Darmowy fragment publikacji:
ZAGROŻENIA ZDROWIA
PUBLICZNEGO
WYBRANE ZAGADNIENIA
redakcja naukowa
Andrzej Denys
Warszawa 2014
Stan prawny na 15 kwietnia 2014 r.
Recenzent
Prof. dr hab. n. med. Andrzej Buczyński
Wydawca
Izabella Małecka
Redaktor prowadzący
Joanna Cybulska
Łamanie
Wolters Kluwer
Projekt grafi czny okładki i stron tytułowych
Maciej Sadowski
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
POLSKA IZBA KSIĄŻKI
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2014
ISBN: 978-83-264-3251-4
Wydane przez:
Wolters Kluwer SA
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści
Wykaz skrótów ...................................................................................................... 11
Przedmowa ............................................................................................................. 13
Rozdział I
Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu (Andrzej Denys) .......... 15
1. Dane ogólne ...................................................................................................... 15
2. Podeszły wiek .................................................................................................. 16
3. Niepełnosprawność ......................................................................................... 17
4. Styl życia ........................................................................................................... 18
5. Zagrożenia cywilizacyjne ............................................................................... 19
6. Uwarunkowania sytuacji zdrowotnej Polaków .......................................... 21
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 22
Rozdział II
Zagrożenia dla zdrowia związane z rozwojem współczesnej cywilizacji
(Andrzej Denys, Czesław Marmura) ................................................................. 24
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 24
2. Ekologia człowieka .......................................................................................... 24
3. Zanieczyszczenia wody, powietrza, gleby .................................................. 26
4. Znaczenie tworzyw sztucznych .................................................................... 27
5. Biomonitoring .................................................................................................. 28
6. Katastrofy ekologiczne .................................................................................... 28
7. Zanieczyszczenia środowiska ........................................................................ 28
8. Edukacja ekologiczna ...................................................................................... 29
9. Bezpieczeństwo zdrowotne ............................................................................ 30
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 35
Rozdział III
Starość nie jest chorobą (Robert Błaszczak, Anna Cieślak-Skubel,
Tomasz Kostka) ...................................................................................................... 37
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 45
Rozdział IV
Odżywianie osób starszych (Małgorzata Pigłowska, Tomasz Kostka) ...... 47
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 47
2. Ocena stanu odżywienia ................................................................................. 47
2.1. Metody antropometryczne .................................................................... 48
6
Spis treści
2.2. Inne stosowane metody .......................................................................... 49
3. Otyłość ............................................................................................................... 50
4. Niedożywienie białkowo-energetyczne osób starszych ............................ 54
5. Ogólne wskazówki dotyczące żywienia osób starszych ........................... 60
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 61
Rozdział V
Choroby zakaźne (Andrzej Szkaradkiewicz, Tomasz M. Karpiński) ......... 64
1. Choroby zakaźne – ich zwalczanie i profilaktyka ...................................... 64
2. Wykaz zakażeń i chorób zakaźnych wg ustawy o zapobieganiu oraz
zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ........................................ 66
3. Wybrane choroby zakaźne wieku dziecięcego ........................................... 66
3.1. Odra ........................................................................................................... 67
3.2. Ospa wietrzna .......................................................................................... 67
3.3. Różyczka ................................................................................................... 68
3.4. Nagminne zapalenie przyusznic (świnka) .......................................... 68
3.5. Krztusiec ................................................................................................... 69
4. Wybrane wirusowe zapalenia wątroby (Hepatitis) ..................................... 69
4.1. WZW B (HBV) ......................................................................................... 69
4.2. WZW C (HCV) ......................................................................................... 70
5. Wybrane choroby przenoszone drogą płciową .......................................... 70
5.1. Rzeżączka ................................................................................................. 70
5.2. Kiła ............................................................................................................. 70
5.3. Chlamydioza ............................................................................................ 71
5.4. Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) ......................... 71
6. Gruźlica ............................................................................................................. 72
7. Nowe patogeny człowieka ............................................................................. 72
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 74
Rozdział VI
HIV/AIDS (Andrzej Szkaradkiewicz, Tomasz M. Karpiński) ..................... 79
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 79
2. Epidemiologia .................................................................................................. 79
3. Klasyfikacja filogenetyczna HIV ................................................................... 81
4. Budowa wirusa HIV ........................................................................................ 82
5. Patomechanizm zakażenia wirusem HIV .................................................... 84
6. Przebieg zakażenia HIV .................................................................................. 86
7. Profilaktyka ...................................................................................................... 88
8. Terapia ............................................................................................................... 89
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 91
Rozdział VII
Środowiskowe uwarunkowania rozwoju chorób cywilizacyjnych ............ 96
1. Choroby układu krążenia (Dariusz Moczulski) .......................................... 96
1.1. Wstęp ........................................................................................................ 96
1.2. Palenie papierosów ................................................................................. 97
1.3. Nadmierne spożycie soli ........................................................................ 97
1.4. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i substancje
Spis treści
7
wysokokaloryczne ................................................................................... 98
1.5. Spożycie alkoholu ................................................................................... 98
1.6. Nadwaga i otyłość ................................................................................... 98
1.7. Aktywność fizyczna ................................................................................ 99
Piśmiennictwo .................................................................................................. 99
2. Choroby nowotworowe (Marian Brocki) ..................................................... 100
2.1. Uwagi wstępne ........................................................................................ 100
2.2. Etapy rozwoju nowotworów złośliwych ............................................. 101
2.3. Epidemiologia nowotworów złośliwych w Polsce ............................ 102
2.4. Klasyfikacja nowotworów złośliwych ................................................. 105
Piśmiennictwo .................................................................................................. 106
3. Otyłość i cukrzyca (Dariusz Moczulski) ....................................................... 106
3.1. Wstęp ........................................................................................................ 106
3.2. Wpływ nadwagi i otyłości na ryzyko wystąpienia cukrzycy
typu 2 ........................................................................................................ 107
3.3. Wpływ diety na masę ciała i ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 107
3.4. Wpływ aktywności fizycznej na masę ciała i ryzyko wystąpienia
cukrzycy .................................................................................................... 108
3.5. Badania interwencyjne ........................................................................... 108
Piśmiennictwo .................................................................................................. 109
4. Wypadki, urazy, zatrucia (Marian Brocki) .................................................. 110
Piśmiennictwo .................................................................................................. 118
5. Choroba zwyrodnieniowa stawów (Paweł Denys) .................................... 118
5.1. Wiadomości ogólne ................................................................................. 118
5.2. Otyłość ...................................................................................................... 120
5.3. Starość ....................................................................................................... 120
5.4. Leczenie .................................................................................................... 121
5.5. Fizjoterapia i rehabilitacja ...................................................................... 125
5.6. Opis modeli eksperymentalnych .......................................................... 126
5.7. Podsumowanie ........................................................................................ 128
Piśmiennictwo .................................................................................................. 129
6. Zaburzenia psychiczne (Zbigniew Tokarski) .............................................. 133
6.1. Uwagi wstępne ........................................................................................ 133
6.2. Krótka charakterystyka najczęściej występujących zaburzeń
psychicznych ............................................................................................ 136
6.3. Uzależnienie od alkoholu ...................................................................... 141
