Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00189 003527 24070537 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Antropolodzy na wojnie - ebook/pdf
Antropolodzy na wojnie - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1614-9 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> socjologia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Autor przedstawia dzieje współpracy badaczy społecznych z wojskiem i wywiadem od czasów wypraw Jamesa Cooka, przez rywalizację kolonialną mocarstw europejskich, I i II wojnę światową, okres zimnej wojny aż do współczesnych interwencji militarnych w Iraku i w Afganistanie. Ukazuje proces kształtowania się standardów etycznych związanych z uprawianiem zawodu antropologa oraz dowodzi, że wszelkie wojenne zaangażowanie antropologów musi być postrzegane jako 'brudne' nadużycie badań społecznych.

Książka w sposób przystępny i porywający pokazuje jawne i niejawne przykłady kooperacji antropologów z wojskiem i wywiadem, funkcjonujące przykrywki tajnej działalności, a także towarzyszące temu dylematy etyczne i rozbieżne oceny środowiska naukowego.
Z ciekawej perspektywy prezentuje działania takich antropologów brytyjskich i amerykańskich, jak m.in. Thomas E. Lawrence, Margaret Mead czy Gregory Bateson. Opisuje także niesławną współpracę antropologów niemieckich z władzami nazistowskimi, a w części poświęconej programowi HTS, realizowanemu w Iraku i Afganistanie, pokazuje m.in. w jak zaawansowany technologicznie sposób wykorzystywane są współcześnie dane pozyskiwane przez 'antropologów w mundurach'.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci Marcin Lubaś Maciej Ząbek Redaktor prowadząca Kaja Kojder-Demska Redakcja, indeks osób Michał Zgutka Korekta Katarzyna Jabłońska-Kułak Indeks pojęć Michał Kowalski Projekt okładki i stron tytułowych Ireneusz Sakowski Ilustracja na okładce Michał Kowalski Skład, łamanie i wersja elektroniczna Dariusz Dejnarowicz ISBN 978-83-235-1614-9 (PDF) ISBN 978-83-235-1622-4 (MOBI) ISBN 978-83-235-1630-9 (EPUB) © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 Publikacja dofinansowana ze środków własnych UW oraz przez Instytut Socjologii i Wydział Filozofii i Socjologii UW Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 www.wuw.pl e-mail: wuw@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: //www.wuw.pl/ksiegarnia ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie. Antropologia i wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Antropolodzy w koloniach – wojny „białego człowieka” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Antropolodzy w służbie imperium brytyjskiego – „wielka gra” i „małe wojny” 1.1.1. Zadanie podróżnika, żołnierza i badacza – James Cook . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2. Podróżnicy i badacze „wielkiej gry” – Arthur Conolly i Alexander Burnes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.3. „Małe wojny” w czasie „wielkiej gry” – Charles Callwell i Francis Edward Younghusband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.4. Antropologia w służbie brytyjskiej administracji kolonialnej 1.1.5. Antropolodzy-szpiedzy podczas I wojny światowej – Thomas E. Lawrence i Gertrude Bell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.6. Sukces antropologii w służbie administracji – „wojna o złoty tron” . . . . 1.2. Szpiedzy jako „badacze” Azji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1. Badania nad islamem – Christiaan Snouck Hurgronje . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2. Plan podboju Chin – Carl Gustaf Mannerheim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Niemiecka antropologia kolonialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Niemieccy antropolodzy w służbie kolonializmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. Antropometria w służbie idei narodowej – antropolodzy jako „łowcy głów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.3. Antropolodzy jako dywersanci – niemiecki dżihad na Bliskim Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4. Niemiecki dżihad w Afryce – Leo Frobenius i Alois Musil 1.3.5. Niemiecka antropologia kolonialna w Afryce a geneza nazizmu . . . . . . 1.4. Antropolodzy amerykańscy w tworzeniu państwowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.1. Wojny o pogranicze – John Wesley Powell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.2. Oblicza amerykańskiego zaangażowania – James Mooney i Franz Boas 1.4.3. Amerykańskie nauki społeczne na przełomie lat 30. i 40. XX w. . . . . . . . 2. Antropolodzy na frontach II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Niemiecka antropologia nazistowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Wojna o czystość rasową – Eugen Fischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Antropologiczne inspiracje ideologii nazistowskiej ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 9 13 49 52 52 55 61 66 77 84 90 90 94 99 99 103 109 121 129 134 134 137 149 155 159 161 165 6 Spis treści 2.1.3. Zastosowania niemieckiej antropologii nazistowskiej – Eva Justin i Robert Ritter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.4. Niemiecka polityka wschodnia – kolonizacja i poszerzenie przestrzeni życiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.5. Poszukiwanie źródła germańskości – Stowarzyszenie 2.3. Antropolodzy brytyjscy podczas II wojny światowej Badawczo-Dydaktyczne Dziedzictwo Przodków (Ahnenerbe) . . . . . . . . 2.1.6. Powrót na Bliski Wschód – Franz Altheim i Ericka Trautmann . . . . . . . 2.1.7. Poszukiwania aryjskości w Tybecie – Ernst Schäfer i Bruno Beger . . . . . 2.1.8. Rozliczenie z niemiecką antropologią nazistowską . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Antropolodzy japońscy w czasie wojny i ekspansji kolonialnej . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Instytucjonalizacja japońskiej antropologii kolonialnej . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Japońskie próby wykorzystania islamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Antropolodzy japońscy w koloniach – wyspy Sachalin i Guam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Specyfika antropologii brytyjskiej w czasie II wojny światowej . . . . . . . 2.3.2. Antropolog w służbie imperium – Edward E. Evans-Pritchard . . . . . . . 2.3.3. Antropolog wśród Kaczinów w Birmie – Edmund Leach . . . . . . . . . . . . 2.3.4. Antropolog wśród Dajaków na Borneo – Tom Harrisson . . . . . . . . . . . . 2.3.5. Antropolodzy australijscy w obronie imperium brytyjskiego . . . . . . . . . 2.3.6. Antropologia brytyjska podczas II wojny światowej – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Ameryka na wojnie – stanowisko AAA i powstanie SfAA . . . . . . . . . . . 2.4.2. Szkolenia na potrzeby wojny – kursy i podręczniki dla żołnierzy . . . . . 2.4.3. Instytucje amerykańskiej antropologii wojennej – Biuro Koordynatora Informacji, Biuro Służb Strategicznych i Biuro Informacji Wojennej . . . . 2.4.4. Stanowisko Franza Boasa wobec II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.5. Antropolodzy wobec nazizmu, emigracji i Holokaustu . . . . . . . . . . . . . . 2.4.6. Antropolodzy i badania obywateli amerykańskich pochodzenia 2.4. Antropolodzy amerykańscy na frontach II wojny światowej japońskiego – War Relocation Authority (WRA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.7. Zastosowanie antropologii bez antropologów – szyfranci z plemienia Nawahów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.8. Wojna w Afryce – Jack Harris i Carleton Coon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.9. Badanie kultur „z dystansu” – Margaret Mead i Ruth Benedict . . . . . . . 