznych
ze szczególnym uwzględnieniem pożyczek terminologicznych . . . . . . . . . . . . 97
2. Procesy adaptacji anglojęzycznych zapożyczeń terminologicznych
w rosyjskich tekstach ekonomicznych a ich klasyfi kacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
R O Z D Z I AŁ IV: WIELOASPEKTOWA ANALIZA EMPIRYCZNA ANGLOJĘZYCZNYCH
ZAPOŻYCZEŃ TERMINOLOGICZNYCH W JĘZYKU ROSYJSKIM
(na materiale czasopism ekonomicznych przełomu XX i XXI wieku) . . . . . . . . 145
1. Założenia klasyfi kacji zgromadzonego materiału terminologicznego . . . . . . . . 145
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
2. Anglojęzyczne zapożyczenia ekonomiczno-terminologiczne w języku
rosyjskim przełomu XX i XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Część I: Zapożyczenia jednowyrazowe (proste) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Cześć II: Zapożyczenia wielowyrazowe (złożone) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Z A K OŃ C Z E N I E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
W Y K A Z TA B E L S TAT Y S T Y C Z N Y C H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
B I B L I O G R A F I A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
W Y K A Z Ź R Ó D EŁ O R A Z I C H S K R Ó T Ó W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
I N D E K S Z A N A L I Z O W A N Y C H A N G LO JĘ Z Y C Z N Y C H Z A P OŻ Y C Z EŃ
T E R M I N O LO G I C Z N Y C H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
A B S T R A K T W JĘ Z Y KU R O S Y J S K I M (Рез ю м е) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
A B S T R A K T W JĘ Z Y KU A N G I E LS K I M (A b s t r a c t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
PRZEDMOWA
W okresie ostatnich dziesięcioleci pod wpływem kolejnych rewolucji nauko-
wo-cywilizacyjnych, w szczególności rewolucji elektroniczno-informacyjnej,
i w warunkach kształtowania się społeczeństw informacyjnych obserwujemy na
świecie intensywny rozwój różnicujących się, ale także integracyjnych badań
naukowych i techniczno-technologicznych, związanych m.in. z tworzeniem,
przechowywaniem, przetwarzaniem i praktycznym zastosowaniem różnych ro-
dzajów informacji, w tym językowej, wytwarzanej i wyrażanej za pomocą języ-
ków zarówno naturalnych, jak i sztucznych oraz ich form mieszanych, pośred-
nich, np. języków specjalistycznych, zasługujących w niniejszych rozważaniach
na szczególną uwagę.
Języki specjalistyczne, ostatnio coraz częściej nazywane technolektami, sta-
nowią interesujący przedmiot badań naukowych w ramach tzw. lingwistyki tech-
nolektalnej. Na gruncie tej dyscypliny uprawiane są szeroko zakrojone coraz
bardziej intensywne badania, w znacznym stopniu metajęzykowe, nad rozmai-
tymi aspektami i zagadnieniami kształtowania się zjawisk, struktur, systemów
(i podsystemów), funkcjonowania, rozwoju i doskonalenia technolektów, za po-
mocą których wytwarzana jest, przechowywana, przetwarzana i wykorzystywana
w procesach komunikacyjnych oraz dla różnych celów poznawczych i zastosowań
praktycznych możliwie ścisła, precyzyjna myśl i w szerszym wymiarze informa-
cja – naukowa, techniczna, technologiczna, profesjonalna itd., która, jak wiado-
mo, w sposób zasadniczy decyduje o rozwoju (zwłaszcza twórczym, innowacyj-
nym) i funkcjonowaniu poszczególnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego
i w ogóle aktywności człowieka.
Każdy język specjalistyczny odnosi się do odpowiedniego języka ogólnolite-
rackiego (ogólnego) na zasadzie swoistej komplementarności, tworząc określoną
systemowo-strukturalną całość technolektalnego mechanizmu komunikacyjnego.
Toteż bywa także traktowany jako podjęzyk lub odmiana funkcjonalno-stylistycz-
na (naukowa, profesjonalna itd.) języka ogólnego, od którego różni się w więk-
szym bądź mniejszym stopniu poszczególnymi podsystemami: fonetyczno-fono-
logicznym, słowotwórczym, gramatycznym (morfologicznym i składniowym),
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Przedmowa
zjawiskami stylistycznymi (funkcjonalnymi, ekspresywnymi i innymi) i chyba
jeszcze bardziej systemami terminologicznymi, które w znacznej, a nierzadko
decydującej mierze zastępują w nim jednostki stricte leksykalne i częściowo gra-
matyczne (terminy złożone, wielowyrazowe) języka ogólnego. Najbardziej jednak
,,widocznymi” (chociaż nie zawsze), odróżniającymi technolekt od powszech-
nie znanych i używanych odmian funkcjonalno-stylistycznych języka ogólnego
(potocznej, urzędowo-kancelaryjnej, publicystycznej, oratorskiej, artystycznej
i ich pośrednich form) są zjawiska, związane z występowaniem w danym tech-
nolekcie ustalonych umownych, a więc częściowo sztucznych terminów oraz
z występowaniem w nim sztucznych elementów, np. symboliki specjalistycznej,
wyrażonej literami, cyframi, jak też innymi znakami, także formułami, wykresa-
mi, schematami, tabelami, rysunkami itp., zwłaszcza w naukach ścisłych sensu
stricto (np. logika formalna, matematyka, geometria), przyrodniczych (fizyka,
astronomia, chemia, biologia, medycyna itp.), techniczno-technologicznych (np.
dyscypliny inżynieryjne, elektronika, technologia maszyn precyzyjnych, techno-
logia żywności), ale coraz częściej również w pozostałych naukach, które dążą
do formułowania coraz bardziej precyzyjnego, nawet mniej lub bardziej sforma-
lizowanego języka (nauki społeczno-humanistyczne, m.in. ekonomia, socjolo-
gia, psychologia, historia, lingwistyka, szczególnie matematyczna, komputerowa,
strukturalistyczna, semiotyka, kulturoznawstwo, literaturoznawstwo itd.).
Z powyższego wynika, że jedną z cech wyraźnie odróżniających języki spe-
cjalistyczne od powszechnie używanego języka ogólnoliterackiego jest charakte-
rystyczna dla każdego z nich terminologia – jednowyrazowa (prosta) i wielowy-
razowa (złożona). Toteż nic dziwnego, że w lingwistyce technolektalnej zajmuje
ona ważne miejsce.
Ponieważ praktycznie u podstaw wszystkich wyżej wspomnianych, jak też
innych dziedzin twórczej działalności człowieka, np. kultury (szeroko rozumia-
nej, wraz z jej cywilizacyjną nadbudową) i różnych obszarów jego działalności
praktyczno-profesjonalnej leżą odpowiednie systemy lub luźne zbiory terminów
(a oprócz tego rozmaite nazwy metajęzykowej symboliki specjalistycznej, które
też mają charakter terminologiczny), można stwierdzić, iż dynamicznie rosną-
cy ogół terminów odgrywa doniosłą rolę w kulturowo-cywilizacyjnym rozwoju
świata, pełni bowiem kluczową funkcję metodologiczną w twórczych zmaganiach
ludzkości prowadzących do coraz głębszego i bardziej adekwatnego jego poznania.
Systemy terminologiczne różnych języków mają to do siebie, że podobnie
jak systemy leksykalne, a może jeszcze aktywniej, wstępują w relacje między-
językowe, zwane kontaktami językowymi, które mogą mieć charakter między-
i wewnątrzjęzykowy. Wynika to przede wszystkim z tego, że badania i związane
z nimi terminologie różnych języków obsługują najczęściej odpowiadające sobie
analogiczne dziedziny, szczególnie naukowe, operujące zwykle ściśle, definicyjnie
określonymi pojęciami, oraz dążą w swym rozwoju do poznania i ustalenia no-
wych, potencjalnie analogicznych, międzyjęzykowo ekwiwalentnych pojęć i ich
nazw terminologicznych. Ten swoisty rozwojowy izomorfizm międzyjęzykowy
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Przedmowa
9
(i związany z tym funkcjonalny) terminologii kontaktujących się języków, naszym
zdaniem, znacznie ułatwia procesy wzajemnego przenikania wyrazów z języka do
języka, zwłaszcza brakujących lub bardziej trafnych (adekwatnych) pojęć i nazw
terminologicznych. Toteż zagadnienia obcojęzycznych zapożyczeń terminologicz-
nych winny zająć w ramach terminoznawstwa bardziej istotne miejsce, głównie
jeśli chodzi o reprezentatywne w skali międzynarodowej dziedziny naukowe. Do
takich aspirowały od dość dawna m.in. nauki ekonomiczne ze względu chociażby
na rangę rozwoju każdego kraju, gospodarki i analiz z nią związanych. Jednak
w ostatnich dziesięcioleciach potrzeby w zakresie tych badań oraz ich znaczenie
gwałtownie wzrosły pod wpływem głębokiej transformacji ustrojowej, społeczno-
-politycznej i ekonomicznej w Europie i Azji, w szczególności w ZSRR/Rosji.