6.4. Uzależnienie od narkotyków ................................................................. 143
6.5. Uzależnienie od leków ........................................................................... 144
6.6. Podział substancji psychoaktywnej pod względem działania
na organizm ............................................................................................. 145
6.7. Konsekwencje przyjmowania substancji psychoaktywnych ............ 146
Piśmiennictwo .................................................................................................. 148
7. Wybrane czynniki ryzyka a styl życia (Zbigniew Tokarski) ..................... 150
7.1. Uwagi wstępne ........................................................................................ 150
7.2. Nadciśnienie tętnicze .............................................................................. 151
7.3. Otyłość i nadwaga ................................................................................... 157
8
Spis treści
7.4. Zaburzenia towarzyszące otyłości ........................................................ 161
7.5. Cukrzyca ................................................................................................... 166
Piśmiennictwo .................................................................................................. 173
Rozdział VIII
Zakażenia w opiece zdrowotnej (Jacek Michalak) ......................................... 175
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 181
Rozdział IX
Genetyka drobnoustrojów, znaczenie zmian dla zdrowia człowieka
(Monika Łysakowska) .......................................................................................... 183
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 183
2. Budowa genomu bakteryjnego i jego zmienność ....................................... 185
3. Mechanizmy transferu genów u bakterii ..................................................... 186
4. Modyfikacje genetyczne bakterii ................................................................... 191
5. Wykorzystanie metod inżynierii genetycznej ............................................. 192
6. Podsumowanie ................................................................................................. 200
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 200
Rozdział X
Terroryzm – zagrożenia w Polsce (Andrzej Denys) ........................................ 207
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 213
Rozdział XI
Bezpieczny dom (Monika Bigos) ........................................................................ 215
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 215
2. Gronkowcowe zatrucia pokarmowe ............................................................ 216
3. Zakażenia wywoływane przez pałeczki jelitowe ....................................... 217
4. Zakażenia wywołane przez Campylobacter sp. i Helicobacter sp. ............... 218
5. Zatrucia pokarmowe wywoływane przez Listeria sp. ................................ 219
6. Zatrucia pokarmowe wywoływane przez bakterie sporujące .................. 219
7. Wirusy zakażające przewód pokarmowy .................................................... 221
8. Zatrucia mykotoksynami ............................................................................... 222
9. Regulacje prawne ............................................................................................. 223
10. Zachowania i procesy krytyczne dla rozwoju enterogastritis
w środowisku domowym .............................................................................. 224
11. Znaczenie higieny rąk ..................................................................................... 227
12. Podsumowanie ................................................................................................. 228
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 229
Rozdział XII
Szczepienia ochronne, preparaty immunostymulujące (Monika Bigos) ... 235
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 235
2. Rozwój badań ................................................................................................... 236
3. Rodzaje szczepionek ....................................................................................... 237
4. Efektywność szczepień ochronnych, podstawy prawne ........................... 238
5. Powikłania poszczepienne ............................................................................. 239
6. Bezpieczeństwo szczepień .............................................................................. 240
7. Problem krztuśca ............................................................................................. 241
9
Spis treści
8. Grypa ................................................................................................................. 241
9. Gruźlica ............................................................................................................. 242
10. HIV ..................................................................................................................... 242
11. HCV ................................................................................................................... 244
12. Lekooporne patogeny bakteryjne .................................................................. 245
13. Gorączka krwotoczna ..................................................................................... 246
14. Malaria .............................................................................................................. 246
15. Mycoses ............................................................................................................. 246
16. Choroba meningokokowa .............................................................................. 246
17. Szczepionki nieswoiste ................................................................................... 247
18. Podsumowanie ................................................................................................. 248
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 249
Rozdział XIII
Aktywność fizyczna a zdrowie człowieka (Jan Błaszczyk) ........................... 256
1. Zdrowie człowieka .......................................................................................... 256
2. Aktywność ruchowa ....................................................................................... 260
3. Energetyka wysiłków fizycznych .................................................................. 262
4. Wpływ wysiłku fizycznego na układ sercowo-naczyniowy ..................... 267
5. Wpływ aktywności ruchowej na układ oddechowy .................................. 270
6. Zmiany zachodzące w innych układach i narządach
pod wpływem wysiłku fizycznego ............................................................... 271
7. Zmiany w układzie endokrynnym podczas wysiłków fizycznych ......... 272
8. Korzyści dla organizmu człowieka wynikające z regularnej aktywności
fizycznej ............................................................................................................ 273
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 274
Rozdział XIV
Edukacja zdrowotna, terapia, promocja zdrowia i prewencja (Jacek
Michalak) ................................................................................................................ 276
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 288
Rozdział XV
Aktywność ludzi w podeszłym wieku (Czesław Marmura) ......................... 290
1. Uwagi wstępne ................................................................................................ 290
2. Refleksja o senioralnej polityce społecznej .................................................. 292
3. Zdrowie i aktywne starzenie się .................................................................... 295
4. Aktywność fizyczna, intelektualna i społeczna w podeszłym wieku ..... 299
5. Podsumowanie ................................................................................................. 303
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 304
Rozdział XVI
Strategia, zagrożenia, organizacja, polityka (Jacek Michalak) ..................... 306
Piśmiennictwo ......................................................................................................... 316
Autorzy .................................................................................................................... 319
Wykaz skrótów
Terminy medyczne
porności
AIDS (aquired immunodeficiency syndrom) – zespół nabytego niedoboru od-
AZT (azidothymidine)
BCG (bacille Calmette-Guérin vaccine)
BSE (bovine spongioform encephalopathy) – gąbczasta encefalopatia bydła/
– azidotymidyna
– szczepionka BCG
choroba szalonych krów
CA-MRSA (community-acquired MRSA)
CAP (community-acquired pneumonia)
CFU (colony forming unit)
CMV (cytomegalovirus)
CN (congenital neutropenia)
CoNS (coagulase negative staphylococci)
CVID (common variable immunodeficiency) – pospolity zmienny niedobór od-
– pozaszpitalne zakażenie MRSA
– pozaszpitalne zapalenie płuc
– jednostka tworząca kolonię
– wirus cytomegalii
– wrodzona neutropenia
– gronkowce koagulazoujemne
porności
DC (dendritic cells)
DTH (delayed-type hypersensitivity)
EBM (evidence-based medicine)
EBV (Epstein-Barr Virus)
ELISA (enzyme-linked immunosorbent
assay)
ESBL (extended spectrum beta-laktamases) – beta-laktamazy o poszerzonym
– komórki dendrytyczne
– nadwrażliwość typu późnego
– medycyna oparta na faktach
– wirus Epsteina-Barra
– odczyn immunoenzymatyczny
HAI (healthcare-associated infection,
hospital acquired infections)
HA-MRSA (hospital-acquired MRSA)
HAP (hospital-acquired pneumonia)
HAV (hepatitis A virus)
HBV (hepatitis B virus)
HCV (hepatitis C virus)
HHV (human herpesvirus)
HIV (human immunodeficiency virus)
zakresie działania
– zakażenie szpitalne
– szpitalne zakażenie MRSA
– szpitalne zapalenie płuc
– wirus zapalenia wątroby typu A
– wirus zapalenia wątroby typu B
– wirus zapalenia wątroby typu C
– ludzki herpeswirus typu 1
– ludzki wirus nabytego niedoboru
odporności
HSV (herpes simplex virus)
ICD (International Classification of Diseases)– Międzynarodowa
– wirus opryszczki pospolitej
Klasyfikacja
Chorób
Wykaz skrótów
12
IFN
IgA-M
IL
INF-gamma
MRSA (methicillin-resistant S.aureus)
OUN
RCT (randomized controlled trial)
SARS (severe acute respiratory syndrom)
STD (sexually transmitted disease)
Instytucje
AOTM
NFZ
NIZP
PTZS
PZH
WHO (World Health Organization)
– interferon
– immunoglobuliny A-M
– interleukina
– interferon gamma
– metycylinooporny S. aureus
– ośrodkowy układ nerwowy
– randomizowane badania kontrol-
– zespół ostrej ciężkiej niewydol-
ności oddechowej
– choroby przenoszone drogą płcio-
ne
wą
– Agencja Oceny Technologii Me-
– Narodowy Fundusz Zdrowia
– Narodowy Instytut Zdrowia Pub-
– Polskie Towarzystwo Zakażeń
dycznych
licznego
Szpitalnych
– Państwowy Zakład Higieny
– Światowa Organizacja Zdrowia
Przedmowa
Dyskusje na temat realizacji bieżących potrzeb leczniczych, a także debaty po-
lityczne nad reformami wprowadzanymi w ochronie zdrowia towarzyszą nam na
co dzień. Już dziś jednak należy poważnie zastanowić się nad przyszłymi proble-
mami zdrowotnymi oraz nad zadaniami, jakie te problemy stawiają przed państwo-
wą i prywatną ochroną zdrowia.