2.4.10. Wojna z Japonią – John Embree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.11. Wojna w Birmie – Cora Du Bois i Gregory Bateson . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.12. Konsekwencje wojny dla amerykańskiej antropologii . . . . . . . . . . . . . . . 3. Antropolodzy a „zimna wojna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Koncepcja wojny przeciwpartyzanckiej – doświadczenia brytyjskie i francuskie 3.2. Zmiany instytucjonalne antropologii amerykańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Powojenne programy badawcze antropologii amerykańskiej . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Antropolodzy wobec konfliktów w Azji Południowo-Wschodniej – Korea, Tybet, Filipiny i Wietnam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Wojna przeciwpartyzancka w Wietnamie – programy CORDS i Phoenix . . . . 3.6. Niezrealizowany projekt Camelot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. „Kontrowersja tajlandzka” i jej konsekwencje – powstanie Kodeksu Etyki AAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Konsekwencje zaangażowania antropologów w czasie „zimnej wojny” . . . . . . ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 174 178 182 185 189 194 198 198 203 205 214 214 217 221 224 225 234 237 237 249 255 267 270 280 284 288 292 305 314 327 331 334 343 346 363 370 377 399 408 Spis treści 7 3.9. Badania „społeczeństwa pierwotnego” na potrzeby wojny – Napoleon Chagnon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 4. Współczesność – antropolodzy na „wojnie z terrorem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 4.1. Zadania antropologów na początku XXI w. – kontekst powstania programu HTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Program HTS – Field Manual 3-24 i Human Terrain Team Handbook . . . . . . . . . . . 4.3. Stanowisko AAA i NCA wobec programu HTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Antropolodzy na wojnie z partyzantką w Iraku i Afganistanie . . . . . . . . . . . . . 4.5. Antropologia po wdrożeniu programu HTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie. Militaryzacja – przeszłość i przyszłość antropologii? . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 457 506 524 555 587 617 643 647 647 650 652 655 666 1. Lista kursów w ramach szkoleń dla członków zespołów Human Terrain Team (HTT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Rezolucja Komitetu Wykonawczego AAA w sprawie Human Terrain System Project z 31.10.2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Przykładowe narzędzia badawcze zespołów Human Terrain Teams (HTTs): wywiad częściowo ustrukturalizowany i wywiad dotyczący kwestii plemiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wykaz ważniejszych skrótów AA AAA – Auswärtige Amt (Niemiecki Urząd Spraw Zagranicznych) – American Anthropological Association (Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne) – Academic Advisory Council for Thailand – American Committee for Cultural Freedom – Atomic Energy Commission (Komisja Energii Atomowej) – American Ethnological Society (Amerykańskie Towarzystwo Etnologiczne) – American Eugenics Society (Amerykańskie Towarzystwo Eugeniczne) – Air Force Office of Scientific Research AACT ACCF AEC AES AES AFOSR ALFPMO – Allied Land Forces Para-Military Operations ANGAU – Australian New Guinea Administrative Unit ANSF – Afghan National Security Forces (Afgańskie Narodowe Siły – Area of Operations (obszar operacji) – Army Research Office – Advanced Research Projects Agency (Agencja Zaawansowanych Projektów, – American Sociological Association (Amerykańskie Towarzystwo Bezpieczeństwa) zob. też DARPA) Socjologiczne) – Association of Social Anthropologists – Australian School of Pacific Administration – British Association for the Advancement of Science (Brytyjskie Towarzystwo Popierania Rozwoju Nauki) – Bureau of Ethnology/Bureau of American Ethnology (Biuro Etnologii/ Biuro Amerykańskiej Etnologii) – Bureau of Indian Affairs (Biuro do spraw Indian, zob. też OIA) – Burma National Army (Birmańska Armia Narodowa) – Bureau of Sociological Research (Biuro Badań Socjologicznych) – Civil Affairs (sekcja spraw cywilnych) – Combined Arms Center (Połączone Centrum Armii) – Community Analysis Section (sekcja analiz) – Civil Affairs Training School – Congress for Cultural Freedom AO ARO ARPA ASA ASA ASOPA BAAS BAE BIA BNA BSR CA CAC CAS CATS CCF ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Wykaz ważniejszych skrótów CEAUSSIC – Commission on the Engagement of Anthropology with the US Security and Intelligence Communities (Komisja do spraw Zaangażowania Antropologii w Społecznościach Bezpieczeństwa i Wywiadu Stanów Zjednoczonych) – Command and General Staff College (Kolegium Połączonego Dowództwa CGSC CIAC CIG COI COIN CORDS CRC CRESS CSSRC DAGA DAP DARPA DDR E DFG DORCA i Sztabów) – Cultural Information Analysis Center – Central Intelligence Group (Grupa Centrali Wywiadu) – Coordinator of Information (Biuro Koordynatora Informacji) – Counterinsurgency (działania przeciwpartyzanckie) – Civil Operations and Revolutionary Development – Colonial Research Council – Center for Research in Social Systems – Colonial Social Science Research Council – Dynamic Adversarial Gaming Algorithm (Algorytm komputerowych gier – Deutsche Arbeiterpartei (Niemiecka Partia Pracy) – Defense Advanced Research Projects Agency (Agencja Zaawansowanych antagonistycznych) Projektów Obronnych) – Director of Defense Research and Engineering (Dyrektor Badań Obronnych – Deutsche Forschungsgemeinschaft (Niemiecki Komitet Badań Naukowych) – Directorate of Research and Civil Affairs (Zarząd Badań i Spraw i Inżynierii) Cywilnych) ESRC – Economic and Social Research Council FCO FCRC FFRDC FLACSO – Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Wydział Nauk – Foreign and Commonwealth Office – Federal Contract Research Centers – Federally Funded Research and Development Centers Społecznych) OWI) – Counterinsurgency Field Manual (instrukcja prowadzenia wojny przeciwpartyzanckiej FM3-24) – Foreign Morale Analysis Division (Wydział Analiz Zagranicznego Morale – Fire Support Officer (oficer wsparcia ogniowego) – Front Uni de Lutte des Races Opprimées (Zjednoczony Front Wyzwolenia Narodów Uciskanych) – Human-Intelligence Collection Team (zespół wywiadowczy) – Handheld Interagency Identity Detection Equipment System (system gromadzenia danych biometrycznych) – Harvard Russian Research Center (Centrum Badań Rosjoznawczych) – Human Terrain („środowisko ludzkie”) – Human Terrain Analists (analityk środowiska ludzkiego, członek HTT) – Human Terrain Mapping (mapowanie środowiska ludzkiego) – Human Terrain System – Human Terrain Team (zespół badań środowiska ludzkiego) FM3–24 FMAD FSO FULRO HCT HIIDES HRRC HT HTA HTM HTS HTT ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wykaz ważniejszych skrótów 11 IAI IBE IDA IIALC IPR ISAF IUAES – International African Institute (Międzynarodowy Instytut Afrykański, zob. – Instytut Badań Etnicznych (jap. Minzoku Kenkyu)jo; ang. Ethnic Research też IIALC) Institute) – Institute for Defense Analyses – International Institute of African Languages and Cultures (Międzynarodowy Instytut Języków i Kultur Afrykańskich, zob. też IAI) – Institute of Pacific Relations (Instytut Pacyfiku) – International Security Assistance Force (Międzynarodowe Siły Stabilizacyjne) – International Union of Anthropological and Ethnological Sciences (Międzynarodowa Unia Nauk Antropologicznych i Etnologicznych) JERS – Japanese American Evacuation and Resettlement Study KIT KITLV MAAG MAP-HT – Koninklijk Instituut voor de Tropen (Królewski Instytut Tropikalny) – Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (Królewski Holenderski Instytut Azji Południowo-Wschodniej i Karaibów) – Military Assistance and Advisory Group – Mapping Human Terrain (mapy środowiska ludzkiego – oprogramowanie HTS) NAACP NCA NRC NSA NSF – National Association for the Advancement of Colored People – Network of Concerned Anthropologists – National Research Council (Narodowy Komitet Badań) – National Security Agency (Agencja Bezpieczeństwa Narodowego) – National Science Foundation – Office of Indian Affairs (Biuro do spraw Indian, zob. też BIA) – Office of Naval Research (Biuro Badań Marynarki Wojennej) – Office of Special Operations (Biuro Operacji Specjalnych CIA) – Office of Strategic Services (Biuro Służb Strategicznych) – Office of War Information (Biuro Informacji Wojennej) – Program Development Team (zespół rozwoju programu HTS) – Pat Roberts Intelligence Scholars Program – Psychological Operations (sekcja operacji psychologicznych) – Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (Królewskie Towarzystwo Antropologiczne) – Royal Field Artillery (Królewska Artyleria Polowa) – Research Manager (menadżer badań, członek HTT) – Reserve Officers’ Training Corps (kursy oficerskiego przysposobienia – Reachback Research Center – Rasse und Siedlungshauptamt der SS (Główny Urząd do spraw Rasy wojskowego) i Osadnictwa SS) OIA ONR OSO OSS OWI PDT PRISP PSYOP RAI RFA RM ROTC RRC RuSHA ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wykaz ważniejszych skrótów – South East Asia Command (Dowództwo Azji Południowo-Wschodniej) – Society for Applied Anthropology (Towarzystwo Antropologii Stosowanej) – Secret Intelligence Service (brytyjska służba wywiadowcza, MI-6) – Special Intelligence Service (instytucja wywiadowcza FBI) – Student Mobilization Committee – Subject Matter Expert Network – Special Operations Executive (Kierownictwo Operacji Specjalnych) – Special Operations Research Office (Biuro Specjalnych Operacji Badawczych) – Social Scientist (badacz społeczny, członek HTT) – Social Science Research and Analysis (dział badań społecznych HTS) – Social Science Research Council – Social Science Research Institute – Team Leader (lider HTT) – Thailand Study Group (grupa badań tajlandzkich) 12 SEAC SfAA SIS SIS SMC SMEnet SOE SORO SS SSRA SSRC SSRI TL TSG UNIA USAID – Universal Negro Improvement Association – United States Agency for International Development (Amerykańska Agencja Międzynarodowego Rozwoju) USFOR-A – US Forces Afghanistan (siły amerykańskie w Afganistanie) USIA – United States Information Agency (Amerykańska Agencja Informacyjna) WRA – War Relocation Authority ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna Pozornie wojna i antropologia należą do całkowicie przeciwstawnych sobie sfer działalności człowieka. Zrozumienie różnic kulturowych i po- szukiwanie tego, co mimo odmienności łączy ludzi poszczególnych kultur, jest dla antropologii ostatecznym celem badań, bez względu na kierunek czy szkołę. Antropologia nazywana jest najbardziej humanistyczną z nauk społecznych. Alfred L. Kroeber miał powiedzieć, że: „Antropologia jest naj- bardziej humanistyczną ze wszystkich nauk i najbardziej naukową z całej humanistyki” (data tej wypowiedzi nieznana, cyt. za Sluka i Robben 2007: 5). Wojna sprowadza się do zabijania, które u swoich źródeł ma faktyczne lub wyobrażone różnice kulturowe. Już na początku warto przytoczyć stwier- dzenia Davida Kilcullena, australijskiego antropologa od kilkunastu lat współpracującego z armią australijską i amerykańską nad opracowaniem nowej strategii prowadzenia działań wojennych, uwzględniających wyko- rzystanie wiedzy kulturowej. Twierdzi on wprost, że zabijanie wrogów jest i zawsze będzie kluczowym elementem wszystkich toczonych wojen, zwłaszcza tych, które związane są z bezpośrednimi działaniami przeciw- partyzanckimi. Kilcullen zaznacza również, że poznanie i zrozumienie obcej kultury jest warunkiem zwycięstwa nad przeciwnikiem (Kilcullen 2010a: 4). W pierwszej dekadzie XXI w. zrealizowano ideę zinstytucjonalizowa- nego wykorzystania wiedzy antropologicznej w działaniach wojennych. Powstała nowa subdyscyplina antropologii – antropologia wojskowa (mili- tary anthropology), zakładająca możliwość zastosowania zgromadzonej wie- dzy o innych kulturach na użytek skutecznego prowadzenia działań wo- jennych (Lucas 2009). Choć idea praktycznych korzyści, jakie dla działań wojennych ma wiedza o „obcych”, postrzeganych jako potencjalni wro- gowie, wydaje się oczywista i dobrze ugruntowana w historii prowadzo- nych wojen już od czasów najdawniejszych, to dopiero konflikty w Iraku i Afganistanie sprawiły, że antropologia, w sposób zinstytucjonalizowany, została uznana za jedno z głównych narzędzi prowadzonych operacji woj- skowych (Finney 2008; Kilcullen 2006; Kilcullen 2010a; McFate 2005a). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Wprowadzenie. Antropologia i wojna W niniejszej pracy podejmuję problem wykorzystania w działaniach wojennych wiedzy antropologów o kulturze „innych społeczeństw”. Na podstawie historycznych przykładów współpracy antropologów z woj- skiem i agencjami wywiadowczymi, przedstawiam koncepcje wykorzy- stania antropologii jako narzędzia prowadzenia wojny. Omawiając różne przypadki współpracy antropologów z instytucjami tego typu, odpowia- dam na pytanie, jak zaangażowanie badaczy społecznych w pracę na rzecz wojska i wywiadu wpływało na samą antropologię, na środowisko antro- pologów i sposób prowadzenia badań. Od momentu powstania antropo- logii jako dyscypliny naukowej dyskutowano o jej użyteczności i możliwych zastosowaniach. W pracy omawiam szczególny typ użyteczności wiedzy antropologicznej. Podtytuł książki nawiązuje do pojęcia „brudnej wojny”, określenia zastosowanego po raz pierwszy w odniesieniu do wojny domo- wej w Argentynie (1976–1983), a wkrótce potem synonimu wielu innych wojen przeciwpartyzanckich (por. Nordstrom 1995: 143; Robben 2007 [1996]: 162; Gill 2009: 132). Do posłużenia się pojęciem „brudnej” użyteczności na opisanie przy- padków wykorzystania wiedzy o innych kulturach na użytek prowadzenia działań wojennych, skierowanych przeciwko obiektom wcześniejszych za- interesowań badawczych antropologów, zainspirował mnie tekst Jeffreya A. Sluki Fieldwork Relations and Rapport (Sluka 2007: 124). W kontekście badań antropologicznych prowadzonych wśród uczestników i ofiar tzw. brudnych wojen pisze on o „etnograficznym uwodzeniu/powabie” prob- lematyką przemocy. Sluka zwraca uwagę, że emocje towarzyszące bada- niom terenowym podczas konfliktów zbrojnych sprawiają, że prowadzący badania antropolodzy wychodzili poza tradycyjną rolę naukowców i sta- wali się rzecznikami spraw, o które walczyły badane przez nich grupy. Pojęcie „brudnej” użyteczności i „brudnego” zaangażowania wprowa- dzam więc w celu rozróżnienia tych dwóch sytuacji: antropologów działa- jących na rzecz badanych społeczności oraz wykorzystania działalności naukowej przeciwko badanym. Choć w publicznych debatach wiele mówi się o zaangażowaniu nau- kowców na rzecz badanych społeczności, omawiane przeze mnie przypad- ki dotyczą przeciwnej sytuacji. Takiej, w której celem pracy antropologów było wykorzystanie wiedzy o kulturze przeciwko tym, którzy byli obiek- tami ich zainteresowań naukowych. Wiedza i umiejętności antropologów dotyczące kultury „obcych” służyć miały eliminacji, pokonaniu lub wy- korzystaniu badanych przez nich społeczności dla realizacji własnych interesów. Swoją uwagę koncentruję na praktycznych sposobach wyko- rzystania wiedzy antropologicznej realizowanych w obrębie antropologii wojskowej, mieszczących