W związku z tym doszło do wielu zasadniczych zmian kulturowo-cywilizacyj-
nych, w tym w językach używanych w krajach objętych transformacją. W szcze-
gólności obserwujemy w ostatnich dziesięcioleciach zwielokrotniony napływ,
wręcz ,,zalew” anglicyzmów, szczególnie terminologicznych pochodzenia amery-
kańskiego, jeśli chodzi o nauki głównie nowoczesne (cybernetyka, informatyka,
elektronika komputerowa itp.), ale również – co zrozumiałe w przypadku tej
transformacji – nauki ekonomiczne i obsługujące je terminologie. Świadczy o tym
dobitnie właśnie przekazywana do rąk czytelników obszerna monografia Olgi
Lesickiej pt. Anglojęzyczne zapożyczenia terminologiczne w rosyjskich czasopismach eko-
nomicznych przełomu XX i XXI wieku. Książka ta, przygotowana na podstawie roz-
prawy doktorskiej, obronionej w 2013 roku na Wydziale Lingwistyki Stosowanej
Uniwersytetu Warszawskiego, poświęcona jest ważnej i aktualnej z naukowego
i cywilizacyjnego punktu widzenia tematyce lingwistyki technolektalnej. Autorka,
zgłębiając nader złożoną, często kompleksową problematykę anglojęzycznych
zapożyczeń terminologicznych (z uwzględnieniem amerykanizmów) w rosyjskim
języku ekonomii (i ekonomiki), ulegającym wpływowi panującej w końcu XX i na
początku XXI wieku transformacji, nie ogranicza się do zjawisk wyłącznie języ-
kowych, gdyż takie – tradycyjne zresztą – podejście badawcze nie doprowadzi-
łoby do wyczerpującej analizy, zwłaszcza przyczynowo-skutkowej, znacznie szer-
szych, wieloaspektowych i zróżnicowanych rodzajowo, często wieloetapowych
procesów zapożyczeń obcojęzycznych. To w szczególności odróżnia jej pracę od
większości dotychczasowych tego rodzaju badań, które sprowadzano w sposób,
można rzec, redukcjonistyczny głównie do dwóch elementów: początkowego,
związanego z językiem-dawcą, i końcowego, związanego z językiem-biorcą.
Aby zadośćuczynić tym niezbędnym, a więc znacznie ambitniejszym pod
względem adekwatności potrzebom badawczym, należy przede wszystkim
uwzględnić wszystkie czynniki i okoliczności, bezpośrednie i pośrednie, które
składają się na te procesy całościowe, oczywiście w granicach możliwości ba-
dawczych. Wymaga to sięgnięcia do dość szerokiego obszaru badań zapożyczeń
obcojęzycznych, obejmującego bezpośredni i pośredni kontekst przyczyn i zależ-
ności od czynników pozajęzykowych – kulturowych, psychologicznych, społecz-
nych sensu stricto, psychospołecznych, politycznych, ekonomicznych i ewentualnie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Przedmowa
innych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji interdyscyplinarnych, a więc
zgodnie z wymogami nowoczesnego, bardziej adekwatnego instrumentarium
naukowo-badawczego, o czym pisaliśmy w 2004 roku (zob. Bibliografię prezen-
towanej monografii O. Lesickiej) w poświęconej tej metodologicznej problema-
tyce publikacji: Siatkowski S., Probleme und Aufgaben der interdisziplinären Erfor-
schung fremdsprachigen Entlehnungen (unter Berücksichtigung Deutscher und Russicher
Entlehnungen im Polnischen).
Potrzeba tak szeroko zakrojonych badań, których w znacznej mierze podję-
ła się O. Lesicka, wymaga jeszcze jednego ważnego wyjaśnienia, wynikającego
z określonych, nie zawsze dogłębnie uświadamianych sobie okoliczności zwią-
zanych z tą problematyką. Chodzi tu o istotne kwestie, obejmujące semiosfe-
rę, infosferę, języki naturalne (i narodowe), ogólnoliterackie (ogólne), zjawiska
kulturowo-społeczne z ich nadbudową cywilizacyjną, a także o nauki te zjawiska
badające: semiotykę, cybernetykę, informatykę, teorię informacji, językoznaw-
stwo, kulturoznawstwo, integracyjną naukę o komunikacji wraz z antropologią
społeczną, socjologią i ekonomią.
Okazuje się zwłaszcza, że jeśli wziąć pod uwagę interesujące dociekania zwią-
zane z tą tematyką – F. de Saussure’a, E. Sapira, E. Leacha, N. S. Trubieckiego,
R. Jakobsona, B. Bernsteina, N. Chomskiego, P. Ricouera i niektórych innych
badaczy, to, jak się wydaje, R. Jakobson był tym, który w roku 1968 najbardziej
celnie i lakonicznie wypowiedział się o tych rozległych powiązaniach, ujmując
je wówczas w sposób możliwie pełny: ,,Semiotyka, jako nauka o przekazywaniu
wszelkiego rodzaju komunikatów, jest najbliższym kręgiem otaczającym koncen-
trycznie lingwistykę, której pole badań ogranicza się do komunikatów werbal-
nych; następnym szerszym kręgiem o wspólnym środku jest zintegrowana nauka
o komunikacji, obejmująca antropologię społeczną, socjologię i ekonomię. I znów
można zacytować ciągle aktualną uwagę Sapira, iż »każdy wzorzec kulturowy
i każdy pojedynczy akt zachowania społecznego explicite lub implicite pociąga za
sobą komunikację«. Trzeba pamiętać, że niezależnie od tego, jakim poziomem
komunikacji się zajmujemy, każdy z nich implikuje pewną wymianę komunika-
tów i dlatego nie może zostać odizolowany od poziomu semiotycznego, który
z kolei rolę pierwszorzędną przypisuje językowi” (cytuję za: M.R. Mayenowa,
Roman Jakobson – uczony i człowiek, [w:] Roman Jakobson, W poszukiwaniu istoty
języka, t. 1, Wybór pism, wybór, redakcja naukowa i wstęp M.R. Mayenowa, PIW,
Warszawa 1989, s. 8–9).
W związku z tym na szczególną uwagę zasługuje tu język ogólnoliteracki.
To rodzaj języka werbalnego charakteryzujący się najwyższą formą wyrobienia
komunikacyjnego, najbardziej rozwiniętą pod względem zróżnicowania funk-
cjonalno-stylistycznego, będący w znacznym stopniu wytworem wysokiej kul-
tury sensu stricto, odznaczający się najbardziej wyrobionymi wśród naturalnych
i sztucznych tworów językowych właściwościami komunikacyjnymi, kreatywny-
mi, translatorycznymi, możliwościami rozwoju i doskonalenia się (w zależności
od potrzeb), znaczną wygodą posługiwania się formą ustną i pisaną w różnych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Przedmowa
11
warunkach itd., czyli zasługujący w znacznym stopniu na miano uniwersalnego
środka komunikacji. Toteż dzięki tym i innym właściwościom, w szczególności
możliwościom kreatywnego i elastycznego, coraz bardziej rozwiniętego, precyzyj-
nego i wyrobionego zgodnie z rosnącymi potrzebami komunikacyjnymi wyrażania
pojęć i coraz bardziej skomplikowanych myśli, w ramach wysoko rozwiniętego
języka ogólnoliterackiego i częściowo poza jego ramami mogą się kształtować,
funkcjonować i rozwijać coraz liczniejsze języki specjalistyczne – technolekty.