Analizując trendy rozwojowe w zakresie demografii, zdrowia, zapadalności
i umieralności oraz zagrożeń środowiskowych, widać wyraźnie, z jakimi zjawiskami
społecznymi i medycznymi będziemy mieć do czynienia. Należą do nich:
1) wydłużenie średniej długości życia i starzenie się populacji, które stwarzają
problemy geriatryczne dla opieki społecznej; istnieje w związku z tym potrzeba
szerzenia wiedzy na temat starości;
2) wzrost liczby osób niepełnosprawnych (w następstwie wypadków przy pracy)
oraz wady genetyczne. Dane statystyczne wskazują, że liczba osób niepełno-
sprawnych rośnie, szczególnie dotyczy to ludności wiejskiej;
3) spadek rodności kobiet i przyrostu naturalnego stwarza problem z odtworze-
niem populacji, pośrednio także problemy ekonomiczne; sytuację dodatkowo
komplikuje znaczny wzrost przyrostu naturalnego w innych krajach;
4) nasilenie się społecznych patologii, takich jak: narkomania, alkoholizm, niko-
tynizm, wzrost liczby samobójstw i zjawiska prostytucji;
5) wysoki odsetek chorób układu krążenia, chorób nowotworowych, urazów,
wypadków oraz zatruć wśród przyczyn umieralności.
Zjawiska te, w połączeniu z rozpoznaniem sytuacji, leczeniem chorób, profi-
laktyką i promocją zdrowia, stanowią istotne wyzwania, stawiając przed jednostka-
mi ochrony zdrowia jakże ważne zadania do spełnienia.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno administracja państwowa, samorządowa,
jak i instytucje ochrony zdrowia przy rozpatrywaniu spraw bieżących muszą brać
pod uwagę trendy zdrowotne w nadchodzących latach.
Łódź, wrzesień 2013 r.
Andrzej Denys
Rozdział I
Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu
(Andrzej Denys)
1. Dane ogólne
Choroba jest wynikiem zaburzonych relacji między organizmem ludzkim,
czynnikami patogennymi i środowiskiem. Jest to układ dynamiczny. Zapobie-
ganie chorobom i minimalizowanie ich skutków polega na przywracaniu rów-
nowagi między tymi czynnikami z uwzględnieniem przede wszystkim znacze-
nia zdrowia populacji. Niemałe znaczenie mają także czynniki ekonomiczne [4].
Strategie postępowania obejmują:
1) postępowanie wobec czynników chorobotwórczych,
2) postępowanie wobec środowiska,
3) postępowanie wobec ludzi.
16
Rozdział I. Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu...
Ad 1
Czynniki chorobotwórcze muszą być jak najszybciej identyfikowane w celu
ich eliminacji – zniszczenia źródeł niebezpieczeństw. Na przykład, zaprzestanie
użycia azbestu jako materiału izolacyjnego zredukowało występowanie nowot-
woru (mesothelioma), podobnie nadzór nad gruźlicą bydła spowodował
w znacznym stopniu ograniczenie tej choroby.
Ad 2
Dotyczy czynników ogólnych, takich jak standardy mieszkaniowe, odży-
wianie, środowisko pracy, czystość wody, gospodarka odpadami oraz kontrola
zanieczyszczeń środowiska. Istotne jest stworzenie barier między środowisko-
wymi czynnikami szkodliwymi a ludźmi. Przykładem jest przeciwdziałanie za-
każeniom układu pokarmowego poprzez zachowanie właściwych warunków
higieny produkcji żywności, eliminację czynników przenoszenia (np. komary),
zaś bezpieczne metody produkcji dóbr materialnych zabezpieczają przed wy-
padkami.
Ad 3
Obejmuje stymulację ogólnej odporności poprzez immunizację i właściwe
odżywianie, modyfikację zachowań np. poprzez popularyzację zdrowego stylu
życia bez palenia papierosów, nadużywania alkoholu, stosowanie właściwej
diety, unikanie otyłości oraz uprawianie ćwiczeń fizycznych.
Istotne jest prowadzenie badań przesiewowych w grupach ryzyka,
np. mierzenie ciśnienia krwi, wykonywanie mammografii czy testów tuberku-
linowych.
2. Podeszły wiek
Współczesne społeczeństwo należy do starzejących się [6]. Starość jest ge-
netycznie zaprogramowanym procesem, ewolucja dba o nas wyłącznie do mo-
mentu wydania na świat potomstwa i odchowania go, mniej więcej do pięć-
dziesiątki, potem „lądujemy na śmietniku ewolucji”.
Należy podkreślić, że:
– starzenie się jest wynikiem nagromadzenia się najrozmaitszych błędów
prowadzących do zużycia organizmu;
– starzenie się to nieuchronny proces, zachodzący nawet przy optymalnej
eksploatacji organizmu, proces, którego przebiegiem kierują geny.
Można spróbować czegoś istotnego – poprawy jakości zmierzchu życia.
Organizm starego człowieka jest osłabiony, prawie zawsze pada ofiarą jakiejś
choroby. Starzy ludzie chorują, ponieważ są starzy, i dlatego umierają.
Transformacja, która rozpoczęła się w Polsce w 1989 r., wpłynęła na po-
wstanie mocno zróżnicowanego społeczeństwa, powodując biedę jednych i bo-
gactwo drugich. Wpływa to, między innymi, na nierówny dostęp do opieki
zdrowotnej, także na wskaźniki zapadalności i umieralności na choroby cywi-
lizacyjne. Wykształcenie i dochód determinują postawy i zachowania zdrowot-
ne. Wśród ludzi najmniej zamożnych nie spostrzega się prawie żadnych postaw
prozdrowotnych. Wykształcenie wyraźnie koreluje ze zdrowiem [13].
17
3. Niepełnosprawność
Długość życia Polaków wzrasta, jednakże jest krótsze od długości życia
statystycznego Europejczyka o 4 lata [2]. Znaczenie wykształcenia dla aktyw-
ności intelektualnej i fizycznej osób starszych potwierdziły badania wśród słu-
chaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Osoby z wykształceniem podstawowym
zdecydowanie częściej określały swój stan zdrowia jako zły [11].
Znaleziono korelację statystyczną między poziomem aktywności a samo-
oceną zdrowia [7] – aktywność ruchowa jest silnie działającym czynnikiem
wpływającym na samoocenę zdrowia. Wiek ogranicza aktywność ruchową, gra-
nica dla kobiet to 60 lat dla aktywności zawodowej, a 70 lat dla ogólnej aktyw-
ności. Choroba niedokrwienna serca obniża poziom mobilności, aktywności
funkcjonalnej oraz subiektywnej oceny stanu zdrowia [16].
Analiza wiedzy na temat palenia tytoniu wśród osób w starszym wieku
wskazuje na istotny wpływ palenia na ocenę stanu zdrowia w aspekcie fizycz-
nym, psychospołecznym oraz ogólnych odczuć pacjentów związanych ze zdro-
wiem [10].
Wykazano zależność między stanem funkcjonalnym organizmu pacjenta
a miejscem, z którego pacjent został przyjęty do Zakładu Opiekuńczo-Leczni-
czego. Wskazuje to na istotne znaczenie czynników socjodemograficznych [8].
W diecie osób starszych stwierdzono nadmierne spożycie tłuszczów ogó-
łem, przy średniej wartości energetycznej diety w granicach norm żywienio-
wych, niedostateczne było spożycie witamin z grupy B [15].
Szybki rozwój cywilizacji powoduje wydłużenie średniej długości życia.
Jednak osoby podatne na otyłość, łatwo ulegające nałogom, stają się ofiarami
postępu. Długość ich życia skraca się w stosunku do reszty społeczeństwa. Cały
personel ochrony zdrowia styka się coraz częściej z problemami leczenia i pie-
lęgnowania ludzi starych. Koniecznym staje się dostosowanie struktury ochrony
zdrowia do potrzeb ludzi w wieku podeszłym.
Jan Paweł II w swym przemówieniu O szacunek dla ludzi w podeszłym wieku
(z dnia 31 października 1998 r.) wyraził to słowami: „Osobną uwagę należy po-
święcić także opiece socjalno-zdrowotnej i rehabilitacyjnej, która często okazuje
się konieczna. Postęp techniki w dziedzinie ochrony zdrowia przedłuża życie,
ale nie zawsze podnosi jego jakość. Należy kształtować takie systemy opieki,
które na pierwszym miejscu stawiają godność człowieka starszego i pomagają
mu w miarę możliwości zachować poczucie własnej wartości, aby nie doszło do
sytuacji, w której poczuje się bezużytecznym ciężarem i będzie pragnął lub
wręcz domagał się śmierci”.
3. Niepełnosprawność
Ograniczenie zagrożeń niepełnosprawnością jest zagadnieniem global-
nym, w Polsce co siódma osoba jest niepełnosprawna [5]. Jest to związane z wy-
padkami komunikacyjnymi, wypadkami przy pracy oraz wadami wrodzonymi.
Najbardziej dogodnym miejscem realizacji promocji zdrowia okazały się
zakłady pracy. „Człowiek nie powinien być pozbawiony błogosławieństwa pra-
cy na skutek wypadku czy choroby. Inwalidzi nie chcą być ciężarem dla społe-
18
Rozdział I. Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu...
czeństwa, nie chcą pozostawać poza jego nawiasem ani w życiu społeczno-po-
litycznym, ani gospodarczym” (wg W. Dega) [5]. Praca zawodowa zapewnia
środki na utrzymanie, stwarza osobom niepełnosprawnym drogę do kontaktów
społecznych.
W latach 2000–2001 zmniejszyła się liczba ofiar śmiertelnych wypadków
komunikacyjnych (z 142 do 102 na 100 tys. mieszkańców) [14]. W latach
2008–2009 wyraźnie wzrosła liczba samobójstw. Umieralność polskich męż-
czyzn z tych dwóch przyczyn, wypadki komunikacyjne i samobójstwa, jest
o ponad 2/3 wyższa od przeciętnej w UE [19].
Współczynnik rzeczywisty i standaryzowany hospitalizacji z powodu ura-
zów i zatruć (na 100 tys. ludności) wynosił 1876,6 [19]. Urazy i zatrucia były
przyczyną 14,7 utraty czasowej niezdolności do pracy [19]. Systemy rozwią-
zywania problemów zdrowotnych, materialnych i społecznych niepełnospraw-
nych w Polsce są niedostateczne i nie spełniają elementarnych oczekiwań tej
grupy społecznej [17]. Polska zajmuje końcowe miejsce wśród innych krajów
UE, niezależnie od charakteru badanych czynników. Rozwiązanie tych proble-
mów staje się koniecznością.
4. Styl życia
Postęp cywilizacyjny prowadzi do wielu spektakularnych sukcesów w ta-
kich dyscyplinach jak medycyna, chemia, fizyka, ale także jest powodem wielu
negatywnych efektów: emocjonalne napięcia, frustracje dotyczące coraz wię-
kszej liczby ludzi.
Alkoholizm i narkotyki często są zjawiskiem społecznym w krajach roz-
wijających się. Wzrasta liczba ludzi uzależnionych od leków nasennych, halu-
cynogenów, trankwilizatorów i innych środków psychoaktywnych [9]. Sprzy-
jają temu zjawiska dezadaptacji społecznej i trudności dnia codziennego.
Zjawisko narkomanii w Polsce jest trudne do oszacowania. Dane pochodzą
z oddziałów toksykologicznych, istnieje też pozarządowa organizacja MONAR.
Między rokiem 1993 a 2008 liczba pacjentów leczonych z powodu przedawko-
wania opiatami i innymi psychoaktywnymi substancjami wzrosła z 0,7 do
7,7 ogólnej liczby pacjentów leczonych w Oddziałach Toksykologicznych [9].
Amfetamina jest najczęstszą przyczyną zatruć pacjentów w wieku od 15 do 20
lat. Kokaina i LSD rzadko były przyczyną hospitalizacji. Odnotować należy
wzrost uzależnień wśród kobiet z 7,7 do 27,1 w okresie od 1993 do 2008 r.
w ogólnej grupie leczonych. Narkomania należy do narastających problemów.
Dlatego programy profilaktyczne, leczenie psychiatryczne pomagają pacjentom
w nowym życiu.
Istotę alkoholizmu uchwycił Antoine de Saint-Exupery w Małym Księciu:
„Co ty robisz? – Piję.
Dlaczego pijesz? – Aby zapomnieć.
O czym zapomnieć? – Aby zapomnieć, że się wstydzę.
Czego się wstydzisz? – Wstydzę się, że piję”.
19
5. Zagrożenia cywilizacyjne
Od wielu lat spostrzegamy inwazję biznesu alkoholowego, to właśnie
zwiększenie konsumpcji piwa wśród nastolatków jest zasadniczym źródłem
przychodu tego biznesu. W drugiej połowie lat 90. nastąpił wzrost spożycia al-
koholu przez młodych ludzi. Powszechną uwagę zwracają reklamy piwa.
Wsparcie dążenia społeczeństwa do zdrowia publicznego zintegrowanego
z kulturą picia winno opierać się na lepszej edukacji w tej dziedzinie. Profilak-
tyka i leczenie nadużywania alkoholu opiera się na holistycznej koncepcji oraz
na instytucji lekarza rodzinnego. Okazało się bowiem, że problemy związane
z nadużywaniem alkoholu dotyczą dużej grupy pacjentów niebędących alko-
holikami. Minimalne i krótkie interwencje dotyczą zmniejszenia limitu wypija-
nego alkoholu.
Alkohol obok papierosów jest najbardziej znaną używką. Ludzie szukają
w alkoholu radości, pociechy i zapomnienia, na początku picie alkoholu sprawia
nam przyjemność, wywołuje poprawę nastroju, tłumi lęki, przynosi rozluźnie-
nie i ułatwia kontakty międzyludzkie. Skutki nadużywania alkoholu odczuwa
nie tylko osoba pijąca, ale i osoby wokół niej. Alkohol jest silnym teratogenem.
Uszkodzenia prenatalne i postnatalne potomstwa kobiet pijących alkohol są na-
zywane płodowym zespołem alkoholowym (FAS – fetal alcohol syndrom).
W efekcie występują zaburzenia powstawania, różnicowania i migracji komórek
[1].
Zdecydowana większość Polaków potwierdza fakt istnienia związku mię-
dzy konsumpcją alkoholu a chorobami wątroby i serca, depresją oraz uszko-
dzeniami płodu, także związku między spożywaniem alkoholu a problemami
społecznymi. W Polsce pali papierosy co trzeci mężczyzna i co piąta kobieta,
najwyższy odsetek dotyczy osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym.