się w ramach tzw. antropologii stosowanej, choć ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 15 nienależących do jej głównego nurtu (por. Field i Fox 2007; Kedia i Willigen 2005; Rao i Walton 2003). Trzeba podkreślić, że gdy osiem lat temu Kedia i Willigen (2005) omawiali przykłady dziedzin interesujących współczes- nych, praktycznie zorientowanych antropologów, nie wspomnieli o woj- nie lub pracy w instytucjach związanych z armią i wywiadem. Wojenne zastosowania antropologii wspomniane są przez nich jedynie w odniesie- niu do historii i kończą się na przełomie lat 60. i 70. XX w. Ten dynamicznie rozwijający się obszar działalności badawczej antropologów, „brudnego” zaangażowania, był i nadal pozostaje mało znanym fragmentem historii antropologii. Charakteryzowanie działalności wszystkich antropologów przywoły- wanych w tej pracy przez pryzmat „brudnej użyteczności” może wyda- wać się problematyczne, zwłaszcza w odniesieniu do tych, którzy podczas II wojny światowej podjęli swoją pracę motywowani chęcią przeciwstawie- nia się nazizmowi i innym totalitaryzmom. Działalność na rzecz wojska i jej powody były różnie oceniane przez kolejne pokolenia antropologów. Pamiętając o tym zastrzeżeniu, zdecydowałem się na użycie tytułowego i pejoratywnego określenia, mając na uwadze aktualny stan refleksji doty- czącej wojennego zaangażowania antropologów, w którym wszelka tego typu działalność określana jest jako niezgodna z zawodowymi standarda- mi etycznymi. Analizowane przeze mnie przypadki współpracy antropologów z ar- mią nie należą do „podręcznikowej” wersji historii antropologii, zarówno akademickiej, jak i stosowanej. Zdecydowana większość opisywanych sy- tuacji miała charakter tajny, a sami antropolodzy niechętnie dzielili się informacjami dotyczącymi swojej współpracy z wojskiem i wywiadem. W powszechnie wykorzystywanych podręcznikach antropologii brak jest odniesień do wojny jako obszaru zainteresowań badawczych antropolo- gów i omówienia charakteru prac podejmowanych w związku z bada- niami, które realizowali na rzecz armii i wywiadów (por.: wielokrotnie wznawiane Howard 1985; Kottak 1991 oraz wydawane współcześnie Herzfeld 2004 [2001]; Hann 2008 [2000]; Eriksen 2009 [2001]). Tematyka ta nie pojawia się w ogóle w polskich opracowaniach poświęconych świato- wej antropologii i jej historii . Udział antropologów w działaniach wojen- nych i ich zaangażowanie w działalność instytucji wojskowych i wywia- dowczych nie są wspomniane w podręcznikach antropologii rodzimych 1 1 Ukazała się jedynie praca Hanny Schreiber Świadomość międzykulturowa. Od military- zacji antropologii do antropologizacji wojska (2013), podejmująca problematykę – jak pisze autorka – „dozbrojenia” żołnierzy w świadomość kulturową i międzykulturową, podejmo- waną w siłach zbrojnych po atakach z 11 września 2001 r. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 Wprowadzenie. Antropologia i wojna autorów (Burszta 1998; Olszewska-Dyoniziak 2001; Krawczuk 2006; Gaj- da 2009; Nowicka 1991; Nowicka 2013); problematyka ta nie pojawia się także w publikowanych w Polsce opracowaniach dotyczących aktualnego stanu dyscypliny i kierunków jej rozwoju (np. Kempny 1994; Robotycki 1998; Lubaś 2003; Burszta 2004; Mencwel 2006; Kuligowski 2007; Kubica i Lubaś 2008; Barański 2010). Na stronach internetowych w języku polskim można odnaleźć jedynie dwa odnośniki do tekstów bezpośrednio nawiązu- jących do hasła „antropologia wojenna” (Dżurak 2009) i (Kukuczka 2010) .2 Przystępując do gromadzenia materiałów związanych z uczestni- ctwem antropologów w konfliktach zbrojnych, nie podejrzewałem, że ska- la tego zjawiska była i jest tak powszechna. Dużym dla mnie zaskoczeniem jest to, jak wielu z prominentnych przedstawicieli tej dyscypliny było uwikłanych w mniej lub bardziej jawną współpracę z wojskiem i insty- tucjami bezpieczeństwa. Zaskoczeniem jest również, jak niewiele pisze się na ten temat w kontekście omawiania historii antropologii. Publikacje jej dotyczące, jeżeli w ogóle uwzględniają istnienie wojen w dziejach dys- cypliny, traktują poszczególne konflikty co najwyżej jako tło działalności naukowej poszczególnych badaczy (Eriksen 2009 [2001]; Eriksen i Nielsen 2001; Barnard 2006; Kuklick 2008a; Deliege 2011). W przekrojowej historii antropologii, prezentującej dorobek czterech tradycji narodowych: bry- tyjskiej, niemieckiej, francuskiej i amerykańskiej, z wyjątkiem omówienia antropologii niemieckiej w okresie III Rzeszy, wojny występują przede wszystkim jako sposób periodyzacji dziejów dyscypliny, a nie jako temat zainteresowania badaczy ją tworzących (por. Barth et al. 2007). Z prac tych trudno dowiedzieć się o szczegółach zaangażowania wojennego po- szczególnych antropologów. Nieobecność problematyki uwikłania badaczy społecznych w prace na rzecz instytucji wojskowych i wywiadowczych ma doniosłe znaczenie w dyskusjach dotyczących tak historii dyscypliny, jak i współczesnych za- stosowań wiedzy antropologicznej. W późnych latach 60. wielkie porusze- nie w środowisku antropologów wywołał artykuł Kathleen Gough Anthro- pology and Imperialism, w którym określiła antropologię jako naukę będącą „dzieckiem zachodniego” imperializmu i wskazała na problem pracy antro- pologów na rzecz wojska i wywiadu (Gough 1968: 12). Konsternację i falę oburzenia, jakie wywołała tymi słowami, można porównać do reakcji na słowa Montgomery McFate z 2005 r., która stwierdziła, że powstanie an- tropologii łączyło się z jej bojowym (warfighting) charakterem, a historycz- 2 Zob. http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=67c7bfa1-f0fb-4136-ae77- 0b35c170d081 articleId=9ea726e7-4449-4a12-b7b8-9840b7c43840. Zrezygnowałem z poda- wania daty ostatniego wejścia na cytowane strony internetowe, gdyż o ile nie zostało to za- znaczone inaczej, można przyjąć, że podane strony były dostępne w lipcu 2013 r. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 17 nie jej najważniejsze zadanie polegało na tłumaczeniu ludziom Zachodu wiedzy zgromadzonej w terenie, co w sposób oczywisty uczyniło z antro- pologii naukę przydatną w działaniach na rzecz bezpieczeństwa naro- dowego (McFate 2005a: 26). Tym co łączy opinie owych dwóch badaczek wywodzących się z różnych tradycji antropologicznych, to niesłabnące przekonanie o użyteczności dyscypliny. Jednakże wypowiedź Gough miała charakter oskarżycielski i wyrażała wstyd, związany z przeszło- ścią dyscypliny oraz ówczesnym zaangażowaniem antropologów w woj- nę w Wietnamie. We współczesnej wypowiedzi McFate można z kolei łatwo dostrzec dumę z możliwości, jakie antropolodzy są w stanie zaofe- rować wojsku. Zdumienie, niedowierzanie i oburzenie towarzyszące in- formacjom o zastosowaniu przez antropologów wiedzy kulturowej w działaniach wojennych i militarnych zdaje się kłócić z publicznym wizerunkiem antropologii jako nauki nieprzydatnej, tracącej wyrazistość czy nawet przedmiot swoich zainteresowań, jak opisują to m.in. Geertz (2003c), Lubaś (2003), Burszta (2004), Pomieciński i Sikora (2009). Powstanie antropologii wojennej i tocząca się obecnie dyskusja nad jej celami, założeniami, możliwościami i ograniczeniami była dla mnie inspiracją do zainteresowania się historią relacji między antropologami a wojną. Bezpośrednią przyczyną mojego zainteresowania tą problematy- ką jest tocząca się ożywiona dyskusja w środowisku antropologów, przede wszystkim amerykańskich, wywołana realizacją programu Human Terrain System (HTS) . Program HTS został zainicjowany w 2005 r. przez De- partament Obrony USA, jako pierwszy, zinstytucjonalizowany program antropologii wojskowej, nieobjęty klauzulą tajności. Informacje na jego te- mat są powszechnie dostępne w mediach, a rekrutacja do niego antropo- logów była prowadzona na stronie internetowej Centralnej Agencji Wy- wiadowczej (Central Intelligence Agency – CIA) oraz Amerykańskiego Towarzystwa Antropologicznego (American Anthropological Association – AAA). Program HTS realizowany jest w ramach operacji wojskowej w Iraku i Afganistanie, choć planowane jest jego rozszerzenie na konty- nent afrykański .4 Z założenia program HTS polega na bezpośrednim zaangażowaniu antropologów i innych badaczy społecznych w misjach bojowych na tere- nie krajów ogarniętych konfliktem. Samo pojęcie human terrain jest swego rodzaju zbitką pojęciową, trudną do przetłumaczenia na język polski. Jak definiuje to Human Terrain Team Handbook (Finney 2008: 19), na pojęcie 3 3 4 Oficjalna strona programu, zob. http://hts.army.mil (dostęp: 20.12.2012). W ramach projektu AFRICOM planowana jest realizacja programu HTS również na obszarze ewentualnych działań armii amerykańskiej w Afryce (Keenan 2008). Szczegóły tej inicjatywy omawia Besteman (2009). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 Wprowadzenie. Antropologia i wojna human terrain składa się „całe spektrum społeczeństwa i kultury”. Wydaje się, że najbliższym odpowiednikiem w języku polskim jest pojęcie „środo- wiska ludzkiego” – takie też tłumaczenie stosuję w prezentowanej pracy. Warto w tym miejscu zwrócić także uwagę na używane w publikacjach wojskowych pojęcie ethnographic intelligence („wywiad etnograficzny”), zaproponowane przez pułkownika armii Stanów Zjednoczonych – Freda Renziego, autora jednego z pierwszych artykułów opublikowanych w zwią- zku z realizacją programu HTS (Renzi 2006: 180). W artykule, pod zna- miennym tytułem Terra Incognita and the Case for Ethnographic Intelligence, proponuje on wykorzystanie pojęcia „wywiad etnograficzny” zamiast ter- minu „informacji etnograficznych”, uzasadniając to „wojskowym zasto- sowaniem tego typu informacji”. Propozycja ta ilustruje nie tylko zmianę języka, którym posługują się wojskowi analitycy, ale także przewartościo- wanie myślenia o użyteczności wiedzy o innych kulturach. Można stwier- dzić, że przekonanie o bezużyteczności antropologicznej wiedzy o obcych, egzotycznych kulturach, ustępuje na rzecz przekonania, że informacje dotyczące wszelkich obcych kultur mogą być użyteczne jako odnoszące się do kultury rzeczywistych i potencjalnych przeciwników. Informacje te dotychczas wykorzystywano przede wszystkim do poznawania, wyjaśnie- nia i rozumienia „obcych” kultur, a nie do realizacji „celów wojskowych”, co, jak wynika z analizowanych w tej pracy przypadków, prowadzi do kontroli, podporządkowania i zniszczenia kultur, pozostających w kręgu zainteresowania antropologów w mundurach (Garfield 2010). Śledząc genezę pojęcia terrain w badaniach społecznych, należy wska- zać na związek z wyprawami geograficznymi, których celem było poszu- kiwanie i opisanie terra incognita, nieznanych lądów, oraz wszystkiego, co znajdowało się na ich powierzchni. Znaczące jest także i to, że geneza powstania pierwszych amerykańskich i brytyjskich towarzystw antropo- logicznych łączy się z działaniem powołanej wcześniej służby geologicz- nej w obu tych krajach. Tworzenie służby geologicznej i topograficznej wiązało się bezpośrednio z zadaniami powierzonymi przez główne do- wództwo wojskowe. John Wesley Powell, weteran wojny secesyjnej, po- dróżnik i odkrywca, tworząc Bureau of American Ethnology – pierwszą instytucję w Stanach Zjednoczonych grupującą profesjonalnych antropo- logów – wzorował jej organizację i statut na rozwiązaniach przyjętych w Amerykańskiej Służbie Geologicznej (US Geological Survey), którą również kierował. Na zlecenie ówczesnego prezydenta, Rutherforda B. Hayesa, Powell łączył badania geologiczne tzw. pogranicza Stanów Zjednoczonych, m.in. w rejonie Wielkiego Kanionu Kolorado, z bada- niami mieszkańców tego regionu (Silverman 2007b: 289). Pierwsze amery- kańskie towarzystwo etnologiczne powstało więc jako wydział instytucji zajmującej się tym, co dziś określilibyśmy jako „wywiad” lub „rozpoznanie”. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 19 W Wielkiej Brytanii, jeden z organizatorów Royal Anthropological Institute, Thomas H. Huxley, wzorował statut tworzonego Instytutu na Geological Survey Act z 1845 r., dążąc do podobnej profesjonalizacji za- wodu antropologa, jaką w Wielkiej Brytanii cieszyła się służba geologa (Kuklick 1993: 43). W czasie dziewiętnastowiecznych wypraw naukowych (chciałoby się dodać: szpiegowsko-badawczych) zleconych przez rząd bry- tyjski, starano się opisać i zbadać to, co można było odnaleźć na danym terytorium: charakterystyczne elementy krajobrazu, a więc góry, rzeki, źródła, wodospady, pustynie, szlaki komunikacyjne, zasoby naturalne, lokalną florę i faunę, a także mieszkających „tam” ludzi. Przedmiotem zainteresowania ówczesnych badaczy było dokumentowanie „historii na- turalnej”, której początek i kolejne fazy można było śledzić, analizując na- kładające się warstwy materii nieożywionej oraz to, co najbardziej współ- czesne dawało się bezpośrednio zaobserwować „w terenie”. Dla dziewiętnastowiecznych badaczy dziejów swoistym łącznikiem między poznaniem przeszłości i teraźniejszości była archeologia, trakto- wana jako subdyscyplina antropologii. Wypracowane w tej nauce pojęcie „terenu badań” łączyło zainteresowanie: terenem i ludźmi tam mieszka- jącymi, ich przeszłością i teraźniejszością, a także wiedzą o ich kulturze i środowisku życia. Dla ówczesnych badaczy wyjazd w teren był okazją poznania zarówno historii danego terytorium, jak i aktualnej sytuacji je- go mieszkańców. W drugiej połowie XIX w. pojęcie „pracy terenowej” (fieldwork) miało zdecydowanie szersze zastosowanie niż to, które nadał mu Bronisław Malinowski w pracy Argonauci zachodniego Pacyfiku (1922). Dzisiejsze użycie pojęcia „pracy w terenie” stosowane jest przez przed- stawicieli różnych nauk – biologów, geologów, archeologów, antropolo- gów, a także dziennikarzy, lekarzy czy szpiegów. W związku z postępują- cą specjalizacją uprawiania nauki, poszczególne dziedziny wiedzy wypra- cowały właściwe dla siebie procedury postępowania związane z pobytem i pracą w terenie (por. Barnes 1963). Współcześnie rzadko mamy do czy- nienia z sytuacją, w której badacze są w stanie połączyć różne dyscypliny nauki w ramach jednej wyprawy badawczej (Buliński i Kairski 2011). Jedynym wyjątkiem wydaje się przypadek, kiedy działalność naukowa realizowana w ramach projektu badawczego danej dyscypliny wiąże się z jawną działalnością publicystyczną i dziennikarską lub niejawną dzia- łalnością szpiegowską. W pracy tej przyjmuję szeroką definicję pojęcia „antropolog” z uwagi na to, że w perspektywie historycznej zmieniał się sposób ujmowania przynależności do tej grupy zawodowej, zwłaszcza w momencie kształ- towania się antropologii jako dyscypliny akademickiej. W przypadku pra- cowników akademickich, naukowo zajmujących się „antropologią akade- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 Wprowadzenie. Antropologia i wojna micką” sprawa jest oczywista, mimo różnych tradycji narodowych defi- niowania tego, czym zajmuje się antropologia i antropolodzy. W tradycji amerykańskiej przyjmuje się, że „antropologami” są przedstawiciele czte- rech dyscyplin (antropologii kulturowej, antropologii fizycznej lub biolo- gicznej, archeologii i lingwistyki) (por. Silverman 2007b: 287), w tradycji niemieckiej określenie „antropolog” stosowano przede wszystkim wobec przedstawicieli „antropologii fizycznej” i „medycyny-antropologii biolo- gicznej” (por. Evans 2010: 2); do tych zaś, których dziś określa się mianem „antropologa kulturowego lub