Pozwala to spojrzeć poprzez pryzmat języka ogólnego na świat fenomenów sze-
roko rozumianej kultury, w języku ogólnym zawartej oraz poza nim istniejącej,
i zrozumieć, że wraz z coraz bardziej intensywnym poznawaniem pozajęzykowej
rzeczywistości, jej rozwojem i coraz szybszym i sprawniejszym obiegiem zróżni-
cowanej informacji specjalistycznej, także ewentualnym pojawieniem się nowych,
jeszcze nieistniejących jej rodzajów – granice tak rozumianej rozwijającej się kul-
tury winny się rozszerzać w różnych kierunkach. Oczywiście, przy przynajmniej
umiarkowanie optymistycznym założeniu spełniania się tej opcji rozwojowej,
opartej na uniwersalnych ogólnoludzkich wartościach etyczno-kulturowych.
Z przedstawionych wyżej bardziej ogólnych prawidłowości i tendencji roz-
wojowych wynika m.in. duże prawdopodobieństwo intensyfikacji rozwoju in-
teresującej nas tu lingwistyki technolektalnej, obsługującej rosnące potrzeby
istniejących i nowych dziedzin specjalistycznych na różnych obszarach twórczej
aktywności człowieka.
Biorąc pod uwagę powyższe i inne uwarunkowania, należy przewidywać
mniej więcej proporcjonalnie rosnącą złożoność badań nad poszczególnymi tech-
nolektami, coraz bardziej uwikłanymi w zależności z coraz szerszym kontekstem
zjawisk wewnętrznych języka ogólnego i czynników zewnętrznych wyżej przed-
stawionego polidyscyplinarnego kontekstu kulturowego, ściśle współdziałającego
w ramach języka ogólnoliterackiego lub w obrębie szerszych pozajęzykowych
zależności. Charakterystyczna prawidłowość kształtowania się, funkcjonowania
i rozwoju technolektów odnoszących się do określonych języków ogólnolitera-
ckich, jak się wydaje, polega na tym, że wpływ zjawisk i czynników pozatechno-
lektalnych na bardziej stabilne struktury danego technolektu, np. gramatyczne,
zwłaszcza sfrazeologizowane, jest znacznie mniejszy niż na mniej stabilne pod
tym względem słownictwo terminologiczne.
Dlatego też uwzględnienie w badaniach nad anglicyzmami we współczesnych
rosyjskich tekstach ekonomicznych zależności interdyscyplinarnych i czynników
pozajęzykowych należy do ważnych osiągnięć w monografii O. Lesickiej. Ten
aspekt badań nabiera szczególnego znaczenia w przypadku zapożyczeń właś-
nie ekonomicznej terminologii w trudnym okresie wspomnianej transformacji
ustrojowej, której wpływ na dynamikę rozwojową rosyjskiego technolektu eko-
nomicznego był na ogół procesem dość szybkim, jak na warunki rozwoju języ-
kowego, na ogół spowolnionego. Sprowadzał się w znacznym stopniu do przej-
mowania odpowiednich terminów głównie z amerykańskiego wariantu języka
angielskiego z uwzględnieniem potrzeb nowych kształtujących się uwarunkowań
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Przedmowa
ekonomicznych technolektu rosyjskiego. W procesie tym, który mimo jego ak-
tywności jeszcze trwa, częściowo wykorzystuje się również tzw. terminy od-
zyskane (rosyjskie przedrewolucyjne), które można zaadoptować na nowym
zmieniającym się gruncie rosyjskiego technolektu ekonomii. Ten w określonym
sensie przełomowy okres transformacji ustrojowej, który znalazł odpowiednie
odzwierciedlenie w monografii O. Lesickiej, także należy uznać za osiągnięcie
tej pracy obok wyżej odnotowanego poważnego wzbogacenia metodologii i me-
todyki badań nad zapożyczeniami anglojęzycznymi poprzez zastosowanie podej-
ścia interdyscyplinarnego ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk i czynników
kulturowo-cywilizacyjnych.
Tego rodzaju badania odpowiadają potrzebom naukowo-badawczym i dy-
daktycznym Katedry Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej
Uniwersytetu Warszawskiego, uruchomionej w roku 2001 i kierowanej przez
13 lat przez prof. dr. hab. Jana Koźbiała. Z katedrą tą współpracowała, a po
ukończeniu studiów doktoranckich została w odpowiednim czasie zatrudniona
na stanowisku wykładowcy autorka prezentowanej rozprawy monograficznej.
Poruszone w niej problemy zapożyczeń, odnoszących się do szerszego zjawiska
kontaktów kulturowych, można rozpatrywać jako jeden z aspektów (i rezulta-
tów) przenikania się kultur. Problem ten dotyczy w dużej mierze państw Eu-
ropy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza w czasach współczesnych, kiedy nadal
odczuwane są skutki wspomnianych procesów transformacji społeczno-ustro-
jowej i ekonomicznej oraz nie zawsze uzasadnionego, nierzadko niesłusznie
narzucanego zjawiska globalizacji. Skutki te objęły też języki ogólnoliterackie
z odnoszącymi się do nich technolektami, o czym była mowa wyżej. Przepro-
wadzone przez O. Lesicką badania dotyczące określonych zjawisk językowych
występujących we współczesnym rosyjskim języku ekonomii są nie tylko rezul-
tatem szeroko pojętych dociekań nad niektórymi aspektami kultury rosyjskiej,
lecz także mogą stanowić punkt wyjścia do dalszych badań kulturoznawczych,
wpisujących się w obszar naukowej i dydaktycznej działalności katedry, na której
dr Olga Lesicka pracuje.
Część naukowa (tekstowa) niniejszej rozprawy składa się, oprócz wstępu
i zakończenia, z czterech rozdziałów, z których trzy pierwsze mają charakter te-
oretyczno-metodologiczny, czwarty zaś poświęcony został głównie systematycz-
nej, całościowej, empirycznej analizie – jakościowej i ilościowej (statystycznej)
– materiału terminologicznego zgromadzonego na podstawie rosyjskich tekstów
ekonomicznych przełomu XX i XXI wieku. Dodajmy – materiału bogatego, od-
powiednio dobranego do celów analitycznych, liczącego około 8000 przykładów
terminologicznych użyć tekstowych, zawierającego 1301 terminów odrębnych, tj.
liczonych niezależnie od ich powtórzeń kontekstowych, przy czym w większości
nowych anglicyzmów (jedno- i wielowyrazowych).
W poszczególnych rozdziałach teoretyczno-metodologicznej części pracy
autorka przedstawiła określone instrumentarium badawcze, częściowo włas-
ne, z uwzględnieniem obszernej literatury naukowej – zasady gruntownie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Przedmowa
13
przemyślanej, wieloczłonowej, wieloaspektowej i kompleksowej analizy wyżej
określonych anglicyzmów. Przede wszystkim zostały scharakteryzowane aspekty
interdyscyplinarnej metody badań pożyczek terminologicznych na tle szerszego
zjawiska kontaktów językowych. Uwzględniając opublikowane opinie przedsta-
wicieli różnych dziedzin nauki, O. Lesicka ustaliła m.in. mechanizmy i czynniki
nader zróżnicowane, mające mniejszy bądź większy, nierzadko zasadniczy wpływ
na społeczne, kulturowe i gospodarcze aspekty życia różnych społeczeństw ze
szczególnym uwzględnieniem ZSRR/Rosji i przełożeniem na języki narodowe,
socjolingwistykę, w szczególności na technolekty. Przedstawiła charakterystyczne
dla współczesnego świata fenomeny, takie jak standaryzacja kultury (nazywana
mcdonaldyzacją), kolejna rewolucja naukowo-techniczna, rewolucja elektronicz-
no-informacyjna, globalizacja, mające wpływ na kontakty językowe, co przejawia
się także w coraz bardziej dominującej roli języka angielskiego (głównie w jego
odmianie amerykańskiej) w odniesieniu do innych języków międzynarodowych,
w tym języka rosyjskiego. W wyniku tych procesów, w sytuacji załamania się
dotychczasowego ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego w ZSRR, na-
stąpił gwałtowny zalew głównie anglicyzmów oraz innych wyrazów i wyrażeń
obcych w połączeniu z przyspieszonymi procesami nie zawsze udanej (uzasad-
nionej) ich adaptacji na gruncie badanego w monografii współczesnego języka
rosyjskiego. W tych nowych, w jakimś sensie rewolucyjnych uwarunkowaniach,
które powstawały w końcu XX wieku w wielu krajach Europy i Azji, pojawiło
się zjawisko przyspieszonej internacjonalizacji w ramach niektórych rodzajów
terminologii, w tym ekonomicznej.
Ważnymi osiągnięciami tej teoretyczno-metodologicznej części rozprawy mo-
nograficznej są w znacznej mierze innowacyjne propozycje badawcze uwzględ-
niające w bardziej pełnym i usystematyzowanym stopniu, niż w dotychczaso-
wych badaniach nad zapożyczeniami językowymi specyfikę terminologicznych
zapożyczeń (w odróżnieniu od pożyczek nieterminologicznych), w szczególności
wprowadzające określony zestaw ośmiu komplementarnych zasad badawczych,
zwłaszcza zaś mającej zasadnicze znaczenie zasady typologiczno-klasyfikacyjnej
(z należytym uwzględnieniem uprzedniego rozpatrzenia ważniejszych dotych-
czasowych klasyfikacji zapożyczeń obcojęzycznych oraz w porównaniu z proce-
sami i stopniami ich adaptacji, prowadzącymi do powstawania nowych tworów
terminologicznych wśród anglicyzmów w rosyjskich tekstach ekonomicznych).
Odpowiednio opracowane założenia siatki klasyfikacyjnej (grup i podgrup
anglicyzmów prostych i złożonych, strukturalnych i semantycznych) wraz
z pozostałymi zasadami badawczymi legły u podstaw wspomnianej całościo-
wej, kompleksowej i wielowymiarowej, usystematyzowanej analizy empirycznej
zgromadzonego materiału faktograficznego, uwzględniającej możliwie najpełniej
jego istotne aspekty i specyfikę. Zadania te zostały zrealizowane w ostatnim –
czwartym – rozdziale, złożonym z dwóch podrozdziałów, z których pierwszy
zawiera omówienie siatki klasyfikacyjnej, a drugi – najobszerniejszy w pracy,
dwuczęściowy i poświęcony wyczerpującej analizie zapożyczeń jednowyrazowych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Przedmowa
(prostych) i wielowyrazowych (złożonych) – stanowi zasadniczą i najważniejszą
(docelową) część całej monografii.
Kończąc nasze rozważania, należy podkreślić, że przekazywana do rąk czy-
telników rozprawa monograficzna ma istotne znaczenie naukowo-poznawcze,
a także praktyczne. Autorka podjęła się opracowania trudnego i złożonego za-
gadnienia, które dotychczas nie było przedmiotem szczegółowych badań. Jest
to więc w dorobku neofilologii polskiej (rusycystycznej i – o ile nam wiadomo –
anglistycznej) pierwsze studium tak obszernego (i starannie wyekscerpowanego
ze współczesnych rosyjskich czasopism) zbioru anglojęzycznych terminologicz-
nych zapożyczeń (jedno- i wielowyrazowych) z zakresu ekonomii. Z praktycz-
nego punktu widzenia opracowany i zamieszczony na końcu monografii słownik
w postaci indeksu zanalizowanych anglicyzmów, w znacznym stopniu nowych,
może służyć pomocą przy różnego rodzaju opracowaniach leksykograficznych,
działalności dydaktycznej i tłumaczeniowej. Zastosowane w niniejszej rozprawie
(w miarę potrzeb) interdyscyplinarne podejście do badania zgromadzonego ma-
teriału zapożyczeń terminologicznych może też okazać się przydatne w trakcie
bardziej adekwatnej interpretacji, kwalifikacji i praktycznego stosowania zwłasz-
cza wielu nowych, szybko przenikających do języka rosyjskiego i adaptujących
się w nim anglojęzycznych jednostek terminologicznych. Tym celom, jak też za-
daniom poznawczo-naukowym służy również systematyczna analiza statystyczna
– opisowa i tabelaryczna (56 tabel, odpowiednio dopasowanych do tekstu mono-
grafii i wzajemnie zharmonizowanych) zgromadzonego materiału empirycznego.
Warszawa, 30.06.2014
Stanisław Siatkowski
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WSTĘP
Zakres tematyczny niniejszej monografii naukowej obejmuje analizę angloję-
zycznych zapożyczeń terminologicznych w rosyjskich tekstach ekonomicznych
przełomu XX i XXI wieku oraz dość szerokie teoretyczno-metodologiczne tło,
stanowiące kontekst merytoryczny (przedmiotowy) i podbudowę tego wywodu.
Terminy istnieją od dawna – od kiedy działania człowieka przybrały charak-
ter twórczy. Zgodnie z definicją W. Nowickiego termin jest „nazwą o umow-
nie ustalonym znaczeniu, przyporządkowaną do pojęcia wchodzącego w zakres
zainteresowań określonej dziedziny: nauki, techniki, gospodarki, działalności
zawodowej, działalności wychowawczej, sportu itp.” [Nowicki 1986, 35]. Im
wyższy poziom rozwojowy osiągały różne dziedziny działalności ludzkiej, im
więcej powstawało specjalizacji, tym ważniejszą rolę zdobywały terminy jako
środki nominacji. Postęp naukowy idzie w parze z rozwojem nowych systemów
terminologicznych, których zadaniem jest zapewnienie „infrastruktury komuni-
kacyjno-nominatywnej” kolejnym dziedzinom aktywności zawodowej człowieka.
Intensywny rozwój terminologii specjalistycznej trwa nieprzerwanie zwłaszcza
od początku XX stulecia, czyli od czasów, kiedy w nauce, przemyśle i gospo-
darce zaczęły dokonywać się istotne zmiany – zaczęła kształtować się pierwsza
dwudziestowieczna rewolucja naukowo-techniczna. Równolegle do tego proce-
su odbywa się wymiana informacji w wyniku kontaktów językowych zarówno
pomiędzy sąsiednimi krajami, jak i w globalnej skali międzynarodowej. Postęp,
który obserwujemy w czasach współczesnych, rodzi ogromną liczbę nowych
dziedzin naukowych, a wraz z nim powstają terminy, które funkcjonują w okre-
ślonych tekstach, przede wszystkim specjalistycznych. Tak więc na równi z wy-
nalazkami człowiek dokonuje aktu twórczego, tworząc środki przekazu, które
mają jeden, niezwykle istotny cel – przekazanie informacji w sposób możliwie
najbardziej jasny i dokładny. Każda z dziedzin aktywności zawodowej, takich jak
nauka, technika, przemysł, technologia, handel, gospodarka, bankowość, finanse,
polityka i kultura, wykształciła swój specjalistyczny kod semiotyczno-językowy,
który rozwija się wraz z ich postępem oraz z zasady nastawiony jest na zdobycie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Wstęp
jak najszerszego zasięgu oddziaływania. Bez terminów nie byłby możliwy proces
kooperacji, integracji i globalizacji [por. Tkaczowa 2001, 17].
Zadaniem tej monografii, przygotowanej na podstawie rozprawy doktorskiej
(pod tym samym tytułem), napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Stanisława
Siatkowskiego, jest zbadanie określonego w tytule pewnego obszaru wydzielo-
nego z całości bogatego materiału zapożyczeń terminologicznych. Terminologia
ekonomiczna, podobnie jak inne naturalnie ukształtowane systemy terminolo-
giczne, podlega pewnym wspólnym zasadom. Kształtowanie się tego systemu
w warunkach transformacji ustrojowej w ZSRR/Rosji odbywało się w dwóch eta-
pach: skokowym (żywiołowym) oraz sukcesywnie porządkującym. Okres zmian
transformacyjnych zbiegł się w czasie z procesami globalizacyjnymi i rozwojem
technologii informacyjnych na całym świecie. Wejście na rynek rosyjski w latach
90. XX wieku jednej z największych agencji informacyjnych świata – Reuters
– przyczyniło się do włączenia tego kraju do globalnej przestrzeni informacyj-
nej. Rozpowszechnienie się nowych środków komunikacji masowej związanych
z rozwojem interaktywnych technologii informacyjnych spowodowało nie tylko
zmianę formy i rodzaju komunikacji, lecz także miało wpływ na języki naturalne
w ogólnym systemie semiotycznym [Володина 2000, 19].