Nadwaga i otyłość związana jest ze stylem życia i stanowi czynnik ryzyka
wielu chorób, takich jak: nadciśnienie tętnicze, choroby serca, układu oddecho-
wego i cukrzyca typu 2. Nadwagę lub otyłość ma ponad 60 mężczyzn i 45
kobiet [12]. Problem ten narasta także wśród młodzieży, należy odnotować do-
niesienia o niskim spożyciu owoców i warzyw wśród młodzieży szkolnej. Mło-
dzież w Polsce nie osiąga rekomendowanego poziomu aktywności fizycznej –
codziennie 60 minut ćwiczeń o umiarkowanej intensywności [12].
5. Zagrożenia cywilizacyjne
Polska należy do krajów o największej emisji zanieczyszczeń do atmosfery.
Stan środowiska w Polsce jest zagrożeniem dla biologicznego bytu narodu i jego
dalszego rozwoju ekonomicznego [3].
Choroby cywilizacyjne i społeczne w równym stopniu dotyczą zarówno
krajów Trzeciego Świata, jak i krajów wysoko rozwiniętych, w których nasilają
się zagrożenia zdrowia człowieka związane z degradacją środowiska. Promie-
niowanie jonizujące, zanieczyszczenie środowiska, także wód i gleb powodują
wzrost zachorowań na choroby nowotworowe. Nieracjonalne odżywianie się,
stresujący tryb życia oraz brak ruchu są przyczynami chorób układu krążenia.
20
Rozdział I. Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu...
Miażdżyca należy do chorób ogólnoustrojowych. Przyczyny jej powstania
są niezwykle złożone – istotą choroby jest tworzenie złogów lipidowych w we-
wnętrznej ścianie naczyń tętniczych, odkładanie się tkanki łącznej i soli wapnia.
W wyniku tych procesów dochodzi do zwężenia światła naczynia i nieodpo-
wiedniego (niewystarczającego) przepływu krwi przez tętnicę, a co za tym idzie
niedokrwienia tkanek i narządów znajdujących się obwodowo w zależności od
zmian miażdżycowych. Klinicznymi objawami patologii naczyń są m.in.: zawał
mięśnia sercowego, udar mózgu lub martwica kończyn dolnych. W wyniku ob-
serwacji klinicznych oraz szeroko prowadzonych badań epidemiologicznych
coraz lepiej poznaje się czynniki przyspieszające rozwój miażdżycy. Do najis-
totniejszych należą: nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, wysoki poziom
cholesterolu. Dodatkowo mała aktywność fizyczna, otyłość, a także stres zali-
czane są do grupy czynników ryzyka.
Dusznica bolesna niestabilna to jedna z postaci ostrej niewydolności serca.
Zajmuje pośrednie miejsce między stabilną dusznicą bolesną a zawałem serca.
Stanowi znaczącą przyczynę zgonów i zachorowań na świecie. Pacjenci z tą
chorobą stanowią 2/3 wszystkich przypadków leczonych na oddziałach inten-
sywnej opieki kardiologicznej.
Do najlepiej poznanych, szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych
należy bez wątpienia dym papierosowy. Powoduje on nie tylko nowotwory
złośliwe płuc, ale także krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego,
nerki i trzustki. Prowadzone studia sugerują też związek palenia tytoniu z po-
wstawaniem nowotworów złośliwych żołądka i szyjki macicy. Dym papieroso-
wy poddano szczegółowym badaniom i wyodrębniono ponad 40 karcynoge-
nów. Należą do nich nitrozoaminy wielopierścieniowe, węglowodory aroma-
tyczne, np. benzopiren, pochodne fenolu, aminy aromatyczne i wiele, wiele in-
nych. Szacuje się, że palenie tytoniu jest główną przyczyną około 20
wszystkich zgonów na świecie z powodu choroby nowotworowej. Dużo sub-
stancji rakotwórczych znajduje się także w spalinach samochodowych oraz wy-
ziewach z kominów fabrycznych.
Na całym świecie co czwarty człowiek w pewnym momencie swojego życia
zostanie dotknięty zaburzeniami psychicznymi lub neurologicznymi. Około 450
milionów ludzi w tej chwili cierpi z tych właśnie powodów. Mimo że dostępność
leczenia jest względnie wysoka, to 2/3 ludzi z rozpoznanymi zaburzeniami
psychicznymi nie poszukuje pomocy w wyspecjalizowanych ośrodkach. Świa-
towa Organizacja Zdrowia wskazuje, że osobom pragnącym skorzystać z po-
mocy i leczenia stają na przeszkodzie przede wszystkim stygmatyzacja, dys-
kryminacja i brak szacunku. Tam zaś gdzie nie ma szacunku, nie ma również
zrozumienia. Z kolei tam gdzie nie ma zrozumienia, jest brak szacunku i lekce-
ważenie. Stres kojarzy się nam z nieprzyjemnym przeżyciem, sytuacją trudną
lub uciążliwą. Do czego więc służy? Z punktu widzenia biologii stres to specjal-
ny stan mobilizacji organizmu, który pojawia się w związku z określoną sytua-
cją, wymagającą szczególnych reakcji.
Dla psychologa stres jest dynamiczną relacją między człowiekiem a jego
otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez daną osobę albo jako wymagająca
wysiłku, by się do niej dostosować, albo jako przekraczająca możliwości spros-
tania jej. Gdy liczba takich relacji w naszym życiu stale wzrasta, spotykamy ich
21
6. Uwarunkowania sytuacji zdrowotnej Polaków
za dużo, by móc wytrzymać to tempo. Mówimy wtedy o ciągłym stresie, a to już
jest zdecydowanie niekorzystne zjawisko.
Wiele osób odczuwa też niemożność zaspokojenia rosnących potrzeb ma-
terialnych, zwłaszcza że tak bardzo mamy na co wydawać pieniądze. Na de-
presję cierpi już co dziesiąty człowiek. Depresja jest chorobą objawiającą się
w sferze emocjonalnej. Mogą towarzyszyć jej, zwłaszcza w stadium zaawanso-
wanym, dolegliwości cielesne: bóle serca i żołądka, suchość w ustach, a także
bóle głowy i pleców, co może trwać miesiącami. Depresja atakuje przede wszyst-
kim ludzi w wieku 40–60 lat. Choroba ta coraz częściej dotyka także ludzi mło-
dych. Według danych statystycznych depresji ulega trzy razy więcej kobiet niż
mężczyzn. Jej emocjonalne objawy to: niezdolność do odczuwania przyjemnoś-
ci, brak radości życia, negatywne widzenie świata, brak zaufania do otoczenia,
skłonność do izolacji, napady lęku bez przyczyny itp.
Pandemia AIDS rozpoczęła się na przełomie lat 70. i 80. Od początku pan-
demii zarażeniu wirusem HIV (ludzki wirus upośledzenia odporności) uległo
ponad 17 milionów ludzi, z czego ponad milion dzieci. Zaledwie u czterech mi-
lionów wykształciła się choroba AIDS. Spośród zarażonych zmarło ponad 3 mi-
liony ludzi. Ponad 80 zarażonych wirusem HIV żyje w krajach Trzeciego
Świata. Powyżej 90 nowo zarażonych wirusem HIV to heteroseksualiści. Z do-
tychczasowych obserwacji wynika, że u ok. 80 osób zakażonych wirusem
HIV – choroba AIDS rozwija się dopiero po 10 latach od zakażenia.
6. Uwarunkowania sytuacji zdrowotnej Polaków
Liczba ludności Polski zmniejszyła się po roku 1996. Według prognoz GUS
systematyczne zmniejszanie się ludności Polski będzie następować do 2035 r.,
w końcu roku 2010 wynosiła 38 200 tys. osób. Zmniejsza się liczba dzieci i mło-
dzieży, zwiększa się udział osób w wieku podeszłym. Przewiduje się zmniej-
szenie liczby urodzeń, nastąpi nadwyżka liczby zgonów nad urodzeniami.
Współczynnik urodzeń zmniejszył się z 11,0 do 10,8 . Częstość urodzeń mar-
twych jest w Polsce nieco wyższa niż w innych państwach UE (0,47 ), w 2010 r.
wyniosła 0,42 .
Struktura wykształcenia ludności Polski poprawia się, poziom wykształ-
cenia osób w wieku produkcyjnym jest w Polsce lepszy niż w innych krajach UE,
jednak raport z 2012 r. ostrożniej ocenia to zjawisko.
Zróżnicowanie dochodów w Polsce jest większe niż w innych państwach
UE, wyższy jest poziom bezrobocia i zagrożenia ubóstwem, zagrożenie to utrzy-
muje się w dalszym ciągu.
Długość życia mieszkańców jest wyraźnie krótsza niż przeciętna w krajach
UE (wśród mężczyzn o 4,6 lat, w przypadku kobiet 2 lata). Najkrócej żyją miesz-
kańcy Łodzi (o 4 lata mężczyźni, o 2 lata kobiety, w porównaniu do wojewódz-
twa podkarpackiego). Średnia życia mężczyzn w Polsce wynosi 71 lat, a kobiet
79,7 lat (w 2010 r. odpowiednio 72,4 i 80,9), zależy to od czynników społecznych,
wykształcenia oraz miejsca zamieszkania.
22
Rozdział I. Problemy zdrowia Polaków w trzecim tysiącleciu...
Największym zagrożeniem życia są choroby układu krążenia, następnie
choroby nowotworowe oraz przyczyny zewnętrzne. Wyróżnia nas od innych
krajów wysoki współczynnik hospitalizacji z powodu nadciśnienia tętniczego
oraz zawałów serca w młodym i średnim wieku. W przypadku mężczyzn do-
minuje rak oskrzela i płuc, wśród kobiet decydującą rolę odgrywają nowotwory
charakterystyczne dla płci – 40 . Liczba mieszkańców Polski leczonych w psy-
chiatrycznej opiece ambulatoryjnej podwoiła się w latach 1997–2004, zwiększyła
się także liczba pacjentów leczonych w opiece całodobowej – o 50 (nerwice
i alkohol). Zachorowania na choroby zakaźne wykazują tendencje spadkowe
(różyczka, świnka, Haemophilus influenzae typu B), tym niemniej, są wyższe
niż przeciętna w krajach UE. Niebezpiecznie wzrasta tendencja do zachorowań
na WZW typu C. Poziom szczepień przeciwgrypowych jest zdecydowanie za
niski.
Niewystarczający rozwój diagnostyki laboratoryjnej utrudnia szybką i pra-
widłową ocenę sytuacji epidemiologicznej – pracownie muszą pracować nie tyl-
ko na korzyść terapii, ale także w zakresie zdrowia publicznego. Podstawą dzia-
łań jest wiarygodność danych epidemiologicznych. W przypadku chorób za-
wodowych, jak i części wypadków przy pracy od lat obserwujemy tendencje
spadkowe. Problemem są pylice oraz choroby zakaźne i pasożytnicze.
Poziom umieralności związanej z wypadkami drogowymi w Polsce należy
do najwyższych w Europie. Obserwuje się wysoki odsetek poszkodowanych
pieszych oraz wysoki odsetek zabitych w obszarze zabudowanym. Nietrzeźwi
kierowcy brali udział w 13,1 wypadków.
Liczba osób niepełnosprawnych w Polsce wśród populacji w wieku pro-
dukcyjnym jest najwyższa spośród państw UE – 16,0 . Odsetek palących pa-
pierosy wśród mężczyzn – 37 i wśród kobiet – 23 jest wyższy od przeciętnego
w UE, natomiast spożycie alkoholu jest niższe. Aktywność fizyczna Polaków jest
zbyt niska. Otyłość i nadwaga jest problemem głównie mężczyzn, ale znajduje-
my się poniżej średniej dla UE. Wydatki na ochronę zdrowia są w Polsce jednymi
z najniższych w Europie – o 2/3 niższe i trend ten jest coraz bardziej niekorzyst-
ny, podobnie jak udział wydatków na hospitalizację. Udział wydatków na leki
jest wysoki [18].
Piśmiennictwo
1. Bartel H., Embriologia, PZWL, Warszawa 2013, s. 268–276
2. Burzyńska M., Marcinkowski J.T., Bryła M., Maniecka-Bryła I., Life Expec-
tancy i Healthy Life Years jako podstawowe miary oceny sytuacji zdrowotnej lud-
ności, Probl. Hig. Epidemiol. 2010, nr 91(4), s. 530–536
3. Denys A., Zagrożenia dla ekosystemu związane ze współczesną cywilizacją, Lek.
Wojs. 2004, nr 80(1), s. 52–56
4. Farmer R., Lawreson R., General principles (w:) Epidemiology and Public Health
Medicine, (red.) R. Farmer, R. Lawreson, Massachusetts, Oxford, Victoria:
Blackwell Publishing 2004, s. 91–95
5. Fiedotow M., Ergonomia osób niepełnosprawnych, Acta Clin. Morph. 2003,
nr 6(1), s. 19–25
Piśmiennictwo
23
6. Głowacka M.D., Kwapisz U., Frankowska A., Selected elements of life style and
health issues of 50+ persons, Zdr. Publ. 2011, nr 121(2), s. 135–140
7. Knapik A., Saulicz E., Plinta R., Kuszewski M., Aktywność fizyczna a zdrowie
kobiet w starszym wieku, J. Orthop. Trauma Surg. 2011, nr 6, s. 27–33
8. Kowalska J., Szczepańska-Gieracha J., Piątek J., Zaburzenia poznawcze i emo-
cjonalne a długość pobytu osób starszych w Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym
o Profilu Rehabilitacyjnym, Psychogeriatr. Pol. 2010, nr 7(2), s. 61–69
9. Krakowiak A., Kotwica M., Śliwkiewicz K., Poisonings with street drugs: a re-
view of 1993–2008 data from the toxicology unit in Poland, Int. J. Occup. Med.
Environ. Health 2010, 23(4), s. 357–365
10. Kwapisz U., Głowacka M.D., Postawy prozdrowotne osób w starszym wieku
wobec nałogu palenia tytoniu w obecnej transformacji społecznej, Przegl. Lek.
2009, nr 66(10), s. 786–790 (w:) 10. Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt.
Tytoń a zdrowie – Polska na tle Europy, Poznań 18–20 listopada 2009 r.
11. Mroczek B., Myszke A., Żułtak-Bączkowska K., Rotter I., Żyżniewska-Ba-
naszak E., Karakiewicz B., Aktywność psychofizyczna osób w wieku podeszłym,
Fam. Med. Prim. Care Rev. 2010, nr 12(3), s. 741–743
12. Poznańska A., Rabczenko D., Wojtyniak B., Wybrane czynniki ryzyka zdro-
wotnego związane ze stylem życia (w:) Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej
uwarunkowania, (red.) B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz,
NIZP-PZH Warszawa 2012, s. 287–304
13. Pyra K.K., Buraczyński P., Kalisiewicz K., Serafin A., Jabłońska J., Sytuacja
społeczna człowieka wyznacznikiem jego szans na zdrowie, Fam. Med. Prim. Care
Rev. 2007, nr 9(3), s. 815–818
14. Raport: Stan zdrowia Polaków. Co nas zabija? http: //zdrowiepolakow. pl
15. Skop A., Kolarzyk E., Ocena sposobu żywienia i stanu zdrowia starszych miesz-
kańców domów pomocy społecznej, Nowiny Lek. 2005, nr 74(4), s. 480–483
16. Tobiasz-Adamczyk B., Brzyski P., Subiektywna ocena stanu zdrowia i stan
funkcjonalny osób starszych z chorobą niedokrwienną serca. Badania porównawcze
w 12-letnim odstępie, Przegl. Lek. 2005, nr 62(8), s. 746–751
17. Wilmowska-Pietruszyńska A., Sytuacja zdrowotna, materialna i społeczna osób
niepełnosprawnych i niesamodzielnych w Polsce, Orzecz. Lek. 2009, nr 6(1),
s. 1–12
18. Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B., Sytuacja zdrowotna ludności Pol-
ski i jej uwarunkowania, NIZP-PZH, Warszawa 2012
19. Wojtyniak B., Stokwiszewski J., Goryński P., Poznańska A., Długość życia
i umieralność ludności Polski (w:) Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwa-
runkowania, (red.) B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz, NIZP-PZH,
Warszawa 2012, s. 38–127
Rozdział II
Zagrożenia dla zdrowia związane z rozwojem
współczesnej cywilizacji (Andrzej Denys,
Czesław Marmura)
1. Uwagi wstępne
Zdrowie jest nie tylko brakiem choroby, ale też stanem dobrego samopo-
czucia fizycznego, psychicznego i społecznego, umiejętnością pełnienia okreś-
lonych ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z nimi
[3]. Aspekt psychiczny i społeczny tworzą razem psychologiczny wymiar zdro-
wia człowieka.