społecznego” stosowano terminy takie jak: „etnolog”, „folklorysta” czy „archeolog prehistoryczny” (por. Gingrich 2007: 144–145). Najwięcej trudności sprawia zakwalifikowanie do kategorii „antro- pologów” urzędników kolonialnych, przede wszystkim w tradycji brytyj- skiej i holenderskiej. Antropologami określano tam pracowników admini- stracji (często uczestniczących w specjalistycznych kursach dotyczących ludów tubylczych, organizowanych na uczelniach brytyjskich) oraz liczną grupę praktyków posiadających doświadczenia kontaktów z lokalnymi społecznościami. Do tej ostatniej kategorii osób zaliczyć należy spore gro- no odkrywców, podróżników, żołnierzy i naukowców, wywodzących się z różnych dyscyplin akademickich, którzy w czasie swoich podróży lub pracy „w terenie” stali się „antropologami”, wstępując lub organizując nowo powstające towarzystwa naukowe, zajmujące się „wiedzą o ludach pierwotnych” (por. Barth 2007: 14). Na potrzeby tej pracy przyjmuję więc, odwołując się do Ruth Benedict (1999 [1934]: 69), że antropologami są wszyscy ci badacze społeczni, którzy biorą za przedmiot swoich studiów „społeczeństwa inne niż nasze”. O ile prowadzenie działalności wywiadowczej „przy okazji” działal- ności naukowej było, i zapewne nadal jest, ukrywane przez samych bada- czy i zatrudniające ich rządy, o tyle program HTS realizowany jest obecnie przez armię Stanów Zjednoczonych w sposób jawny, zarówno w odniesie- niu do zakładanych celów i procedur postępowania „w terenie”, jak i toż- samości osób zaangażowanych w organizację tego przedsięwzięcia nauko- wo-wojskowego. Jak zostało to określone w specjalnie przygotowanym i upowszechnionym podręczniku dla uczestników programu HTS, dzia- łających w terenie w ramach zespołów Human Terrain Teams (HTTs), ce- lem podejmowanych przez nich misji jest: Wsparcie dowódców wojskowych w terenie przez uzupełnienie braków w ich wie- dzy kulturowej oraz dostarczenie interpretacji kulturowej wydarzeń zachodzących na terenie, w którym aktualnie operują. Zespół składa się z osób posiadających przy- gotowanie w naukach społecznych oraz w działaniach operacyjnych. Jest on tak umiej- scowiony w wojskowych jednostkach taktycznych i operacyjnych, aby wspomagał ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 21 przekazywanie wiedzy dotyczącej lokalnej społeczności w ramach spójnego systemu analitycznego oraz by wspomagał budowanie relacji z lokalnymi przywódcami (local power-brokers), dostarczając dowódcom wojskowym i ich sztabom w terenie porad i wskazówek odnośnie do możliwości wykorzystania nadarzających się możliwości5 (Finney 2008: 2). Założenia i realizacja programu HTS wywołały bezprecedensową de- batę środowiskową na temat antropologii i roli antropologa, jej użytecz- ności, zasad i norm etycznych. Można zaryzykować twierdzenie, że rea- lizacja programu HTS sprowokowała do postawienia najbardziej fundamentalnych pytań dotyczących bezpośrednio antropologii, pośred- nio wszystkich nauk społecznych i ich miejsca, znaczenia i zastosowania w życiu społecznym (Mountcastle i Armstrong 2010–2011: 161). W toku dyskusji pojawiły się liczne odwołania do historii tej dyscypli- ny, ujawniając przy tym fakty do tej pory nieznane i niejednokrotnie ukry- wane, a dotyczące udziału antropologów w pracach instytucji związanych z obronnością i wywiadem. Ten historyczny wątek toczącej się debaty prowadzi do konkluzji, że dotychczasowe wyobrażenie tego, czym była i czym jest antropologia, powinno zostać zrewidowane. Jak wynika m.in. z cytowanego powyżej fragmentu, zadania przewidziane dla badaczy spo- łecznych, podejmujących pracę w strukturze armii amerykańskiej, mają służyć swego rodzaju manipulacji: udzielania sztabowcom porad „w te- renie”, odnośnie do „nadarzających się okazji”. Innymi słowy, dostar- czana przez antropologów wiedza kulturowa dotycząca lokalnych spo- łeczności ma być wykorzystana do racjonalizacji decyzji podejmowanych przez dowódców wojskowych i ich sztaby. Decyzje te mają prowadzić do zwycięstwa, czyli pokonania przeciwnika. Z przyjętego powyżej zało- żenia wynika, że społeczności, których kultura staje się przenikliwa dla badaczy z zewnątrz, stają się łatwym celem operacji wojskowych. Począwszy od 2005 r., w „Military Review”, dwumiesięczniku wyda- wanym przez Połączone Centrum Armii (Combined Arms Center – CAC) i Kolegium Połączonego Dowództwa i Sztabów (Command and General Staff College – CGSC) armii Stanów Zjednoczonych , ukazały się liczne 6 5 Wszystkie cytaty z tekstów niewydanych po polsku w przekładzie własnym autora. W tłumaczeniach dokumentów, instrukcji i podręczników wojskowych staram się zachować maksymalną zgodność ze specyficznym żargonem wojskowym, pojawiającym się w tego ty- pu publikacjach. Na kwestie językowe związane z używaniem swoistych i nieoczywistych zbitek pojęciowych zaczerpniętych z żargonu wojskowego i nauk społecznych, zwracają uwagę autorzy amerykańscy zajmujący się antropologią wojskową (Lucas 2009; Gonzalez 2009; Price 2011). 6 Zob. strona internetowa najważniejszego czasopisma poświęconego problemom woj- skowości – „Military Review”, http://usacac.army.mil/cac2/militaryreview/index.asp (do- stęp: 21.11.2011). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 22 Wprowadzenie. Antropologia i wojna artykuły podejmujące problem przydatności antropologii i nauk społecz- nych w prowadzeniu działań wojennych i działalności wywiadowczej. Zdecydowana większość tych artykułów bezpośrednio nawiązuje do ak- tualnie prowadzonych operacji w Iraku i Afganistanie. Tłem społecznym i politycznym toczącej się debaty jest sprzeciw wobec „militaryzacji spo- łeczeństwa” czy też „militaryzacji Ameryki” – którymi to określeniami po- sługują się dyskutanci w kontekście ograniczeń swobód obywatelskich wprowadzonych w ramach tzw. wojny z terrorem. Warto zwrócić uwagę, że określenia mówiące o „militaryzacji” antro- pologii w debacie tej występują niejako równolegle z pojęciem „military- zacji” całego społeczeństwa (Gonzalez 2007; Price 2011). Antropolodzy ci wyrażają głębokie zaniepokojenie przenoszeniem metod, technik i sposo- bów prowadzenia badań społecznych, wypracowanych przez antropologię wojskową, na potrzeby prowadzenia działań wojennych w Iraku i Afga- nistanie, do monitorowania potencjalnych zagrożeń terrorystycznych na terenie Stanów Zjednoczonych i Europy. Niezwykłość toczonych dyskusji i polemik polega również i na tym, że odbywają się one nie tylko na ła- mach najbardziej znaczących periodyków antropologicznych (i wojsko- wych), ale również w poczytnych publikacjach prasowych, w radiu i inter- necie, wykraczając poza ramy typowej debaty wewnątrzśrodowiskowej. Dyskusja osiągnęła swoje apogeum po 2007 r., gdy informacje na temat HTS opublikowały m.in.: BBC, „New York Times”, „Washington Post”, „Boston Globe”, „Chronicle of Higher Education”, „San Francisco Chronicle”, „Toronto Star”, „Christian Science Monitor” (Winnick 2007: 18). To jednak przede wszystkim internet stał się miejscem, w którym zwo- lennicy i przeciwnicy udziału antropologów w wojnie w Iraku i Afgani- stanie upowszechnili swoje poglądy na zasady uprawiania antropologii. Powstały liczne grupy dyskusyjne, blogi, fora internetowe antropologów (zaangażowanych i niezaangażowanych w realizację programu) oraz osób niezwiązanych bezpośrednio z szeroko rozumianymi naukami społecz- nymi, komentujących toczącą się dyskusję . Zaangażowanie antropologów 7 7 M.in.: blog z komentarzami dotyczącymi aktualnych problemów antropologii wojen- nej Anthropology at war, jako podstrona blogu Savage Minds Notes and Queries in Anthropology – A Group Blog, http://savageminds.org/2007/10/13/savage-minds-on- -anthropology-and-war/; blog Amerykańskiego Towarzystwa Antropologicznego, AAA Oposes U.S. Military’s Human Terrain System Project, http://www.aaanet.org/issues/ AAA-Opposes-Human-Terrain-System-Project.cfm; strona internetowa Zero Anthropology, http://openanthropology.org/za/, będąca bazą danych o tekstach antropologicznych podej- mujących ważne kwestie społeczne, w tym także o antropologii wojskowej, np. Militarism, Militarization, the Academy, and the Human Terrain System, http://openanthropology.org/ za/?p=316. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 23 stało się przedmiotem obrad Amerykańskiego Towarzystwa Antropolo- gicznego podczas dorocznego zjazdu w 2008 r. Można więc zaryzykować twierdzenie, że aktualnie tocząca się debata jest chyba pierwszą na tak szeroką skalę, publiczną debatą o antropologii, jej miejscu w życiu społecz- nym i politycznym. Starając się zdefiniować głównych adwersarzy w dyskusji należy wskazać na antropologów zaangażowanych w realizację programu HTS – związanych przede wszystkim z Departamentem Obrony, antropologów zdecydowanie przeciwnych realizacji tego programu, zorganizowanych w ad hoc stworzonej grupie, występującej pod nazwą Network of Concerned Anthropologists (NCA), oraz występujących niejako w roli rozjemcy między wymienionymi dwiema grupami – antropologów zrze- szonych w Amerykańskim Towarzystwie Antropologicznym (AAA). Ocena problemu przez władze Towarzystwa wymagać będzie bardziej szczegółowego omówienia, gdyż w różnych momentach swojej działal- ności kierownictwo AAA zajmowało stanowiska sprzeczne z opiniami jego członków. W tym miejscu należy jedynie zasygnalizować, że efektem dyskusji wewnątrz AAA była rewizja standardów etycznych obowiązu- jących członków Towarzystwa i ogłoszenie nowego Kodeksu Etyki pod- czas dorocznego zjazdu AAA w 2008 r. I choć część antropologów zarzu- ciła władzom AAA brak zdecydowanego potępienia praktyk związanych z uczestnictwem antropologów w programach typu Human Terrain System, można powiedzieć, że przyjęte zasady etyczne obowiązujące członków AAA jednoznacznie wskazują na brak aprobaty dla udziału ba- daczy w misjach bojowych, choć całkowicie nie wykluczają zaangażowa- nia antropologów w pracę agencji wojskowych i wywiadowczych. Przedmiotem publicznych dyskusji i zażartych polemik stały się także zasady uprawiania nauk społecznych oraz standardy etyczne obowiązu- jące osoby zajmujące się badaniem „innych kultur”. Przywołano dyskusję nad utworzeniem pierwszego Kodeksu Etyki AAA z 1971 r., sformułowa- nego w konsekwencji ujawnienia informacji o zaangażowaniu antropolo- gów w zimnowojennych programach wojskowych związanych z wojną w Wietnamie i operacjami w Ameryce Południowej. Mało znanym faktem z historii antropologii jest to, że wszystkie prace nad stworzeniem zasad etyki zawodowej, podejmowane przez antropologów amerykańskich, mia- ły swoje bezpośrednie źródło w dyskusjach dotyczących udziału antropo- logów w pracach na rzecz bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Warto w tym miejscu także podkreślić, że poboczny wątek toczącej się obecnie dyskusji o „zaangażowaniu antropologów” dotyczył zasadności wykluczenia Franza Boasa z władz Towarzystwa w 1919 r., związanej z opublikowaniem przez niego listu do czasopisma „The Nation”, w którym ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 24 Wprowadzenie. Antropologia i wojna zdecydowanie potępił udział antropologów we wszelkich niejawnych ope- racjach wojskowych (Boas 2004 [1919]). Za niezwykle symboliczne należy uznać przywrócenie Boasowi wszelkich praw członkowskich i uznanie je- go postawy za „właściwą” dopiero w 2005 r., decyzję władz AAA wyklu- czającą go z Towarzystwa zaś za pozbawioną podstaw (por. AAA bd.; Moos bd.). Uczestnicy sporu sięgnęli również do innych przykładów hi- storycznych, ilustrujących wzajemne związki między uprawianiem an- tropologii a pracą na rzecz wojska. Jednym z argumentów „na rzecz” stanowiska zajętego przez Boasa prawie wiek wcześniej był sprzeciw wo- bec niejawnego prowadzenia misji szpiegowskich w ramach terenowej, antropologicznej działalności badawczej, wyrażony przez zdecydowaną większość współczesnych antropologów. Jak zauważa David Price, autor licznych publikacji o „militaryzacji antropologii” oraz jeden z liderów NCA, postawę milczenia na temat udziału antropologów na wojnie można uznać za normalną u tych naro- dów, które wojnę przegrały, lecz jest to niezrozumiałe wśród narodów zwycięskich (Price 2008a: 71). Cisza, jaka otaczała działania antropologów podczas II wojny światowej, w równym stopniu dotyczyła antropologii amerykańskiej i brytyjskiej, jak i antropologii niemieckiej oraz japońskiej. Prace terenowe prowadzone w czasie wojny, będące efektem pobytu an- tropologów na obszarach objętych działaniami zbrojnymi i opublikowane wkrótce po jej zakończeniu, ignorowały wpływ czasu i okoliczności to- warzyszące ich powstaniu. Wojna i jej znaczenie są w tych pracach nie- obecne. Starając się wyjaśnić przyczyny braku tematu „wojny” w pracach antropologów z tego okresu, Price zwraca uwagę, że nie było to zwią- zane z próbami ukrywania przeszłości, a raczej z próbą jej odreagowania. W każdym kraju uczestniczącym w konflikcie, w stosunkowo niewiel- kich środowiskach antropologów z lat 30. i 40., działania poszczególnych osób były wszystkim dobrze znane. Jak zauważa Adam Kuper, środo- wisko profesjonalnie przygotowanych antropologów w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów w końcu lat 30. liczyło tylko ok. dwudziestu osób (Kuper 1983: 70). Przed przystąpieniem do dalszych analiz konieczne jest przedstawie- nie szerszego kontekstu antropologicznych zainteresowań problematyką wojny, choć sama wojna nigdy nie stała się podstawą znaczących prac teoretycznych, w porównaniu do innych tematów podejmowanych przez antropologów. Badacze „innych kultur” uczynili z wojny obiekt swoich zainteresowań stosunkowo późno, nawet biorąc pod uwagę relatywnie krótką historię tej dyscypliny. Jak zauważa jeden z antropologów specja- lizujących się w problematyce wojen w społeczeństwach pierwotnych, Brian Ferguson (Ferguson 2003: 23), trzydzieści lat temu grono antropolo- gów zainteresowanych tą problematyką było nieliczne, a samą specjalizację ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 25 w zakresie „antropologii wojny” traktowano jako egzotyczną i bezużytecz- ną. Ferguson stwierdza we wstępie artykułu War before History? (Ferguson 2008b: 15–27), że choć nie jesteśmy w stanie jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, od kiedy i dlaczego wojny istnieją na świecie, antropolodzy są w zasadzie zgodni w kwestii definicji wojny, rozróżniającej zorgani- zowane działanie społeczne, jakim jest wojna, od zabójstwa – działania jednostkowego. Niezwykle trudne jest jednak wskazanie momentu histo- rycznego, w którym po raz pierwszy podjęto działania zbiorowe zmierza- jące do zorganizowanej, fizycznej eliminacji członków jednej społeczności przez drugą. Definicje wojny, jak wiele innych określeń w naukach społecznych, różnią się między sobą, a poszczególni autorzy kładą nacisk na inne aspek- ty definiowanego przez nich problemu. W literaturze anglojęzycznej wy- stępuje podstawowe rozróżnienie na war – ‘wojnę’ oraz na warfare – poję- cie często tłumaczone jako ‘działania wojenne’ (Buliński i Kairski 2006). Jak pisze Simon Harrison (2002: 842–843), mimo różnorodności sformu- łowanych koncepcji wojny i zmieniających się definicji, przyjmuje się, że wojna jest szczególnym typem stosunku politycznego, w którym grupy stosują siłę lub grożą jej śmiertelnym użyciem wobec grupy przeciwnej, w celu osiągnięcia swoich celów. Keith Otterbein