Zapożyczanie obcych terminów stanowi jeden ze sposobów wzbogacania
zasobu słownikowego o szczególnym charakterze, gdyż znacząco różni się od
sposobu wykorzystania środków języka rodzimego. Mimo że według S. Griniowa
proces zapożyczania terminów nieznacznie tylko przebiega inaczej niż w przy-
padku zapożyczania wyrazów nieterminologicznych z języka ogólnoliterackiego
[Гринёв 1993, 157], z twierdzeniem tym nie można się w pełni zgodzić. Różnice
są wyraźne. Przede wszystkim terminów przenikających do języka-biorcy jest
proporcjonalnie więcej niż wyrazów nieterminologicznych, co można tłumaczyć
czynnikami pozajęzykowymi oraz coraz większą rolą, jaką odgrywają w epoce
rewolucji naukowo-technicznych języki specjalistyczne (technolekty). Poza tym
różnice dotyczą ich odmiennych sfer komunikacyjnych. Podstawowym zadaniem
języków specjalistycznych jest bycie nośnikiem informacji naukowej i profesjo-
nalnej oraz skuteczna i ścisła komunikacja (czyli efektywny, jednoznaczny jej
przekaz), gdy tymczasem niespecjalistyczny język ogólnoliteracki odnosi się do
pozostałych sfer społeczno-komunikacyjnych i odpowiednich odmian języka
ogólnego, m.in. zachowujących swoją indywidualność i dbałość o swój narodo-
wy, niepowtarzalny charakter. Stąd też języki specjalistyczne są niejako prede-
stynowane – z racji swojej funkcji nośnika i kanału informacji – do zwiększania
własnej efektywności m.in. poprzez odpowiedni dobór właściwych terminów,
które nie tylko precyzyjnie określą pojęcia, lecz także zapewnią skuteczniejsze
dotarcie do odbiorcy.
Wyjątkowy charakter procesów zapożyczania terminów uwarunkowany jest
zaś, po pierwsze, tym, że języki (i teksty) specjalistyczne stanowią odrębną
odmianę języka ogólnoliterackiego ze szczególnie zaznaczoną specyfiką, wykra-
czającą częściowo poza ramy tego języka (rozumianego jako język niesztuczny),
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
17
charakteryzującego się w większym lub mniejszym stopniu obecnością zjawisk
(kodów) sztucznych, np. szeroko rozumianej symboliki naukowej: formuł, wzo-
rów, znaków (literowych, cyfrowych itd.), diagramów, wykresów, schematów,
tabel itp. Według S. Gruczy (który powołuje się na pracę F. Gruczy) języki spe-
cjalistyczne należy badać jako języki autonomiczne, choć każdy z nich jest ściśle
związany z jakimś językiem ogólnym [Grucza S. 2006, 34]. W ten sposób języki
specjalistyczne zyskują szczególny charakter, gdyż tworzone są przez specjali-
stów i dla specjalistów określonej dziedziny wiedzy lub aktywności zawodowej
[Grucza S. 2006, 34–35]. W związku z tym należałoby przyjąć, że różnice mię-
dzy zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi tak się mają do
siebie, jak subjęzyki (odmiany) specjalistyczne i niespecjalistyczne. Toteż z tego
punktu widzenia między zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicz-
nymi, jak też odpowiednimi procesami zapożyczania, występują znaczne różnice.
Szczególny charakter procesu zapożyczania terminów, w odróżnieniu od
wyrazów nieterminologicznych, wynika głównie z dychotomicznego podziału
na terminy i wyrazy języka ogólnoliterackiego oraz z ról, jakie pełnią w języku.
Terminy jako określone jednostki specjalistyczne mają do odegrania w języku
bardziej sformalizowane role, wynikające z zasad, jakimi obwarowane jest funk-
cjonowanie języka specjalistycznego. Różnice te przekładają się na sam proces
przenikania i adaptacji jednych i drugich w języku-biorcy. Przenikając do obcego
subjęzyka, termin obcy rozpoczyna proces asymilacji i dopiero po osiągnięciu
odpowiedniego etapu może przejść do innych subjęzyków, żargonów profesjonal-
nych lub języka ogólnoliterackiego, ulegać determinologizacji lub pełnić funkcje
stylistyczne i wpływać na poziom intelektualizacji języka poprzez zachowanie
swojego specjalistycznego znaczenia. W porównaniu z terminem obcym droga
adaptacyjna obcego wyrazu nieterminologicznego jest znacznie krótsza, gdyż
kończy się z reguły w ogólnoliterackim języku-biorcy. W bardzo rzadkich przy-
padkach może on trafić do języka specjalistycznego w postaci terminu-kalki.
Tendencja do umiędzynarodawiania się terminologii oraz do rozpowszechniania
języka angielskiego na świecie powoduje, że wiele anglojęzycznych terminów
fachowych (szczególnie w bankowości) funkcjonuje w rosyjskim języku eko-
nomii (w szerszym rozumieniu – i ekonomiki) w postaci terminów-cytatów.
W odróżnieniu od języka ogólnoliterackiego w subjęzykach specjalistycznych
zapożyczenia-cytaty, będące jednym z etapów adaptacji terminu w języku-biorcy,
mogą funkcjonować dość długo bez większego uszczerbku dla samego tekstu.
Mimo oczywistych tendencji do eliminacji tego typu zjawisk językowych stało
się to swego rodzaju normą, co w przypadku alfabetu cyrylickiego w języku ro-
syjskim pozwala wręcz na szybszą identyfikację treści, dzięki wyróżniającej się
graficznie formie wyrazu.
Rosyjski język ekonomii, mający swoje zastosowanie głównie w różnego ro-
dzaju tekstach ekonomicznych, należy do języków specjalistycznych. Jak każdy
konkretny tekst specjalistyczny tworzony jest przez odpowiedniego specjalistę,
„na podstawie jego specjalistycznego języka (idiolektu specjalistycznego), dla
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Wstęp
wyrażenia jakiejś porcji jego specjalistycznej wiedzy, oraz że […] elementarne
wykładniki jego wiedzy stanowią składniki jego języka specjalistycznego nazywa-
ne terminami” [Grucza S. 2006, 39]. W ten sposób teksty ekonomiczne zawierają
wiedzę (i informację) na konkretny temat w stopniu mniej lub bardziej facho-
wym. Należy odnotować ogromne zróżnicowanie, jakie panuje wśród tekstów,
które łączy ze sobą wspólna tematyka, określająca je jako „teksty ekonomiczne”.
Otóż tekstem ekonomicznym będzie zarówno artykuł w czasopiśmie naukowym,
wywiad ze specjalistą w jednej z dziedzin ekonomiki lub właścicielem firmy, jak
i treść pisma handlowego. Wszystkie te publikacje w mniejszym lub większym
stopniu przynależą do danej dziedziny oraz używają właściwej terminologii.
Różnicę stanowić będzie nasycenie wyrazami i wyrażeniami fachowymi (często
obcymi), gdyż jej stosowanie zależeć będzie od tego, jaką rolę pełni dany tekst
oraz do kogo jest adresowany. Ten sam problem gospodarczy (np. podniesienie
stóp procentowych) inaczej zostanie przedstawiony w naukowym czasopiśmie
ekonomicznym, a inaczej w dzienniku adresowanym do szerokich rzesz czy-
telników. Autorzy gazet, których rolą jest przedstawienie problemu w sposób
zrozumiały dla niefachowców, będą starali się używać jak najmniej fachowej,
zwłaszcza obcej terminologii, na rzecz rodzimych terminów motywowanych, co
pomoże odbiorcom – w razie potrzeby – przynajmniej domyślić się ich znaczenia.
Dzięki elastyczności języka, możemy więc „regulować” poziom jego fachowo-
ści, co pozwoli nam skutecznie dotrzeć do czytelnika. Jednak i w tych mniej
fachowych popularnych tekstach określone elementy języka specjalistycznego
w ograniczonym zakresie zazwyczaj występują.
Zróżnicowanie tekstów ekonomicznych może wynikać także z zastosowania
różnych stylów (odmian) funkcjonalnych, co ma też wpływ na występowanie
w nich zapożyczeń terminologicznych. Teksty ekonomiczne mogą występować
w odmianie naukowej, urzędowo-kancelaryjnej, jak i publicystycznej. Naukowy
tekst ekonomiczny z dużą ilością obcej terminologii fachowej może być zamiesz-
czony w formie zaadaptowanej w poważniejszym czasopiśmie poświęconym
badaniom zagadnień ekonomicznych. Różnego rodzaju umowy, porozumienia,
przepisy prawne regulujące działalność gospodarczą oraz cała korespondencja
handlowa sporządzane są głównie zgodnie z regułami stylu urzędowo-kancela-
ryjnego. W odniesieniu do stylu publicystycznego już od dawna wskazuje się
na nadużywanie wyrazów obcych jako na jedną z jego głównych wad. Doty-
czy to głównie zapożyczeń terminologicznych (nie tylko ekonomicznych). Nie-
które terminy i wyrażenia związane z tematyką ekonomiczną przenikają coraz
częściej we współczesnym świecie również do innych odmian funkcjonalnych
języka ogólnego.
Nie wszystkie subjęzyki specjalistyczne podatne są jednak na przyjmowanie
zapożyczeń w jednakowym stopniu – niektóre z nich wykazują pewien konser-
watyzm pod tym względem. Chodzi zwłaszcza o systemy terminologiczne doty-
czące pewnych rzemiosł, zwłaszcza tych, które wyrastają z pnia starych tradycji
narodowych. Im większym zainteresowaniem na świecie cieszy się nowoczesna
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
19
dziedzina, tym liczba zapożyczeń terminologicznych w jej subjęzyku wzrasta.
Teksty popularnonaukowe o tematyce ekonomicznej, szczególnie te publikowane
w Internecie, zawierają niekiedy taką liczbę zapożyczeń, że w zasadzie można
nawet mówić o wykształceniu się swoistego pidginu. Stąd też, dokonując wybo-
ru źródeł, z których czerpaliśmy materiał faktograficzny do niniejszych badań,
oparliśmy się na założeniu, że czasopisma naukowo-fachowe przestrzegają zasad
poprawności językowej oraz używają zapożyczeń w sposób bardziej wyważony,
nie ulegają tendencjom żywiołowego ich stosowania. Powinno to dać bardziej
miarodajny pogląd na stan ilościowy i jakościowy anglojęzycznych zapożyczeń
terminologicznych w subjęzyku ekonomicznym, czemu pomóc ma dodatkowo
porównanie tego typu tekstów z tymi, które występują w Internecie. Zderzenie
przeciwstawnych poniekąd tendencji językowych – pewnego konserwatyzmu
czasopism naukowo-fachowych i większej swobody w stosowaniu zapożyczeń
terminologicznych w tekstach internetowych – pozwala sformułować pewne
wnioski wspólne i rozbieżne.
W związku z powyższym należałoby dokonać klasyfikacji rosyjskich teks-
tów ekonomicznych ze względu na stopień ich fachowości. Podobnie jednak jak
w przypadku wskazanego wyżej zróżnicowania terminów anglojęzycznych ze
względu na większy lub mniejszy stopień ich specjalizacji trudno będzie unik-
nąć zarzutu, że podział ten jest zbyt umowny, gdyż największą trudność będzie
tu stanowiło ustalenie odpowiedniego parametru. Wymaga to osobnych badań
teoretycznych i empirycznych, które wykraczają poza ramy tematyczne niniej-
szej pracy i muszą zostać pominięte. Stąd też jedyny możliwy, jak do tej pory,
wyznacznik może stanowić nasycenie tekstu wyrazami i wyrażeniami fachowymi
(bardzo często obcymi – anglojęzycznymi). Jakościowe i ilościowe różnice w uży-
waniu terminologii specjalistycznej mogą więc stanowić o poziomie fachowości
poszczególnych tekstów ekonomicznych. Ich cechą wspólną – czyli przynależność
do grupy specjalistycznych tekstów ekonomicznych – jest to, że pisane są (lub
tłumaczone) przez specjalistów z opanowanym warsztatem językowym, dzięki
czemu tekst specjalistyczny jest odpowiednio nasycony terminami. Z powyższego
wynika, że to właśnie terminy pełnią w tekstach specjalistycznych ważną funkcję
tekstotwórczą oraz określają strukturę konceptualną tych tekstów [Lukszyn/
Zmarzer 2001, 47; Grucza S. 2006, 39].
Spowodowana przez globalizację intensyfikacja kontaktów językowych po-
ciągnęła za sobą wiele istotnych zmian w większości systemów językowych,
głównie w terminologii. Skutkiem tego procesu stał się napływ anglojęzycznych
(głównie amerykańskich) zapożyczeń terminologicznych do niemal wszystkich
języków na świecie, w tym do interesującego nas tutaj języka rosyjskiego, szcze-
gólnie w sferze ekonomii, na niespotykaną dotąd skalę. Zasięg i intensywność
tego zjawiska miały istotny wpływ na wybór tematu badawczego przedstawio-
nego w niniejszej książce:
Po pierwsze, w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat do rosyjskiego języka spe-
cjalistycznego ekonomii napłynęła ogromna liczba anglojęzycznych zapożyczeń
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Wstęp
terminologicznych i mimo wielu opracowań powstałych na przestrzeni tych lat
dany temat wiąż ma duży, jeszcze niepoznany potencjał badawczy. Wiąże się to
m.in. z nieustannie pojawiającymi się nowymi terminami, które w wyniku in-
tensywnych kontaktów, zwłaszcza międzyjęzykowych, nadal napływają do języka
rosyjskiego. W związku z tym nie istnieje żadna wyczerpująca i powszechnie
akceptowana koncepcja ujęcia anglojęzycznych ekonomicznych zapożyczeń ter-
minologicznych w literaturze naukowej zarówno rosyjsko-, jak i polskojęzycznej.
Dlatego w niniejszej pracy została podjęta pierwsza – o ile nam wiadomo – próba
dokonania analizy tego rodzaju zapożyczeń, która w dostatecznym stopniu speł-
niałaby warunki bardziej całościowego ujęcia tego rodzaju materiału badawczego,
tym bardziej że uwzględniliśmy prawie jeszcze niebadane pożyczki najnowsze.
Zazwyczaj fragmentaryczne dotychczasowe badania z tego zakresu mają z reguły
charakter materiałowy, odczuwa się w nich brak dostatecznej podbudowy teore-
tyczno-metodologicznej. Toteż dla potrzeb głównie terminologicznego obszaru
badawczego oraz na podstawie analizy zgromadzonego materiału empirycznego
został opracowany określony zestaw zasad metodologicznych.
Po drugie, przenikanie zapożyczeń obcojęzycznych do języka-biorcy jest
głównym, ale nie jedynym przejawem tego procesu. W wyniku badań ustalono,
że zmiany te mają bardziej głęboki i zróżnicowany charakter. Zobrazowaniu
tego służy m.in. podział na wewnątrzjęzykowe i międzyjęzykowe kontakty, który
pokazuje, że proces zapożyczeń, również obcojęzycznych, może zachodzić nie
tylko między językami narodowymi, lecz także w obrębie jednego języka, np.
z języka specjalistycznego do ogólnoliterackiego i vice versa. O intensywności tego
zjawiska świadczy m.in. postępująca intelektualizacja języka ogólnoliterackiego.
Dalsze zgłębienie tych mechanizmów wzbogaci – naszym zdaniem – badania
oraz pozwoli sformułować wnioski dotyczące procesów zapożyczeń językowych,
w szczególności w języku rosyjskim.
Trzecim powodem wyboru niniejszego obszaru badawczego jest możliwość
zanalizowania zgromadzonego materiału empirycznego w szerszym aspekcie
interdyscyplinarnym. Dzięki temu wiedza lingwistyczna została tu osadzona
w szerzej rozumianym kontekście kulturologicznym, co ma niewątpliwy wpływ
na ukształtowanie poglądu na zjawisko zapożyczeń w ogóle, zwłaszcza jego przy-
czyny i inne uwarunkowania, jako że brane są wtedy pod uwagę czynniki histo-
ryczne, kulturowe, psychologiczne, polityczno-ekonomiczne i ściśle społeczne.
Wielostronna analiza uwarunkowań, w których funkcjonują współczesne języki,
pozwala wskazać i uwzględniać czynniki mające wpływ na kształtowanie się
terminologii ekonomicznej w języku rosyjskim, a w szczególności przenikanie
do niej zapożyczeń anglojęzycznych.
Nie mniej ważnym powodem wybrania tego obszaru badawczego jest także
możliwość praktycznego wykorzystania wyników badań, zwłaszcza nad materia-
łem empirycznym. Może on służyć pomocą tłumaczom specjalistycznych tekstów
ekonomicznych (słowniki nie zawsze nadążają za stale rosnącym zasobem termi-
nów, a tempo przenikania do niego nowych jednostek jest duże), leksykologom,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
21
w szczególności terminologom w ich badaniach stosowanych, jak też w procesie
nauczania danej specjalistycznej odmiany języka.
Przedstawione wyżej i inne związane z nimi okoliczności umożliwiają odpo-
wiednią realizację głównego zadania (oprócz zadań o charakterze teoretycznym),
którym jest, jak zaznaczono wyżej, jakościowa i ilościowa (statystyczna) wie-
loaspektowa, a zarazem kompleksowa analiza zgromadzonego materiału empi-
rycznego. W tym celu została opracowana m.in. wielopoziomowa i odpowiednio
rozgałęziona siatka klasyfikacyjna jako podstawa tej analizy. Ze względu na zakres
zgromadzonego materiału terminologicznego (7881 przykładów wszystkich użyć
zapożyczeń w różnych kontekstach, w tym 1301 odrębnych anglicyzmów, tj. li-
czonych niezależnie od ich powtórzeń w różnych użyciach tekstowych) powstała
konieczność ograniczenia prezentacji materiału ilustracyjnego w pracy do około
25 . Należy zaznaczyć, że procesem analizy jakościowej, a także statystycznej,
w tym tabelarycznej, objęta została całość materiału faktograficznego, z uwzględ-
nieniem użyć różnych form przypadkowych poszczególnych jednostek termino-
logicznych. Aby jednak nie przekroczyć granic i tak już nader obszernej książki,
ograniczyliśmy przytaczany materiał ilustracyjny, przestrzegając przy jego selekcji
określonych zasad, tj. aby w materiale tym przede wszystkim uwzględnione były:
1) zapożyczenia terminologiczne liczone niezależnie od ich powtórzeń w po-
staci użyć tekstowych w najbardziej reprezentatywnych kontekstach dla danego
rodzaju tekstów;
2) w przypadku zapożyczeń odrębnych i ich kontekstowych użyć – nowe
anglicyzmy, przy czym takie, które już się utrwaliły w danym rosyjskim syste-
mie terminologicznym, również wspomniane wyżej najnowsze, znajdujące się
jeszcze w stadium adaptacji w rosyjskim środowisku językowo-komunikacyjnym,
a także inne, od dawna ugruntowane, w tym tzw. odzyskane z czasów przed
rewolucją październikową, funkcjonujące we współczesnych rosyjskich tekstach
ekonomicznych.
Realizacja wyżej wymienionych zadań prowadzi w szczególności do znale-
zienia drogi do rozwiązania dwóch podstawowych problemów:
1. W okresie przełomu XX i XXI wieku w różnych krajach świata, głównie
w Europie Środkowo-Wschodniej, nastąpiły zmiany na niespotykaną dotychczas
skalę. Zostały one spowodowane zjawiskami o charakterze coraz bardziej global-
nym: polskiego ruchu „Solidarność”, radzieckiej pieriestrojki i innych czynników,
co doprowadziło do dalekosiężnych skutków, których końca, jak na razie, jeszcze
nie widać. Skutki te o charakterze geopolitycznym i społecznym przejawiają
się w rozpadzie starych i powstawaniu nowych państw z nowymi systemami
społeczno-gospodarczymi, transformacji gospodarek światowych, wyodrębnianiu
się nowych formacji w postaci korporacji ponadnarodowych, jednoczeniu się
kapitałów oraz w innych zjawiskach, m.in. składających się na kształtowanie się
znanych dziś kompleksowych procesów globalizacji itd. Powinno to więc zna-
leźć wyraźne odzwierciedlenie w interesujących nas kontaktach językowych oraz
ich rezultatach. W wyniku oddziaływania tych wszystkich czynników i zjawisk
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Wstęp
o charakterze wewnątrzrosyjskim, jak też międzynarodowym, rosyjski język eko-
nomii (i ekonomiki) musiał więc znacznie zmodyfikować i rozszerzyć swoje syste-
my terminologiczne, przede wszystkim o nową terminologię ekonomiczną zapo-
życzoną głównie z języka angielskiego (zwłaszcza z jego odmiany amerykańskiej,
najbardziej wpływowej w świecie ze względu chociażby na ogólny potencjał tego
mocarstwa). W wyniku przeprowadzonych badań na gruncie np. rosyjskiego języ-
koznawstwa historycznego i zabytków języka ogólnoliterackiego, jednoznacznie
ustalono i potwierdzono w pełni zresztą zrozumiałą zdroworozsądkową prawid-
łowość, wedle której w rozwoju historycznym języków występuje obligatoryjna
odpowiedniość i zgodność między zmieniającymi się, stale rosnącymi potrzebami
i uwarunkowaniami porozumiewania się, tj. coraz bardziej adekwatnej i zróżni-
cowanej wymiany nowej informacji w różnych, w szczególności pojawiających się
w miarę rozwoju nowych sfer i podsfer społeczno-ekonomicznych, kulturowych,
naukowych, technicznych, przemysłowych, rolniczych, życia codziennego itd.,
a środkami, zasobami i różnymi możliwościami realizacyjnymi języka i mowy.
Jest to główny ogólny mechanizm napędowy rozwoju języka, z którego wynika
ważność wspomagającego w sumie podejścia interdyscyplinarnego w odnośnych
badaniach językoznawczych, gdyż te nowe, stale rosnące potrzeby, uwarunko-
wania i wymogi w różnorakich wymienionych i innych sferach mają charakter
głównie pozajęzykowy i multidyscyplinarny.
2. Z powyższego wynika komplementarna, uzupełniająca teza, zgodnie z któ-
rą powodem powyższej zależności między stale rosnącymi potrzebami komuni-
kacyjnymi a środkami, zasobami i różnymi innymi możliwościami obsługującymi
te potrzeby są wspomniane wyżej czynniki pozajęzykowe: kulturowe, społeczno-
-ekonomiczne, psychologiczne, naukowe, techniczne, technologiczne, przemysło-
we, rolnicze, życia codziennego itd. Ten kontekst przyczynowo-skutkowy może
zostać gruntownie zbadany dzięki interdyscyplinarnemu podejściu do badań nad
zapożyczeniami obcojęzycznymi [Siatkowski 2004c, 333–353]. Jest to, jak sądzą
również inni badacze, np. J. Lukszyn, ważny postulat, zakładający konieczność
stosowania współczesnego instrumentarium badawczego.
Tym celom i zadaniom badawczym podporządkowana jest również struktu-
ra książki, która obejmuje dwa zasadnicze, komplementarne względem siebie
działy – teoretyczno-metodologiczny (rozdziały pierwszy, drugi i trzeci) i empi-
ryczny (rozdział czwarty, docelowy i najobszerniejszy) – a także niniejszy wstęp,
zakończenie będące podsumowaniem podstawowych wyników badawczych, bi-
bliografię wykorzystanej literatury naukowej, wykaz źródeł, indeks zanalizowa-
nych anglojęzycznych zapożyczeń terminologicznych oraz krótkie streszczenia
(abstrakty) w języku rosyjskim i angielskim.
Rozdział pierwszy zawiera krótki zarys przełomowego okresu w historii Ro-
sji i związanych z nią krajów głównie anglojęzycznych, zwłaszcza, wymieniając
chronologicznie, Wielkiej Brytanii i USA, które spowodowały wzmożony na-
pływ interesujących nas tu zapożyczeń terminologicznych do języka rosyjskiego.
Szczególną uwagę poświęcono przy tej okazji współczesnym zjawiskom mającym
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
23
istotny wpływ na kontakty językowe na świecie. Obserwacje zjawisk ostatnich
dziesięcioleci pozwoliło na wskazanie pewnych mechanizmów rządzących proce-
sem przenikania obcych terminów do języka-biorcy (w tym wypadku języka rosyj-
skiego) na tle szeroko rozumianych współczesnych kontaktów językowych oraz
poczynienie pewnych obserwacji związanych z tym zjawiskiem. Rozdział ten,
podobnie jak pozostałe rozdziały, składa się z mniejszych części, które będziemy
również nazywać podrozdziałami. Tak więc w podrozdziale pierwszym dokonano
krótkiego przeglądu historii teorii kontaktów językowych, stanowiących waru-
nek konieczny poznania procesów przenikania wyrazów obcych do języka-biorcy.
Przedstawiono w nim również koncepcję podziału kontaktów językowych na ze-
wnętrzne (międzyjęzykowe) i wewnętrzne (wewnątrzjęzykowe). Krótki przegląd
kontaktów rosyjsko-angielskich i rosyjsko-amerykańskich z współczesnej pespek-
tywy w podrozdziale drugim uzasadnia konieczność posługiwania się w pracy
terminem „anglojęzyczny” (a nie „angielski”) ze względu na potrzebę objęcia za-
pożyczeń z brytyjskiej i amerykańskiej odmiany języka angielskiego. Podrozdział
trzeci pozwala spojrzeć na zjawisko przenikania anglojęzycznych zapożyczeń ter-
minologicznych w szerokim aspekcie współczesnych zjawisk cywilizacyjnych.
Istotną rolę w budowaniu teoretycznej podstawy książki odgrywa wyżej
wspomniana metodologia badań nad obcojęzycznymi zapożyczeniami terminolo-
gicznymi, której poświęcony jest rozdział drugi. W jego podrozdziale pierwszym
zostały przedstawione pojęcia obiektu i przedmiotu badań nad zapożyczeniami
terminologicznymi. Natomiast w podrozdziale drugim zaproponowano okre-
śloną koncepcję zasad badawczych międzyjęzykowych zapożyczeń, zwłaszcza
terminologicznych.
Rozdział trzeci obejmuje przegląd ważniejszych klasyfikacji zapożyczeń ob-
cojęzycznych, w większości jednak nieterminologicznych, zaproponowanych
przez różnych autorów w różnych przedziałach czasowych. Krytyczna analiza
rozmaitych propozycji klasyfikacyjnych w tym rozdziale stanowi logiczne przej-
ście między wspomnianym działem teoretycznym i empirycznym oraz punkt
wyjścia do powstania odrębnej siatki klasyfikacyjnej badanych terminologicznych
zapożyczeń, a więc przede wszystkim dla potrzeb analizy zgromadzonego nowego
(w ramach danego tematu) materiału empirycznego. Jeżeli zostały uwzględnione
na podstawie wyłącznie źródeł pozatekstowych (np. leksykograficznych) przy-
kłady niektórych ustalonych podgrup terminów ekonomicznych, to znalazły one
odzwierciedlenie w poniższej siatce klasyfikacyjnej z zaznaczeniem ich nieobec-
ności w zgromadzonym materiale tekstowym.
Właśnie w podrozdziale pierwszym rozdziału czwartego została przedsta-
wiona i odpowiednio omówiona docelowa w znacznym stopniu nowa koncepcja
klasyfikacyjna, która legła u podstaw całościowej analizy empirycznej. Analizą
tą – zarówno jakościową, jak i ilościową – zostały objęte w podrozdziale drugim
anglojęzyczne zapożyczenia terminologiczne w rosyjskich tekstach ekonomicz-
nych przełomu XX i XXI wieku – tak jednowyrazowe (proste), jak i wielowy-
razowe (złożone).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Wstęp
Empiryczna część pracy nad zapożyczeniami terminologicznymi polegała na
skompletowaniu materiału faktograficznego, wyekscerpowanego z fachowych
czasopism poświęconych różnym zagadnieniom ekonomii – są to dwa miesięcz-
niki o tematyce ogólnoekonomicznej („Экономист” i „Вопросы экономики”),
bankowej („Финансы” i „Деньги и кредит”) oraz wielu czasopism popularno-
-ekonomicznych („Деловые люди”, „Коммерсантъ – деньги”, „РБК”, „Финанс.”,
„Business Week”, „Forbes – инвестиции”, „Forbes – Real Estate”, „Smart Mo-
ney”), jak również strony internetowe poświęcone tematyce ekonomicznej. Zgro-
madzony materiał obejmuje chronologicznie zgodnie z tematem pracy okres
przełomu XX i XXI wieku, liczony od końca pierwszej połowy lat 90. XX wieku
do pierwszego dziesięciolecia XXI stulecia włącznie.
Autorka pragnie podziękować swojemu promotorowi, prof. dr. hab. S. Siat-
kowskiemu, bez pomocy którego ta praca by nie powstała, prof. dr. hab. J. Koźbia-
łowi za okazaną życzliwość i wsparcie oraz współpracownikom katedry za cenne
uwagi. Oczywiście, należne podziękowania kieruję również do recenzentów: prof.
dr. hab. J. Lukszyna i prof. dr. hab. M. Wójtowicza za wnikliwą, wszechstronną
i pozytywną ocenę pracy, jak też za uwagi krytyczne, które będą pomocne w dal-
szej pracy naukowej nad problematyką zapożyczeń terminologicznych. Wydanie
niniejszej monografii stało się możliwe dzięki stosownym decyzjom, organizacyj-
nemu i finansowemu wsparciu ze strony władz Wydziału Lingwistyki Stosowanej
Uniwersytetu Warszawskiego.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
R O Z D Z I AŁ I
O ZAPOŻYCZENIACH ANGLOJĘZYCZNYCH W JĘZYKU
ROSYJSKIM Z PERSPEKTYWY WSPÓŁCZESNYCH ZJAWISK
CYWILIZACYJNYCH W UJĘCIU INTERDYSCYPLINARNYM
(ze szczególnym uwzględnieniem pożyczek terminologicznych)
1. Wybrane uwagi o kontaktach językowych
Jak wiadomo, język jako instrument porozumiewania się między ludźmi nie-
ustannie się zmienia. Będąc werbalnym odzwierciedleniem myśli, przekształca
się równolegle z nimi, gdyż człowiek w ciągłym procesie myślenia potrzebuje
coraz to nowych środków językowo-mownych. Żeby zrozumieć innych i przeka-
zać im swoje idee, musimy posługiwać się językiem dostosowanym do nowych
potrzeb komunikacyjnych. W związku z tym także kontakty językowe stają się
coraz bardziej różnorodne, zwłaszcza że istnieje obecnie na świecie kilka tysię-
cy języków, nie mówiąc już o tych, które ginęły na przestrzeni wieków. Zróż-
nicowanie to, tworząc liczne bariery językowe, bardzo utrudnia komunikację
międzyludzką w skali globalnej. Ale jednocześnie dzięki temu zróżnicowaniu
i kulturotwórczym możliwościom języka ukształtowały się niejednorodne, stale
wzbogacające się kultury.
Żaden naród ze swoją kulturą nie może efektywnie rozwijać się w sytuacji
wyizolowanej. Jak uczy historia, narody funkcjonujące w zupełnym odosobnie-
niu prędzej czy później skazane są na wyginięcie, a ich kultura i język umierają
razem z nimi. Zwykle jednak ludzkość nie rozwija się pod wpływem wyłącz-
nie określonych czynników pozajęzykowych, przy czym nigdy proces rozwoju
historyczno-kulturowego nie odbywa się bez udziału języka. Toteż pojawienie się
w nim zapożyczeń jest nieuniknione – każda społeczność, jakkolwiek rozwinięta
by była
Pobierz darmowy fragment (pdf)