Zdrowie było i jest dla każdego z nas wartością determinującą prawo czło-
wieka do życia. Dlatego też w cywilizowanych krajach, w których standardy
życia obywateli zapisywane są w ustawach zasadniczych, w programach wy-
borczych i rządowych, bezpieczeństwo zdrowotne społeczeństwa staje się kie-
runkiem polityki państwowej. Zdrowie jest zarówno wartością indywidualną,
bo realizujemy dzięki niemu swoje aspiracje, jak i społeczną, dzięki zdrowiu
bowiem osiągamy lepszą jakość życia.
2. Ekologia człowieka
W rozważaniach o zdrowiu musimy uwzględniać środowisko przyrodni-
cze. Ekologia człowieka jest międzydyscyplinarną dziedziną wiedzy, która zaj-
muje się wzajemnymi związkami zachodzącymi między człowiekiem (osobni-
kiem lub populacją) a jego środowiskiem naturalnym i sztucznym. Trudności
interpretacyjne pojęcia ekologia wynikają z tego, że dla wielu ludzi jest to po-
żądany stan otaczającego nas środowiska, dla biologów natomiast jest dyscy-
pliną naukową.
Działalność człowieka jest przyczyną zanieczyszczenia i przekształcania
środowiska naturalnego. Wzrost zanieczyszczeń i zniekształceń środowiska na-
turalnego jest proporcjonalny do gęstości zaludnienia i rozwoju sfery przemy-
słowej.
2. Ekologia człowieka
25
– rejestracja zmian organizmu i populacji ludzkich pod wpływem przemian
– ustalenie limitów najwyższych dopuszczalnych stężeń szkodliwych czyn-
Zadaniami ekologii są:
środowiskowych,
ników,
– przewidywanie ubocznych skutków przemian dokonywanych przez czło-
wieka we własnym środowisku życia,
– określenie kierunków optymalizacji warunków bytowych związanych
z biologicznymi i kulturowymi potrzebami człowieka.
Cechy organizmu są określone przez wzajemną interakcję czynników śro-
dowiskowych i determinację genetyczną; wyróżniamy: wrażliwość na bodźce
(ekosensytywność), opór względem bodźców (rezystencja) i dostosowanie (ad-
justacje); przeobrażenia genetyczne – to mechanizmy samoregulujące organizm.
Ekologia człowieka ma charakter:
– biologiczny – przystosowanie do zmieniających się warunków przyrody,
– społeczno-ekonomiczny – regulator gospodarczo-technicznego stosunku
człowieka do biosfery,
– polityczny – polityczne ruchy ekologiczne w odniesieniu do szkodliwych
koncepcji rozwoju energetyki, komunikacji, urbanistyki czy turystyki.
Wyznacznikiem szans człowieka na zdrowie jest jego sytuacja społeczna
[11]. Zróżnicowanie polskiego społeczeństwa po roku 1989 pokazuje, że bieda
i bogactwo wpływają na wskaźniki zapadalności i umieralności na choroby cy-
wilizacyjne. Wykształcenie i dochód określają postawy zachowania zdrowot-
nego, przy czym ci najmniej zamożni nie wykazują niemal żadnych zachowań
prozdrowotnych. Wykształcenie jest najważniejszym i najsilniejszym determi-
nantem zdrowia.
Zadaniem państwa jest dążenie do poprawy warunków życia najuboż-
szych, dbałość o edukację ludności i promocję zdrowia.
Nowe zagrożenia dla człowieka niosą czynniki: jatrogenne – antybiotyko-
terapia, doping w sporcie, czynniki psychospołeczne – alkoholizm, nikotynizm,
narkomania, przestępczość, terroryzm, ponadto rozwój elektroniki i jej wpływ
na środowisko akustyczne [10]. Coraz szybszy rozwój techniki dostarcza z każ-
dym rokiem nowych źródeł pola elektromagnetycznego, takich jak: linie prze-
syłowe, urządzenia domowe oraz prądy stosowane w leczeniu różnych scho-
rzeń [12]. Wpływ na zdrowie mają także procesy globalizacji, transformacja cy-
wilizacyjna w kontekście zmian ekonomicznych, demograficznych i społecz-
nych [8].
Działania profilaktyczne prowadzone przez instytucje o charakterze so-
cjalnym, edukacja, sztuka i polityka, również odgrywają ważną rolę w promo-
waniu zdrowia [7]. „Twoje zdrowie w twoich rękach”, ta reguła, wprowadzona
przez Światową Organizację Zdrowia, ma swoje pełne uzasadnienie. Wśród
czynników wpływających na zdrowie człowieka wyróżnia się ich cztery grupy:
styl życia – 53 , czynniki biologiczne – 16 , opieka medyczna – 10 i środo-
wisko fizyczne – 21 .
26
Rozdział II. Zagrożenia dla zdrowia związane z rozwojem...
Człowiek zanieczyszcza środowisko czynnikami fizyczno-chemicznymi
oraz czynnikami natury psychospołecznej. Słabo dostrzegamy powiązanie czło-
wieka (pacjenta) z jego środowiskiem zawodowym, społecznym i przyrodni-
czym. Nawet optymalne „nasycenie” lekarzami kraju nie poprawi zdrowotności
społeczeństwa, o ile poziom oświaty zdrowotnej nie będzie wzbogacany war-
tościami biologicznymi i humanistycznymi.
Szczególne narażenie pracowników Uniwersytetów Medycznych wynika
z podwyższonego ryzyka zakażeń przenoszonych od pacjentów, narażenia na
przejawy agresji, a także wymagań rynku pracy – konieczność stałego podno-
szenia kwalifikacji. Podniosła się także średnia wieku pracowników. W bada-
niach [14] stwierdzono wysoką zachorowalność na choroby układu krążenia,
w tym szczególnie na nadciśnienie tętnicze oraz zespoły bólowe kręgosłupa,
przewlekłe zmęczenie i zaburzenia snu.
We wnioskach, Autorzy sugerują potrzebę zwrócenia szczególnej uwagi
na czynniki szkodliwe obecne w środowisku oraz konieczność okresowej oceny
psychologicznej pracowników.
Analiza kondycji zdrowotnej młodzieży akademickiej z lat 1970–2010
wskazała, że w latach 70. najczęściej spostrzegano zaburzenia psychiczne, cho-
roby układu oddechowego, trawiennego i nerwowego. Obecnie, do najczęst-
szych należą schorzenia narządu ruchu, układu krążenia i układu oddechowe-
go, cukrzyca i zaburzenia psychiczne [2]. Najpopularniejszymi używkami
wśród młodzieży akademickiej były herbata czarna, kawa i piwo [4]. Nadwaga
występowała u 20 mężczyzn, częściej też występowało nadciśnienie.
3. Zanieczyszczenia wody, powietrza, gleby
Od dawna zarówno ścieki domowe, jak i przemysłowe były odprowadzane
do gleby, wiedziano bowiem, że naturalne mechanizmy fizyczne, chemiczne
i mikrobiologiczne są w stanie rozłożyć odprowadzane substancje.
Zanieczyszczenia wody są związane ze ściekami miejskimi i pozamiejskimi
pochodzącymi z rzeźni, zakładów chemicznych i metalurgicznych, są wśród
nich także syntetyczne składniki organiczne oporne na działanie bakterii: de-
tergenty, substancje chemiczne używane w rolnictwie, środki owadobójcze
i herbicydy. W wielu przypadkach taka woda jest używana do spożycia przez
ludność mieszkającą w niższym biegu rzeki.
Oczyszczanie wody polega na filtrowaniu i chlorowaniu, proces ten usuwa
bakterie z grupy Escherichia coli, nie usuwa jednak wirusów ani obleńców, nie
wpływa też na zanieczyszczenia chemiczne. Zanieczyszczenie wód środkami
chemicznymi używanymi w rolnictwie jest szczególnie duże po burzy, kiedy to
spływają one w dużej ilości do rzek. Woda przeznaczona do picia zawiera coraz
więcej różnych detergentów używanych w gospodarstwach domowych, odpa-
dy chemiczne i środki owadobójcze. Nie można wykluczyć objawów przewlek-
łego zatrucia wywołanych piciem takiej wody.
Skażenie powietrza związane jest z obecnością sadzy, kurzu, tlenków siar-
ki, kwasu siarkowego, pyłków kwiatowych i innych rodzajów alergenów, ga-
27
4. Znaczenie tworzyw sztucznych
zów spalinowych, substancji oleistych i smołowych. Zanieczyszczenie powie-
trza określa się jako smog – czyli równoczesne pojawianie się mgły i dymu, po-
wodujące podrażnienie oczu i błon śluzowych. Smog jest niebezpieczny dla osób
w podeszłym wieku, cierpiących na przewlekłe schorzenia układu sercowo-na-
czyniowego i oddechowego.
Dla przykładu, jakość powietrza w obszarze Wrocławia analizowano po-
przez mierzenie stężenia pyłu o średnicach powyżej 25 µm. Odwołano się do
francuskich norm oraz działano w oparciu o wytyczne Światowej Organizacji
Zdrowia. W 52 badanych dni spostrzegano przekroczenia wartości zalecanej
przez WHO [15].
Zanieczyszczenie powietrza wpływa znacząco na stan zdrowia i spodzie-
waną długość życia ludzi. Zwiększa ponadto ryzyko zachorowania na raka płuc
oraz choroby układu krążenia [5].
Stwierdzono, że wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne mają wła-
ściwości cytotoksyczne, immunotoksyczne, rakotwórcze i teratogenne. Ich roz-
powszechnienie w środowisku związane jest z rozwojem cywilizacji [9].
Aktualny stan wiedzy nie daje podstaw do wiązania narażenia na pole
elektromagnetyczne o częstotliwości 225 kHz i natężeniu składowej elektro-
magnetycznej 13 V/m z negatywnym skutkiem zdrowotnym [6].
Retrospektywne, dziesięcioletnie badania epidemiologiczne nad wpły-
wem pola elektromagnetycznego emitowanego przez Radiowe Centrum Nad-
awcze w Konstantynowie na zamieszkałą ludność nie wykazało, w porównaniu
do analogicznych populacji standardowych, wpływu na zwiększoną umieral-
ność ogólną i nowotworową oraz na wskaźnik umieralności niemowląt [6].
Przeprowadzone badania wśród dzieci w wieku 10–15 lat mieszkających od
urodzenia w tej strefie wykazały prawidłowy rozwój fizyczny, zgodny wiekowo
z populacją nienarażoną na pole elektromagnetyczne, rozwój umysłowy dzieci
był nawet w połowie ponad przeciętny [6].
4. Znaczenie tworzyw sztucznych
Tworzywa sztuczne znajdują szerokie zastosowanie w praktyce medycz-
nej, stomatologicznej i farmaceutycznej. Mogą one jednak wywoływać działanie
drażniące miejscowo i ogólnie. Przy długotrwałym kontakcie szybko polimery-
zujących estrów kwasu metyloakrylowego i innych tworzyw z tkankami, istnieje
ryzyko wywołania procesu nowotworowego.
Podczas spalania tworzyw sztucznych powstają substancje o silnych właś-
ciwościach toksycznych. Z toksykologicznego punktu widzenia największe zna-
czenie mają: chlorek winylu, styren, akrylonitryl, metakrylan metylu. Do wyro-
bu tworzyw sztucznych używa się także grafitu, talku, kredy, włókien azbesto-
wych, ziemię okrzemkową porcelitową i szamotową.
Dioksyny należą do najbardziej niebezpiecznych toksyn wyprodukowa-
nych przez człowieka. Powstają one jako efekt uboczny spalania odpadów przy
produkcji i utylizacji PCW, spalania związków zawierających chlor i węgiel.
W mniejszych dawkach działają mutagennie, uszkadzając układ immunolo-
Rozdział II. Zagrożenia dla zdrowia związane z rozwojem...
28
giczny i hormonalny. PCW jest najbardziej niebezpiecznym tworzywem sztucz-
nym (polichlorek winylu). Podczas pożaru uwalniają się ponadto wyjątkowo
toksyczne gazy – chlorowodór i dioksyny.
5. Biomonitoring
Biomonitorowanie jest to określanie skutków narażenia ludzi na nieko-
rzystne działanie środowiska, „dewastanty” fizyczne i chemiczne. To określenie
wchłoniętej dawki toksycznej związku chemicznego lub promieniowania ra-
dioaktywnego. To także badanie zawartości niepożądanych składników żyw-
ności.
Do określenia zawartości zanieczyszczeń w środowisku opracowano mo-
dele ekotoksykologiczne z użyciem Daphnia magna, Chlorella vulgaris i ho-
dowli tkankowych. Pentachlorofenol wykazywał toksyczność do tych testów
[10].
6. Katastrofy ekologiczne
Poza skażeniami i zagrożeniami występującymi na co dzień, spostrzegamy
katastrofy ekologiczne. Największą była katastrofa w Czarnobylu, zaś ostatnio
katastrofa w Japonii wywołana trzęsieniem ziemi. Trudno dziś ocenić odległe
skutki wpływu katastrof na życie ludzi tam mieszkających. Należy docenić efekt
paniki, stresu, który jest nie mniej groźny niż sama katastrofa.
Ogromne znaczenie mają także katastrofy związane z rozwojem niektórych
gałęzi przemysłu, np. w roku 1967 – katastrofa tankowca Toorrey Canyon, z któ-
rego wyciek ropy spowodował skażenie wybrzeży Kornwalii i Bretanii, czy
w 1989 r. katastrofa tankowca Exon Valdez na Alasce, gdzie ofiarami stały się
foki, morsy, wieloryby i ptaki.
Niebezpieczeństwa mają wpływ bezpośredni oraz pośredni – ze względu
na odległe skutki. Ekologiczne bezpieczeństwo wymaga działań prewencyjnych
oraz powołania wspólnego systemu z zastosowaniem nauki i prawidłowej me-
todologii.
7. Zanieczyszczenia środowiska
Przyczyn wielu chorób występujących w Europie i w Polsce trzeba szukać
w narastającym skażeniu środowiska przyrodniczego oraz w złym sposobie
odżywiania. W Polsce 27 obszarów uznano za tereny katastrofy ekologicznej.
W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym notuje się największą na świecie kon-
centrację strumieni związków siarki i metali ciężkich. Wysokie stężenie zanie-
czysz
Pobierz darmowy fragment (pdf)