proponuje zdefiniowa- nie wojny w kategoriach politycznych: „Wojna jest zbrojnym zmaga- niem (walką przy użyciu broni) pomiędzy wojownikami lub żołnierzami z dwóch politycznie odmiennych społeczności” (Otterbein 2006). Harrison zwraca uwagę, że elementem łączącym definicje wojny różnych autorów, jest przekonanie, że wojna różni się od innych typów stosunków spo- łecznych nacechowanych przemocą i agresją, tym, że jest podejmowana raczej przez zorganizowane zbiorowości wobec innych zorganizowanych grup (a nie jednostek), oraz tym, że działania wojenne są podejmowane dla osiągnięcia celów raczej kolektywnych niż indywidualnych. Z ta- kiego ujęcia wojny wynika znaczący wniosek, mówiący, że natura woj- ny związana jest z pewnymi cechami społecznymi a nie jednostkowymi (Harrison 2002: 842). Choć problematyka wojny nigdy nie stała się znaczącym nurtem re- fleksji teoretycznej w antropologii, to w różnych momentach kształtowa- nia się nauk społecznych stawiano pytanie o początki i genezę wojen, przede wszystkim w odniesieniu do tzw. wojen pierwotnych. Teoretyczne zainteresowania konfliktami zbrojnymi ograniczały się do poszukiwania odpowiedzi na dwa pytania: „od kiedy ludzie prowadzą wojny” oraz „dla- czego ludzie ze sobą walczą”. Brian Ferguson uważa, że: Wiele osób wierzy, że społecznie usankcjonowana wojna jest tak stara i tak powszech- na jak sama ludzkość, a nawet może jeszcze dawniejsza. Zgodnie z tym poglądem, mamy wojnę we krwi, lub co najmniej w naszych genach. Wiele osób, bez oglądania ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 26 Wprowadzenie. Antropologia i wojna się na jakiekolwiek świadectwa, po prostu stwierdza, że wojna zawsze była obecna w naszym życiu, od czasów najbardziej nam odległych. Lecz jakie są fakty? Powin- niśmy zacząć od pytania „Co?” – jaki zestaw dowodów pozwala nam odkryć obec- ność wojny. Następnie możemy przejść do pytania „Gdzie i Kiedy?” – przeszuku- jąc świat w poszukiwaniu najwcześniejszych śladów wojen. Mając te odpowiedzi w rę- ku, możemy zadać pytanie „Dlaczego?” – wskazując na te czynniki, które wydają się powodować powstanie lub intensyfikację najdawniejszych wojen (Ferguson 2008b: 15). Mimo że w potocznym oglądzie dziejów człowieka wojna zdaje się to- warzyszyć ludzkości „od zawsze”, najdawniejsze świadectwa kulturowe dostarczane przez archeologów i historyków pozwoliły na próbę określe- nia momentu historycznego pojawienia się wojny. Malarstwo naskalne pochodzące z paleolitu, a więc z okresu, którego krańcową datę wyznacza rewolucja neolityczna, umownie wyznaczana na 10–8 tys. lat p.n.e., nie zawiera przedstawień wojen, lecz jedynie obrazy polowań. Najdawniejsze ryty naskalne, pochodzące z Afryki wschodniej i południowej, datowane na okres od 40 do 10 tys. lat temu, przedstawiają myśliwych, ale nie wojowników (Theile 1975: 13–40). Na obrazach z tego okresu pojawiają się grupy osób wyposażone w łuki, oszczepy i strzały oraz stada zwierząt; na żadnym z nich nie ma grup ludzi stojących z podob- nym wyposażeniem naprzeciwko siebie, co mogłoby wskazywać na wza- jemny konflikt między nimi. Brak takich ilustracji nie jest rozstrzygającym dowodem na nieistnienie wojen w paleolicie, pozwalają jednak sądzić, że nawet jeżeli zjawisko to istniało w tym okresie, to nie było aż tak istotne jak polowania, na których skupiała się cała uwaga ówczesnych „arty- stów”. Marshall Sahlins, badacz społeczeństw zbieracko-łowieckich, nie wspomina o wojnie jako o istotnym czynniku charakteryzującym typ gospodarki określanej jako „paleolityczna” (Sahlins 2003). Brak archeolo- gicznych dowodów na występowanie wojen w tego typu społeczeństwie, a świadectwa istnienia wojen w okresie późniejszym, pozwalają twier- dzić, że zjawisko wojny – tak jak je rozumiemy współcześnie – wydaje się stosunkowo nowym „wynalazkiem” w dziejach rozwoju człowieka. Cmentarzysko z Jebel Sahaba w Sudanie może być najstarszym świa- dectwem archeologicznym wskazującym na istnienie zjawiska wojny. Na cmentarzysku tym 24 z 59 odkrytych szkieletów nosi ślady przemocy, co może oznaczać (choć nie musi), że ich śmierć nastąpiła gwałtownie i mia- ła „społeczny”, a nie jednostkowy charakter. Podobieństwo odniesionych obrażeń widoczne w materiale archeologicznym pozwala wnioskować o istnieniu tam zorganizowanych (tj. społecznych) działań wojennych w przedziale czasowym od ok. 10 do 12 tys. lat p.n.e. Jednakże, jak zauwa- ża Douglas Fry (2006: 134), wnioskowanie takie może być błędne, gdyż nie ma pewności, czy wszystkie pochowane na cmentarzu osoby zginęły w wyniku przemocy w tym samym momencie. Z większą pewnością moż- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie. Antropologia i wojna 27 na wnioskować na podstawie świadectw archeologicznych pochodzących z Jerycho, datowanych na tzw. okres przedceramiczny, tj. na ok. 8–6 tys. lat p.n.e., gdzie oprócz szkieletów noszących ślady obrażeń, odkryto wysoki na 3,5 m kamienny mur okalający osadę oraz liczne krzemienne groty na terenie całego stanowiska (Fry 2006: 134; Lissner 1990: 20). Ufortyfikowanie jednej z najstarszych osad neolitycznych świadczy o stałym zagrożeniu atakiem, a więc pośrednio dowodzi ciągłego zagrożenia wojną. Warto przy tej okazji wspomnieć o świadectwach archeologii biblijnej związanej z opowieścią o upadku Jerycha – zdarzenia mającego miejsce między 1375 a 1300 r. p.n.e., a opisanego w Księdze Jozuego, której powstanie datowane jest na ok. 620 r. p.n.e. (Lissner 1990: 26). Pierwsza część tej Księgi (rozdziały 1–12) może być traktowana jako jeden z najstarszych zabytków literackich opisujących wojnę: wyprawę Izraelitów pod wodzą następcy Mojżesza, Jozuego, mającej na celu zdobycie Ziemi Obiecanej, Kanaanu, wraz z jej głównym miastem Jerychem. Łącząc ze sobą posiadane infor- macje, można zakładać, że zjawisko wojny towarzyszy ludzkości od okre- su neolitu, przy czym istotne jest wskazanie związku wojny z typem organi- zacji społecznej charakterystycznej dla gospodarki rolniczej, a nie ustalenie konkretnej daty „pierwszej” wojny w historii. Próby odpowiedzi na pytanie o przyczyny wojen zajmowały również uwagę filozofów (Waterson 2009: 20). Dyskusja o wojnach w społeczeń- stwie pierwotnym została zdominowana przez mit „pokojowego dzikusa” (Barnard 2006: 52). Mit ten opierał się na przekonaniu o istnieniu w dzie- jach człowieka „pokojowej przeszłości”, nazywanej również okresem „pre- historycznego pokoju” (pacified past lub prehistoric peace). Teza ta opierała się na założeniu braku zaangażowania w działania wojenne społeczności zbieracko-łowieckich lub takich, które określano jako band-level societies, a także na tezie, że jeśli stan wojny jednak istniał między społecznościami opartymi na strukturze plemiennej, miał on przede wszystkim rytualny charakter, podobny raczej do swego rodzaju gry, z której uczestnicy wyco- fują się natychmiast, gdy pojawią się pierwsze ofiary (Otterbein 1999: 795). Konsekwencją przyjęcia takich założeń było powstanie mitu, głoszącego brak wojen w pradawnych początkach dziejów człowieka. Twierdzenia dotyczące natury człowieka formułowane przez filozo- fów doby oświecenia zakładały, że wszystko co naturalne – także natura człowieka – było „dobre”, to zaś co społeczne i wytworzone przez czło- wieka z założenia było „złe”. Potwierdzeniem takich tez były pierwsze kontakty z „dzikimi”, zarówno te, które miały miejsce „Tam”, gdzie do- tarli nieliczni wówczas podróżnicy i kolonizatorzy, jak i w umownym „Centrum”, do którego od XVIII w. przywożono „przedstawicieli” egzo- tycznych ludów zamorskich (Waligórski
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Antropolodzy na wojnie
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: