Darmowy fragment publikacji:
Tytuł oryginału: Lyndal Roper, Martin Luther: Renegade and Prophet
ks. prof. dr hab. Marcin Hintz, prof. dr hab. Jarosław Płuciennik, dr Jerzy Sojka
REDAKCJA NAUKOWA
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
Maciej Potz (Wstęp, rozdziały 1–9), Lucyna Chmielewska (rozdz. 10–19)
TŁUMACZENIE
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Bogusław Pielat
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: https://commons.wikimedia.org
Lucas Cranach the Elder, Portrait of Martin Luther
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017
© Copyright for Polish translation by Maciej Potz and Lucyna Chmielewska, Łódź 2017
© Copyright Lyndal Roper, 2016
Publikacja współfinansowana przez Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP
Publikacja współfinansowana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07744.16.0.M
Ark. wyd. 33,5; ark. druk. 31,75
ISBN 978-83-8088-816-6
e-ISBN 978-83-8088-817-3
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Dla mojego ojca
Stana Ropera
SPIS TREŚCI
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. MANSFELD I GÓRNICTWO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. UCZEŃ I STUDENT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. KLASZTOR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. WITTENBERGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. PODRÓŻE I DYSPUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. DEBATA LIPSKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. O WOLNOŚCI CHRZEŚCIJANINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. SEJM W WORMACJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. NA WARTBURGU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. KARLSTADT I CHRZEŚCIJAŃSKIE MIASTO WITTENBERGA . . .
11. KARCZMA „POD CZARNYM NIEDŹWIEDZIEM” . . . . . . . . . . . . . .
12. WOJNA CHŁOPSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. MAŁŻEŃSTWO I CIAŁO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. ZAŁAMANIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15. AUGSBURG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16. KONSOLIDACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17. PRZYJACIELE I WROGOWIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18. NIENAWIŚĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19. WOŹNICA IZRAELA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
15
31
51
67
93
121
141
161
187
209
231
255
273
289
325
341
367
391
411
429
455
459
477
~ 7 ~
SPIS ILUSTRACJI
41
44
70
32
34
1. Eisleben, miejsce urodzenia Lutra.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Ołtarz w kaplicy zamku Mansfeld. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3–5. Na ilustracjach do traktatu o górnictwie Georga Agricoli De re metallica z 1556 r., dwie
postawne niewiasty rozdrabniają rudę na długim stole metodą, która pozostawała w użyciu
jeszcze w XIX w. Dwie inne kobiety przesiewają węgiel drzewny, a na dolnej rycinie, w tle
olbrzymiego miecha widać służącą w krótkiej spódnicy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35–36
6. W górniczym folklorze, nad każdym minerałem opiekę sprawowała odpowiednia planeta
(nad miedzią – Wenus). W podręczniku górnictwa Ulricha Rühleina von Calwa z 1527 r.
miedź została przedstawiona pod postacią nagiej bogini miłości o obfitych piersiach i długich
kręconych włosach spływających na plecy. Bogini spogląda w lustro, a w prawej dłoni dzierży
wagę, symbol sprawiedliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Hans Luder, 1527 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Erfurt w Weltchronik Hartmanna Schedla z 1493 r. Katedra to duży budynek z widocznymi
schodami po lewej stronie ryciny; naprzeciwko kościół pw. św. Sewera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. i 10. Lektura tej broszury wydrukowanej w Norymberdze w 1515 r. daje pojęcie o tym, co
Luter chciał przekazać pokoleniu okresu reformacji. Jest to przewodnik turystyczny po od-
pustach, które wierny mógł otrzymać w Wiecznym Mieście w poszczególnych dniach roku,
z wyszczególnieniem liczby dni, na które opiewa odpust. Obliczenia przyprawiają o zawrót
głowy. Za pomocą specjalnych symboli oznaczono dni, w których pobożny pielgrzym może
uzyskać darowanie znacznej części kary czyśćcowej, „p” oznacza zaś odpust zupełny. Prze-
wodnik wylicza też wszystkie siedem kościołów dla pielgrzymów wraz z oferowanymi w nich
odpustami i zwięzłym opisem największych atrakcji, w rodzaju Kaplicy Jerozolimskiej, do
której kobiety miały wstęp tylko raz w roku. Dziełko zawiera ponadto sugestywny obraz twa-
rzy Chrystusa z chusty Weroniki przeznaczony do medytacji, a także wizerunek Chrystusa na
Krzyżu otoczonego pierścieniem z hostii. Cały ten przewodnik, skoncentrowany na zbawie-
niu, dobrze odzwierciedla stan umysłu Lutra i wielu innych wiernych, którzy pielgrzymowali
do Rzymu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Portret Anny Laminit z 1511 r. autorstwa Hansa Holbeina. Po lewej stronie szkic jest
podpisany lamanätly, a po prawej widnieje również pochodzący z XVI w. dopisek: dz nit ist,
„która nie jest”, czyli, inaczej mówiąc, „która jest oszustką”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Plan Wittenbergi, 1623 r. W lewym dolnym rogu trójkąta widać zamek elektora, a po
prawej stronie, na drugim końcu ulicy przy murze – klasztor augustianów. Miasto otaczała
fosa i fortyfikacje, które rozbudowywano w czasach Lutra (skarżył się na towarzyszące temu
uciążliwości). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. „Żydowska maciora” w ścianie zewnętrznej kościoła parafialnego w Wittenberdze. . . . . . .
94
95
78
80
~ 9 ~
14–16. Rysunki Łukasza (Lucasa) Cranacha z książki reklamującej wittenberski kościół zam-
kowy i jego skarby. Akwaforta przedstawia elektora Fryderyka i jego brata, księcia Jana, a są-
siadujący z nią drzeworyt – kościół zamkowy. Każda relikwia była zilustrowana: na trzecim
rysunku widnieje olej św. Katarzyny i głowy dziewic św. Urszuli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
98
17. Portret Christopha Scheurla pędzla Łukasza (Lucasa) Cranacha Starszego. . . . . . . . . . . . . . 103
18–20. Trzy drzeworyty z 1578 r. ilustrujące obrzędy inicjacyjne w Wittenberdze. Nowi stu-
denci mają poczernione twarze i błazeńskie czapki z rogami. Z uniwersytetu lipskiego zacho-
wały się ceremonialne narzędzia: pozłacana piła, szczypce, topór, szczotka, dzwonek. Choć
rytuały, takie jak udawana spowiedź, parodiowały wyraźnie obrzędy religijne, Luter opowia-
dał się za ich zachowaniem. Staupitz żartował, że Lutrowi potrzebny był diabeł – i rzeczywi-
ście, nigdy nie wzdragał się przed rytuałem, który w pewnym sensie uświadamiał chrześcija-
ninowi, w tym przypadku wstępującemu na uniwersytet, stan jego całkowitej grzeszności. . . 104
21. Eyn deutsch Theologia: das ist Eyn edles Buchleyn, Wittenberg 1518. Na okładce widnieje
drzeworyt przedstawiający zmartwychwstałego Chrystusa, z chorągwią zbawienia i ranami
ukrzyżowania, a także prosty grobowiec w kształcie skrzyni z nader oszczędnym renesanso-
wym obramowaniem. Z ust leżącego na pierwszym planie Adama wypełza wąż, a aniołowie,
uzbrojeni w narzędzia rolnicze, zagrzebują pierwszego człowieka z powrotem w ziemi. Dzieło
symbolizuje śmierć „starego Adama” i zmartwychwstanie Chrystusa w wiernym.. . . . . . . . . . . 114
22. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Wóz Karlstadta. Drzeworyt, podzielony na pół wzdłuż
osi poziomej, przedstawia wóz prowadzony przez brodatego starca – prawdziwego chrześcija-
nina – w kierunku krzyża. Za krzyżem stoi „ukryty Bóg”, cierpiący Chrystus, zgodnie z kon-
cepcją, którą Luter rozwinął w 95 tezach i w Heidelbergu. Na dole, wóz powożony przez Ecka
zmierza do piekła. Tylko wiara w Chrystusa, zdaje się głosić przesłanie dzieła, może doprowa-
dzić wiernego do prawdy. W dolnej części diabły łaszą się do Ecka i gromadzą w narożnikach,
obserwując, jak wóz nieuchronnie stacza się do ognia piekielnego, podczas gdy Eck i jego
tomistyczni sojusznicy powtarzają stare formuły teologii scholastycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
23–24. Martin Luther, Eyn Sermon von dem Hochwirdigen Sacrament, Wittenberg, 1519. Żą-
danie kielicha dla laikatu sygnalizowały także ilustracje. Na pierwszej stronie widniało cy-
borium, naczynie, w którym przechowywano i wystawiano na widok wiernych hostię. Po
odwróceniu strony ukazywał się kielich z winem, a obok prowokacyjne stwierdzenie Lutra:
„Co do mnie, uznałbym za właściwe, gdyby sobór powszechny Kościoła nakazał udzielanie
komunii pod dwoma postaciami wszystkim, tak jak księżom”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
25. Na stronie tytułowej drukowanego wydania kazania lipskiego Luter gestykuluje, tak jakby
nauczał, a pod spodem w tarczy widnieje jego „róża”, znak, który sobie wybrał, i który wkrótce
miał się stać sławny. Ubrany jest w habit mniszy i biret doktorski, a podpisany jako augustia-
nin i wittenberczyk, choć na pełną nazwę uniwersytetu zabrakło miejsca. . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
26. Drzeworyt ze strony tytułowej książki zwolennika Lutra Johannesa Agricoli z 1522 r., z ka-
rykaturami sześciu rzymskich katolików: Johannesa Ecka (z czapką błazna), Girolamo Aleandro
(lew), Augustina von Alveda (osioł), Dama (świnia), Thomasa Murnera (kot) i Hieronymusa
Emsera (kozioł). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
27. Strona tytułowa Wielkiego błazna luterańskiego Thomasa Murnera z 1522 r. Murner próbował
tu obrócić epitet użyty przez Lutra na swoją korzyść, przedstawiając go jako dużego błazna, wokół
którego krążą demony, siebie zaś jako dzielnego kota stającego w obronie Kościoła katolickiego. . 169
~ 10 ~
28. Rycina przedstawiająca Lutra, autorstwa Łukasza (Lucasa) Cranacha Starszego, która była
sprzedawana na sejmie i zyskała wielką popularność. W jednej z wcześniejszych wersji Luter
ma bardziej zaczepny wygląd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
29–30. Inne portrety Lutra wiele zawdzięczają rycinie Cranacha. Powyższy wizerunek poja-
wił się w broszurze z 1520 r. w języku dolnoniemieckim, wyjaśniającej, dlaczego Luter spalił
księgi papieskie. Widoczne tu inicjały imienia i nazwiska wraz z tytułem doktorskim – „D.
M. L.” – miały wkrótce stać się sławne. Uwagę przykuwają głęboko osadzone oczy refor-
matora. Różne wersje portretu były wykorzystywane w wydaniach rozmaitych dzieł, m.in.
O niewoli babilońskiej Kościoła i O świeckiej zwierzchności.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
31. Chciwość na rewersie Portretu młodzieńca Dürera z 1507 r., wyobrażona jako stara kobie-
ta z odkrytą pomarszczoną piersią, sięgająca do grubego trzosu ze złotem. . . . . . . . . . . . . . . . . 174
32. Martin Luther, Von der freyheyt eynes Christenmenschen, 1520 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
33. Drzeworyt Hansa Holbeina Młodszego (ok. 1519 r.), przedstawiający Lutra z maczugą jako
niemieckiego Herkulesa. Lewą ręką dusi Hoogstraatena, przeciwnika Reuchlina, a u jego stóp leżą
zgładzeni wcześniej Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Ockham i Piotr Lombard. W owym czasie za
głównych antagonistów Lutra uważano filozofów scholastycznych i wrogów humanizmu.. . . . . . . 181
34. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Georg Spalatin adoruje Krzyż, 1515 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
35. Portret Lutra obok strony tytułowej relacji z jego pobytu w Wormacji pt. Acta et res gestae,
D. Martini Lvtheri, wydanej w Strasburgu w maju lub czerwcu 1520 r. Możliwe, że to właśnie
ten wizerunek tak zirytował Aleandro. Autor, Hans Baldung Grien, bez wątpienia wzorował
się na oryginale Cranacha, ale dodał od siebie aureolę oznaczającą świętość i gołębicę, symbol
natchnienia Ducha Świętego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
36. Hermann von dem Busche, Passion D. Martins Luthers, oder seyn lydung, wydana w Stras-
burgu w 1521 r. Zdobi ją oryginalny drzeworyt przedstawiający Lutra, niewzorowany na
Cranachu, który nie znalazł też współczesnych naśladowców. Luter prezentuje się w pełnej
okazałości, z tonsurą i w mniszym habicie – pomnikowy bohater z wielką Biblią w ręku spo-
glądający czytelnikowi prosto w oczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
37. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Luter jako junkier Jörg, 1522 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
38. Passional Christi vnd Antichristi Melanchtona i Cranacha z 1521 r. Po lewej stronie Chry-
stus wygania lichwiarzy ze świątyni, po prawej zaś, zatytułowanej „Antychryst”, papież, w oto-
czeniu tłustych kardynałów i biskupów, podpisuje listy odpustowe i udziela dyspens (z pieczę-
ciami), za które dostaje zapłatę w postaci monet piętrzących się na stole. . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
39. Na ostatnich stronach Passional wniebowstąpienie Chrystusa przeciwstawione jest zstą-
pieniu papieża, w asyście diabłów o fantastycznych pyskach, dziobach i łapach, do ognia pie-
kielnego, w którym smaży się już opasły mnich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
40. Andreas Karlstadt, c. 1541/2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
41. Drzeworyt przedstawia Karlstadta i Lutra po obu stronach wozu, w którym siedzi Chry-
stus, podążając w kierunku zbawienia, podczas gdy odziany w zbroję Ulrich von Hutten pro-
wadzi skute łańcuchem duchowieństwo starego Kościoła, a Murner widoczny jest jako kot.
Obaj, Luter i Karlstadt, trzymają palmę zbawienia, ale Karlstadt bardziej rzuca się w oczy
niż Luter. Drzeworyt stanowił reminiscencję Wozu Karlstadta, zilustrowanego przez Crana-
cha – pierwszej wizualnej propagandy reformacji. Był wklejką broszury Hermanna von dem
~ 11 ~
Busche pt. Trivphvs veritatis. Sick der warheyt, długiego poematu, głoszącego pochwałę refor-
macji, opublikowanego w Spirze w 1524 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
42. W tym wrogim pamflecie z 1524 roku Luter, zidentyfikowany dzięki inicjałom umieszczo-
nym powyżej na ścianie, pokazany jest jako pozostający w zmowie z diabłem, który podaje
mu broszurę. Szponiasta stopa czyni diabła łatwo rozpoznawalnym, a jego filcowy kapelusz
jest oznaczony literą „s” jak szatan. Diabeł jest ubrany w chłopski strój. Obraz insynuuje, że
Luter pozostaje częścią szatańskiego sojuszu z chłopami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
43–44. Dwie ilustracje z traktatów Diepolda Peringera. Na pierwszej z nich chłop trzyma
różaniec, a drugą ręką wykonuje gest podobny do gestu czynionego przez kaznodzieję. Na
drugiej – pobożny chłop odziany w chłopskie buty trzyma cep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
45. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Marcin Luter i Katarzyna von Bora, 1526. Te podwójne por-
trety, których wiele przez lata opuściło warsztat Cranacha, pokazują Lutra bez tonsury, z wła-
ściwymi mu cechami: przenikliwymi oczami, z niewielkimi lokami wokół czoła i nad uszami
oraz ciężkimi policzkami. Jest on przedstawiany jako silna osobowość, ze spojrzeniem skiero-
wanym bezpośrednio na widza. Zupełnie inaczej Katarzyna. Jak w przypadku wszystkich kobiet
na portretach Cranacha jej podobizna jest domniemana, z niewiarygodnie wąską talią. Jej strój,
z mocno zasznurowanym gorsetem, upiętymi siatką włosami i prostym pierścieniem, jest stro-
jem szanowanej kobiety. Jest ona pokazywana czasami z, a czasami bez kwefy noszonej przez
żonate mieszczki; była, mimo wszystko, szlachcianką, nie mieszczką. Tylko szerokość kości po-
liczkowych, zwężających się w spiczasty podbródek, oraz skośne, nieco kocie oczy, przypomi-
nają jej cechy charakterystyczne, ale różne wersje portretów wyprodukowanych przez warsztat
Cranacha są tak odmienne, że ledwo można przyjąć, iż przedstawiają tę samą kobietę.. . . . . . . . 292
46. Johann Hasenberg, Lvdvs lvdentem lvdervm lvdens, Leipzig 1530. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
47. Portret Erazma autorstwa Hansa Holbeina Młodszego, 1523 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
48. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy Marcin Luter, 1532 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
49. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Prawdziwy portret Lutra, 1546 r. Na początku lat trzy-
dziestych XVI w., Luter „powiększył się”, pamiątkowe wizerunki reformatora powstałe na rok
przed jego śmiercią pokazują masywną sylwetkę pokaźnego człowieka władzy, bardzo różnią-
cego się od szczupłego, ascetycznie wyglądającego młodego mnicha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
50. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Luter i elektor saski przed krucyfiksem. Obraz ten w róż-
nych wersjach stał się bardzo wpływowy. Wykorzystany został w edycji Nowego Testamentu
Lutra z 1546 r., opublikowanego przez Hansa Luffta, i na stronach tytułowych kilku tomów
dzieł zebranych Lutra. Obraz podkreśla również znaczenie krucyfiksu w pobożności luterań-
skiej. Karlstadt odrzucił krucyfiks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
51. Strona tytułowa broszury Lutra poświęconej męczeństwu Leonharda Kaisera Von herr Len-
hard Keiser in Beyern vmb des Euangelij willen verbrant, ein selige geschicht, Norymberga 1528 r.
52. Broszura Suredabusa Cancrinusa z 1531 r., zatytułowana Ein new wunderbarlich mönchs
schiffung zawiera ewangelicką interpretację opowieści ze Spiry. Mnich po prawej stronie ma
szponiaste nogi, a wielu spośród pozostałych mnichów ma wielkie lub haczykowate nosy,
sugerujące ich diabelskość, seksualną rozwiązłość lub żydowskość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
53 i 54. „Papieski osioł” i „Mnisze cielę”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
55. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Marcin Luter i Filip Melanchton, 1543 r. . . . . . . . . . . . . . . 357
335
~ 12 ~
56. Heinrich Aldegrever, Jan z Lejdy, Król Anabaptystów, 1536 r. Znani artyści zaczęli wkrót-
ce tworzyć ryciny przedstawiające Jana z Lejdy i jego żonę, królową Divara – zwykłych ludzi,
którzy uczynili się rodziną królewską i którzy uosabiali niebezpieczeństwa anabaptyzmu.
Współcześni pisali o dwóch złotych koronach Jana, o kuli i berle, które trzymał, kiedy sie-
dział na koniu, o jego orszaku ubranym w błękit i zieleń oraz o dwóch jadących za nim mło-
dzieńcach, z których jeden trzymał Biblię i koronę, a drugi nagi miecz z napisem „Moc Boga
jest moja siłą” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
57 i 58. Portrety elektora i Anny Kasper Dornle. Luter wiedział, że będący kawalerem Fryde-
ryk Mądry miał przez wiele lat kochankę i plotkowano, że poślubił ją w sekrecie. W 1525 r.,
w roku swojej śmierci, elektor wykonał dwa dziewięciocalowe drewniane pudełka, wewnątrz
których znajdowały się portrety reliefowe. W jednym pudełku jego własny, a w drugim podo-
bizna podpisana „Anna Rasper [sic] pasierbica Dornle”. Portrety widoczne tylko przy otwar-
tych pudełkach, były pomnikiem sekretnej miłości. Jej włosy są splecione pod drobną siatką,
ubrana jest jak szanowana kobieta. Wzorowane na podwójnych portretach małżeńskich, tak
popularnych na początku XVI w., upamiętniają partnerstwo, które nie było ani przelotne, ani
wstydliwe. A ponieważ w tamtym wieku świat tworzono na nowo, nic dziwnego, że reforma-
torzy mogli podejmować ideę uregulowania takich związków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
59. Obraz ten, który poprzedza „pirackie” frankfurckie wydanie Mów stołowych Lutra
z 1569 r., pokazuje zaufany krąg osób siedzących wokół stołu, z Lutrem po prawej stronie; do
pierwotnej „drużyny” dodani zostali Johann Forster i Paul Eber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
60. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Johannes Bugenhagen, 1532 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
61. W 1539 r. opublikowano w Wittenberdze nowe wydanie klasycznego zapaśniczego trak-
tatu Fabiana von Auerswalda Ringer kunst, zilustrowanego przez Cranacha. Na drzeworytach
przebiegły stary nauczyciel, ubrany w prosty strój, rzuca elegancko odzianego, puszącego się
ucznia. Drukowano go na sprzedaż studentom, być może chętnym bardziej, by nauczyć się
sztuk walki niż studiować teologię.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
62. Marcin Luter, Ratschlag von der Kirchen, eins ausschus etlicher Cardinel, Bapst Paulo des
namens dem dritten, auff seinen Befelh geschrieben vnd vberantwortet. Mit einer vorrede D.
Mart. Luth., Wittenberga 1538. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
63. Herb papieski, 1538 r. Przedstawia roztrzaskane, skrzyżowane klucze Kościoła, reprezen-
tujące jego władzę nad duszami wiernych, kwestię, która zainspirowała 95 tez Lutra. Po lewej
stronie wisi Judasz, po prawej – papież. Papieską tarczę zdobią torby wybrzuszone pieniędzmi,
pokazując, że podobnie jak Judasz, papież sprzedał Chrystusa za pieniądze. . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
64. Narodziny papieża i kardynałów. Druki te można było kupić pojedynczo lub w zestawie,
mogły być kolorowane. Ozdobione łacińskimi wersetami, pełne klasycznych aluzji, przezna-
czone były dla wykształconego odbiorcy. Rysunek przedstawia papieża karmionego piersią
przez wiedźmę w otoczeniu Furii z wężowymi włosami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
65. Skąd pochodzą mnisi (Woher die Mönchen kommen sein) Łukasza (Lucasa) Cranacha Star-
szego. Obraz przedstawia kobietę-diabła siedzącą na szczycie szubienicy i wydalającą tonsu-
rowanych zakonników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
66. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, O początkach i pochodzeniu Antychrysta (Vom Ursprung
und Herkunft des Antichrist). Obraz ten przedstawia papieża jako otłuszczonego trupa, któ-
rego próbują reanimować diabły. Jest zupełnie nagi, z wyjątkiem tiary. Nawet Luter uważał,
~ 13 ~
że wyraźnie widoczne narządy płciowe mogły urazić kobiety, nazywając Cranacha „grubiań-
skim malarzem”, nakazywał mu być mniej dosadnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
67. To wydanie Lutrowego Małego kazania o lichwie, opublikowane w 1520 r., zawierające
wizerunek Żyda, sugeruje, że lichwiarzami byli Żydzi. Żyd mówi: „Zapłać w całości albo daj
odsetki, bo pragnę zysku”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
68. Pracownia Łukasza (Lucasa) Cranacha Starszego, Luter na łożu śmierci. Wykonano wiele
kopii tego obrazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
69. Ten portret Lutra pojawia się na odwrocie strony tytułowej pełnej relacji opisującej szcze-
gółowo jego śmierć, opublikowanej przez Justusa Jonasa w 1546 r. Portret pokazuje Lutra
w doktorskiej czapce, z jego pofalowanymi włosami, w akademickiej todze i kołnierzu, które
stały się teraz jego charakterystycznym strojem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
70. Maska pośmiertna Marcina Lutra, która do dzisiaj jest wystawiona w kościele mariackim
w Halle. Wykonując odlewy gipsowe miasto rościło sobie prawo, by stać się luterańskim miej-
scem pielgrzymkowym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
71. Popiersie Lutra w tym samym kościele. W środku bocznego balkonu znajduje się twarz
Lutra w płaskorzeźbie, kontrastując z manierystycznym tłem liści, owoców i innych wzorów.
Dookoła płaskorzeźby znajduje się inskrypcja Pestis eram vivus moriens ero mors tua papa
– „Żyjąc byłem twoją plagą, umierając będę twoją śmiercią, papieżu”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
72. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Marcin Luter, 1548. Ten drzeworytowy portret, stworzo-
ny po śmierci Lutra, przedstawia jego masywne ciało jako źródło autorytetu i pocieszenia.
438
73. Łukasz (Lucas) Cranach Młodszy, Marcin Luter, 1553 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
74. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Chrystus błogosławiący dzieci, 1538 r. . . . . . . . . . . . . . . . . 442
75. Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Zakon i Łaska, 1529 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
Ilustracje barwne
Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Hans i Anna Luder, 1527 r. (Bridgeman Art Library).
Panorama Wittenbergi z dziennika podróży hrabiego Ottheinricha z Palatynatu, 1536 r. (Univer-
sitätsbibliothek Würzburg).
Łukasz (Lucas) Cranach Młodszy, Nawrócenie Saula, 1547 r. (Bridgeman Art Library).
Johann von Staupitz, 1522 r. (Imagno/Getty Images).
Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Georg Spalatin, 1509 r. (Museum der bildenden Künste Leipzig).
Pielgrzymka Fryderyka Mądrego do Jerozolimy (Stiftung Schloss Friedenstein Gotha).
Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Marcin Luter i Katharina von Bora, ok. 1529 r. (Bridgeman Art
Library).
Łukasz (Lucas) Cranach Starszy, Marcin Luter i Filip Melanchton, 1546 r. (Bridgeman Art Library).
Detal z epitafium Łukasza Cranacha Młodszego dla Michaela Meyenburga, kopia, 1558 r. (Bridge-
man Art Library).
Albrecht Dürer, Ołtarz Wszystkich Świętych, 1511 r. (Bridgeman Art Library).
~ 14 ~
WSTĘP
Protestanci uważają nieomal za dogmat, że reformacja rozpoczęła się
31 października, czyli w wigilię Wszystkich Świętych roku 1517 – w chwili, gdy
nieśmiały mnich Marcin Luter przybił swoje 95 tez do drzwi kościoła zamko-
wego w Wittenberdze, puszczając tym samym w ruch rewolucję religijną, któ-
ra wstrząsnęła posadami zachodniego chrześcijaństwa. Według najbliższego
współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, któremu zawdzięczamy sugestywny
opis tego wydarzenia, opublikowanie tez przyczyniło się do przywrócenia „świa-
tła ewangelii”. Sam Luter chętnie świętował ten moment jako początek refor-
macji i w jego kolejne rocznice nigdy nie omieszkał wznieść stosownego toastu
w gronie przyjaciół1; a.
Każdemu historycznemu wydarzeniu, szczególnie tak wielkiej rangi, nie za-
szkodzi trochę odbrązowienia. Jak w 1962 r. zauważył historyk katolicki Erwin
Iserloh, sam Luter nigdy nie wspominał o całej tej historii, relacjonując jedynie,
że wysłał listy do arcybiskupa Moguncji Albrechta i biskupa Brandenburga Hie-
ronymusa Scultetusa, w których ostro potępił nadużycia związane ze sprzedażą
odpustów papieskich, i do których załączył swoje tezy2. Opowieść o umieszcze-
niu ich na drzwiach kościoła zamkowego dotarła do nas za pośrednictwem Me-
lanchtona i sekretarza Lutra Georga Rörera, z których żadnego nie było w owym
czasie w Wittenberdze3. Niektórzy sugerują, że tezy mogły zostać przyklejone,
a nie przybite do wrót kościelnych, co odbiera całemu wydarzeniu nieco drama-
tyzmu4.
Zapewne nigdy się już nie dowiemy, czy Luter posłużył się gwoździem, czy
kubełkiem kleju, ale nie ulega wątpliwości, że 31 października wysłał swoje tezy
arcybiskupowi Albrechtowi, najważniejszemu dostojnikowi kościelnemu w ca-
łych Niemczech. Towarzyszący im list tchnął pewnością siebie, a nawet wręcz
arogancją. Po uniżonym wstępie Luter skrytykował arcybiskupa za niedosta-
teczną troskę o własną owczarnię i zagroził, że jeśli Albrecht pozostanie bez-
czynny, „ktoś może powstać i, za pomocą publikacji, uciszyć kaznodziejów”,
a Zachowano układ przypisów zgodny z oryginalnym zapisem w książce L. Roper. W uprosz-
czonej formie (zapis skrótowy) zamieszczono pozycje ujęte w bibliografii, przytaczając zarazem peł-
ne zapisy innych (wybranych) pozycji.
~ 15 ~
którzy sprzedawali odpusty obiecujące nabywcom skrócenie pobytu w czyśćcu5.
Podobne pismo Luter skierował do swego bezpośredniego przełożonego, bisku-
pa Brandenburga. To właśnie te listy, a nie tezy wywieszone w prowincjonalnej
Wittenberdze, stanowiły wyzwanie, które nie mogło pozostać bez odpowiedzi.
Jednym z talentów Lutra, który wówczas ujawnił się w całej pełni, była umie-
jętność udramatyzowania sytuacji, zrobienia czegoś spektakularnego, co zwróci
na niego uwagę.
Reformacja Lutra na zawsze rozerwała jedność Kościoła katolickiego,
a w dłuższej perspektywie przyczyniła się do procesu sekularyzacji na Zacho-
dzie, katolicyzm utracił bowiem pozycję dominującą w wielu częściach Europy.
A wszystko to zaczęło się w najbardziej nieprawdopodobnym miejscu. Mały, nie-
dawno założony uniwersytet wittenberski nie cieszył się jeszcze dobrą reputacją;
samo miasto było placem budowy złożonym z „zabłoconych domów i brudnych
zaułków, gdzie na każdym kroku brodziło się po kostki w błocie”. Leżało na koń-
cu świata, jak szydzili humaniści z południa, z dala od wspaniałych miast cesar-
skich, takich jak Strasbourg, Norymberga czy Augsburg, o licznych powiązaniach
z modnymi podówczas Włochami. Sam Luter narzekał kiedyś, że było ono tak
daleko od cywilizacji, że „jeszcze trochę dalej, a znalazłoby się w jakimś barba-
rzyńskim kraju”6. Główny protagonista nie miał też zadatków na rewolucjonistę.
Dobiegając trzydziestego czwartego roku życia, Luter, po dwunastu latach kariery
w zakonie augustianów, został zaufanym administratorem zakonnym i profeso-
rem uniwersytetu. Do tego czasu prawie nic nie opublikował, a jego doświadcze-
nie w pisaniu tekstów na użytek szerszej publiczności ograniczało się do przy-
gotowywania tez do dysput, tekstów egzegetycznych i usługowym pisaniu kazań
dla leniwych kolegów. Choć Kościół nie odpowiedział od razu, 95 tez wywołało
w Niemczech prawdziwą burzę. Czytali je wszyscy, duchowni i świeccy; w ciągu
dwóch miesięcy stały się znane w całych Niemczech, a wkrótce potem także poza
ich granicami.
Niezależnie od tego, co dokładnie wydarzyło się 31 października 1517 r., zna-
czenie samych tez nie ulega wątpliwości: ów pojedynczy tekst stał się zarzewiem
całej reformacji. Tezy były zbiorem ponumerowanych twierdzeń przeznaczonych
do dysputy akademickiej, mimo że w tym przypadku nigdy do niej nie doszło
i przypuszczalnie nie było to intencją Lutra. Nie miały one ciągłej formy narracji,
ani nie były prawdami wiary; stanowiły raczej hipotezy, które miały zostać zwery-
fikowane w toku dalszego wywodu, i to tak lakoniczne, że ledwie zrozumiałe. Spo-
śród niewielu zachowanych egzemplarzy tekstu Lutra żaden nie pochodzi z samej
Wittenbergi7. Zostały wydrukowane jednostronnie na dużym arkuszu papieru
z przeznaczeniem do powieszenia na ścianie – co przydawałoby wiarygodności
historii o drzwiach kościelnych – choć ze względu na mały rozmiar czcionki były
mało czytelne. W nagłówku większą czcionką umieszczono wezwanie, w imieniu
Lutra, do dysputy na temat poniższych tez w Wittenberdze8.
~ 16 ~
Pierwsza teza głosi: „Gdy Pan i Mistrz nasz Jezus Chrystus powiada: «Po-
kutujcie», to chce, aby całe życie wiernych było nieustanną pokutą”b. W łacinie
akcent położony jest na główny czasownik – voluit – wskazujący, czego Chry-
stus pragnął, życzył sobie w odniesieniu do życia wiernych. Luter dodaje na-
tychmiast, że nie można tego rozumieć wyłącznie jako odprawianie czynności
pokutnych, które wyznaczy kapłan, takich jak zmawianie modlitw czy właśnie
kupowanie odpustów. To stwierdzenie, zwodnicze w swojej prostocie, zawie-
ra w istocie dogłębną krytykę fundamentów, na których spoczywał cały gmach
średniowiecznego Kościoła9.
Jak owo proste przesłanie mogło nieść tak daleko idące konsekwencje
i wywołać takie poruszenie? Luter nie był nawet pierwszym ani jedynym kryty-
kiem odpustów. Już w 1516 r. potępiał je w swoich kazaniach jego spowiednik,
augustianin Johann von Staupitz. W pewnym sensie Luter wyrażał tylko wy-
wodzące się od św. Augustyna stanowisko na temat istoty łaski: myśl, że nasze
dobre uczynki nie zapewniają zbawienia, i że jesteśmy w tym względzie zdani
na łaskę Boga. Luter twierdził wszak dodatkowo, że sakrament pokuty został
przez Kościół wypaczony, z aktu duchowego przeobrażając się w transakcję
pieniężną. Jego gniew wzbudził, jak później wspominał, dominikanin Johannes
Tetzel, który – zachwalając skuteczność swoich odpustów w pobliskim Jüterbo-
gu – posunął się do twierdzenia, że ich nabywca zostałby całkowicie zwolniony
z czyśćca, nawet gdyby zgwałcił Maryję Pannę. Mimo to, zważywszy, że odpu-
sty były dość częstym tematem gorących debat teologicznych i politycznych,
wielu uważało początkowo wystąpienie Lutra za kolejną odsłonę konfliktu mię-
dzy zakonami, w tym przypadku zadawnionego sporu między dominikanami
a augustianami.
W rzeczywistości stawka była znacznie wyższa. Twierdząc stanowczo, że
chrześcijanie nie mogą wykupić się z czyśćca dobrymi uczynkami, oglądaniem
relikwii czy nabywaniem odpustów, Luter kwestionował zdolność średniowiecz-
nego Kościoła do odpuszczania grzechów i pośredniczenia w zbawieniu przez
szafowanie sakramentów. Z jego perspektywy takie praktyki dowodziły funda-
mentalnego niezrozumienia istoty grzechu, pokuty i zbawienia. Jak zanotował
później kronikarz protestancki Friedrich Myconius, niektórzy parafianie Lutra
skarżyli się, że „nie chciał ich rozgrzeszać, bo nie wykazywali szczerej skruchy ani
postanowienia poprawy”. Zamiast tego kupowali listy odpustowe od Tetzla, „nie
chcieli bowiem poniechać cudzołóstwa, nierządu, lichwy, nieuczciwości i innych
grzechów i zła”10.
b LW 31, 25; WA 1, 233 (tłum. polskie: 95 tez ks. Marcina Lutra z 1517 roku, [w:] Wyznanie augs-
burskie (Konfesja Augsburska) z 1530 roku. 95 tez ks. Marcina Lutra z 1517 roku, Bielsko-Biała 2014, s. 79);
M. Luter, Tezy, tłum. I. Lichońska, [w:] Myśl filozoficzno-religijna reformacji XVI w., opr. L. Szczucki,
PWN, Warszawa 1972, s. 12.
~ 17 ~
Atakując pojmowanie pokuty, Luter uderzał w samo serce papieskiego Ko-
ścioła, całą jego strukturę finansową i społeczną, opierającą się w istocie na syste-
mie zbiorowego zbawienia, w którym jedni modlili się za innych, by skrócić ich
pobyt w czyśćcu. System ten utrzymywał całe rzesze księży, który żyli z odprawia-
nia mszy rocznicowych za dusze zmarłych; pobożne niewiasty świeckie w schro-
niskach dla ubogich, które modliły się w intencji łatwiejszej drogi przez czyściec
dla zmarłych; i bractwa, które modliły się za swoich członków, odprawiały msze,
organizowały procesje i fundowały specjalne ołtarze. Jednym słowem, system ten
kształtował życie religijne i społeczne większości średniowiecznych chrześcijan.
W jego centrum znajdował się papież, szafarz owego skarbca „zasług” – łaski,
którą można było rozdawać innym. Atakowanie odpustów musiało, prędzej czy
później, prowadzić do kwestionowania władzy papieskiej.
Choć nikt nie zmuszał ludzi do kupowania odpustów, cieszyły się one wiel-
kim powodzeniem. Gdy ich sprzedawcy przybywali do miasta:
bulla papieska [dokument zatwierdzający odpust z ołowianą pieczęcią papieża] obnoszona
była na satynowej lub złotej materii, a wszyscy księża, mnisi, rajcy miejscy, przełożony szkoły,
uczniowie, mężczyźni, kobiety, panny i dzieci wychodzili na jej spotkanie w procesji z flaga-
mi, świecami i śpiewem na ustach. Bito we wszystkie dzwony, grano na wszystkich organach
[…] [sprzedawcę odpustów] prowadzono do kościołów. Na środku kościoła stawiano czerwo-
ny krzyż, na którym wisiał sztandar papieski”11.
Całe przedsięwzięcie zostało tak doskonale zorganizowane, że odpusty były
drukowane na miejscu na pergaminie, włącznie z możliwością umieszczenia na-
zwiska osoby, dla której je przeznaczono.
Piorunujący efekt 95 tez Lutra należy też w części przynajmniej przypisać
momentowi, w którym zostały ogłoszone. W dniu Wszystkich Świętych w ko-
ściele zamkowym w Wittenberdze wystawiono wspaniałą kolekcję relikwii na-
leżących do elektora saskiego Fryderyka. Pielgrzymi ściągali tu tłumnie nawet
z dalszych okolic, bo za samo obejrzenie relikwii przysługiwał odpust. Tezy
zostały wywieszone zapewne w trakcie lub tuż przed tymi uroczystościami.
Wprawdzie niepiśmienni wieśniacy nie mogli ich odczytać, a piśmienni miesz-
czanie z pewnością niewiele z nich zrozumieli, ale adresaci listów Lutra, a także
jego koledzy-teolodzy z Wittenbergi doskonale pojmowali znaczenie tej daty.
Dla tych drugich tezy miały żywotne znaczenie, bo uniwersytet był finansowany
przez fundację Wszystkich Świętych, czerpiącą dochody z odprawiania mszy za
zmarłych i z pielgrzymów, którzy przybywali oglądać relikwie, by skrócić sobie
pobyt w czyśćcu.
Luter nie był jeszcze wtedy świadomy, że ten konkretny, atakowany przez nie-
go „skandal odpustowy” nie ograniczał się do prymitywnego Johannesa Tetzla,
którego slogan reklamowy brzmiał podobno: „gdy grosz w skrzynce zabrzęczy,
~ 18 ~
dusza z czyśćca uleci”. Działalność Tetzla była symptomatyczna dla całego sys-
temu fundamentalnych praktyk, które zapewniały Kościołowi dochody. Pienią-
dze uzyskane przez kaznodzieję miały w założeniu trafiać do Rzymu i finansować
przebudowę Bazyliki św. Piotra. W rzeczywistości połowę zgarniała natychmiast
bankierska rodzina Fuggerów z Augsburga, najbogatsi kupcy-kapitaliści tamtych
czasów, których dłużnikiem był Albrecht z Moguncji. Jako najmłodszy syn potęż-
nego rodu książęcego, Albrecht został w wieku 23 lat arcybiskupem Magdeburga.
Niedługo potem pojawił się nieoczekiwany wakat w archidiecezji mogunckiej,
najbogatszej stolicy biskupiej w Niemczech. Takiej okazji nie można było prze-
puścić, ale stolica apostolska starała się przeciwdziałać skupianiu stanowisk przez
biskupów, a po ingresie Albrechta w Magdeburgu ustanowiła na dodatek mini-
malny wiek – 30 lat – uprawniający do objęcia biskupstwa12.
Konflikt został rozwiązany po myśli Albrechta, gdy ten zobowiązał się do
wpłacenia 21 000 dukatów na budowę Bazyliki św. Piotra. Jako że taką sumą nie
dysponował, pożyczył od Fuggerów, nie bacząc na to, że ich działalność uważana
była przez Kościół za lichwę. Dług spłacał pieniędzmi uzyskiwanymi przez ludzi
takich jak Tetzel. Innymi słowy, tezy Lutra godziły nie tylko we władzę papieską,
ale także, choć on sam nie miał o tym pojęcia, w interesy najpotężniejszych ludzi
w Niemczech i najbogatszy dom bankowy Europy.
Początkowo 95 tez nie wywołało większego oddźwięku. Nie odbyła się żad-
na dysputa. Biskup Brandenburga nie odpowiedział, jak się zdaje, na list Lutra.
W zamian, gdy ten wysłał mu pełniejsze wyjaśnienie i obronę swojego stanowiska,
biskup zalecił tymczasowe wstrzymanie publikacji, co Luter wziął chyba, błędnie,
za wyraz poparcia dla swych idei. Albrecht z Moguncji był natomiast w Aschaf-
fenburgu, gdy list Lutra dotarł do jego stolicy, ale po powrocie także na niego nie
odpisał. Wysłał za to tezy do uniwersytetu magdeburskiego z prośbą o opinię teo-
logiczną, a następnie do Rzymu. W efekcie tego kroku tez nie można już było lek-
ceważyć, stały się bowiem przedmiotem papieskiego dochodzenia pod zarzutem
herezji. Urzędnicza decyzja Albrechta spowodowała, że z kwestii lokalnej, doty-
czącej niewielkiej części Niemiec, wystąpienie Lutra przedzierzgnęło się w sprawę
istotną dla całego Kościoła powszechnego.
*
Życie i obyczaje Lutra były bardzo prowincjonalne. Urodził się w Eisleben
w Saksonii i dziwnym zbiegiem okoliczności tamże zmarł. Wychował się w górni-
czym miasteczku Mansfeld, 7 mil na północ, studiował na uniwersytecie w Erfur-
cie, 45 mil na południowy zachód, a resztę życia spędził głównie w Wittenberdze,
50 mil na północny wschód od miejsca urodzenia. Tylko raz w życiu wybrał się
poza granice Świętego Cesarstwa Rzymskiego – do Rzymu – co dostarczyło mu
tylko zasobu antypapieskich anegdot i utwierdziło w przekonaniu o wyższości
~ 19 ~
wszystkiego, co niemieckie. Dużo podróżował po Saksonii, pozostając pod opieką
tutejszego władcy, zakaz cesarski uniemożliwiał mu natomiast przekraczanie gra-
nic prowincji. Pod koniec życia doskwierały mu dodatkowo kłopoty zdrowotne,
tak że musiał się przemieszczać na małym wózku, gdy potrzebował dostać się do
kościoła, by wygłosić kazanie. Stworzył sobie jednak sieć korespondentów i pasto-
rów, którzy zawdzięczali mu nominację i dalsze kariery, rozciągającą się na całe
cesarstwo, a nawet poza jego granice. A jego reformacja promieniowała z Niemiec
na Włochy, Anglię, Francję, Skandynawię i Europę Wschodnią.
Łatwo streścić biografię Lutra. Dzieciństwo miał zwyczajne, z wyjątkiem jed-
nego znaczącego faktu: pochodził z regionu górniczego. Panujące tu stosunki eko-
nomiczne zasadniczo różniły się od świata warsztatów rzemieślniczych i małych
przedsiębiorstw, typowego dla większości miast XVI-wiecznych, który ukształto-
wał tak wielu humanistów i uczonych. Rodzina Lutra inwestowała w wykształcenie
syna, przeznaczając go na prawnika – z takim bowiem zawodem pomógłby chro-
nić rodzinne przedsiębiorstwo górnicze. Jednak w 1505 r., ku niezadowoleniu ojca,
Marcin porzucił studia prawnicze i wstąpił do klasztoru augustianów w Erfurcie.
Znalazł się tu pod wpływem Johanna von Staupitza, przywódcy augustiańskiego
i współzałożyciela uniwersytetu wittenberskiego, który przekonał młodego zakon-
nika do podjęcia studiów teologicznych i uzyskania doktoratu. Pnąc się po szcze-
blach kariery zakonnej, Luter został następcą Staupitza na uniwersytecie i przyczy-
nił się do reformy uczelni. A potem, w 1517 r., światem wstrząsnęło 95 tez.
Tezy nie zawierały całościowego programu teologicznego. W istocie Luter
zradykalizował się pod wpływem oporu, jaki napotkał, a swą myśl teologiczną
rozwinął dopiero zmuszony do odpierania argumentów i zarzutów przeciwników.
Reformacja zrodziła się z serii dysput i sporów Lutra z jego antagonistami z Hei-
delbergu, Augsburga i Lipska. Luter wiedział, że karą za herezję byłoby spalenie na
stosie, i że gdyby został schwytany i osądzony przez Kościół, raczej nie uniknąłby
śmierci. Oznaczało to, że jego teologia powstawała pod podwójną presją: coraz
bardziej napastliwych ataków ze strony przeciwników i groźby męczeństwa.
W 1521 r. Luter, znany już teraz w całych Niemczech, został wezwany do
stawienia się przed cesarzem na sejmie w Wormacji, w obecności zebranych sta-
nów całego cesarstwa. Wielu sądziło, że nie podejmie takiego ryzyka, nic jednak,
jak sam powiedział, nie mogło go powstrzymać, nawet gdyby wiedział, że będzie
tam „tyle diabłów… co dachówek na dachach”. W Wormacji Luter wykazał się
niebywałą odwagą. Dla człowieka z gminu, stanąć przed cesarzem i najmożniej-
szymi panami cesarstwa, stawić czoła potędze Kościoła – było niezwykłym i nie-
zapomnianym przeżyciem. Było to wydarzenie określające całą jego przyszłość,
które zapewne przysporzyło reformacji więcej zwolenników niż jego teologia.
Jak w każdym takim przełomowym momencie, słowa i czyny Lutra rozniosły się
wśród ludu za pośrednictwem kazań i plotek, urastając w oczach słuchaczy do
niebywałych rozmiarów.
~ 20 ~
Sejm zakończył się jednoznacznym potępieniem nauk Lutra przez cesa-
rza. W drodze powrotnej z Wormacji Luter, znajdujący się teraz w śmiertelnym
niebezpieczeństwie, został uprowadzony z rozkazu swego władcy i protektora
Fryderyka Mądrego i umieszczony na dziesięć miesięcy w bezpiecznym zamku
Wartburg. Przystąpił tu od razu z zapałem do pisania, a także do tłumaczenia
Nowego Testamentu. Pod jego nieobecność reformacja w Wittenberdze rozwija-
ła się żywiołowo pod kierunkiem Andreasa Karlstadta, przybierała przy tym co-
raz bardziej radykalny charakter, podnosząc kwestie m.in. ubóstwa i moralności.
Gdy Luter powrócił do miasta w marcu 1522 r., zarządził natychmiast cofnię-
cie reform, uważał bowiem, że nastąpiły zbyt szybko. Poróżnił się też ostatecznie
z Karlstadtem, który zajął odmienne stanowisko w sprawie Eucharystii, twierdząc,
że Chrystus nie jest fizycznie obecny w chlebie i winie. Luter zdecydowanie taką
interpretację odrzucał.
Zerwanie z Karlstadtem było symptomatyczne, zwolennicy Lutra zaczęli bo-
wiem postrzegać jego teologię przez pryzmat własnych doświadczeń, on zaś mógł
się na to zżymać, ale nie potrafił nad tym zapanować. Równolegle z rozprzestrze-
nianiem się reformacji rozpoczął się jej podział, gdyż wielu wyznawców w połu-
dniowych Niemczech, w miastach szwajcarskich, na Śląsku, a nawet w Saksonii
dawało posłuch argumentom zaprzeczającym prawdziwej obecności ciała Chry-
stusa w Eucharystii. W całym cesarstwie ludzie zaczęli się domagać ewangelicznej
wolności, powoływania pastorów ewangelickich i obalenia władz. Jak od samego
początku prorokowali przeciwnicy Lutra, jego przesłanie wywołało rewolucję.
W 1524 r. wybuchła wojna chłopska, największe powstanie w dotychczasowej hi-
storii Niemiec, któremu w Europie dorównała dopiero rewolucja francuska. Luter
zajął początkowo wyważone stanowisko, piętnując chłopów, ale jednocześnie, ni-
czym starotestamentowy prorok, krytykując władców, ostatecznie jednak udzie-
lił poparcia książętom. Dobrze ilustruje to społeczny konserwatyzm luterańskiej
reformacji.
Gdy wojna chłopska trwała w najlepsze, Luter postanowił się ożenić, by,
jak wyjaśniał „zrobić Diabłu na złość”. Trudno chyba o osobliwsze uzasadnienie
ożenku ze strony pana młodego13. Małżeństwo Lutra było istotnie szokujące i kło-
potliwe nie tylko dla diabła, ale przede wszystkim dla Kościoła. Bądź co bądź był
księdzem i mnichem, jego zaś wybranka, Katharina von Bora – zakonnicą; oby-
dwoje składali śluby czystości. Luter wkroczył w nowy etap życia: z ascetycznego,
bladego mnicha przeistoczył się w głowę rodziny, męża, a niedługo także i ojca.
Nie musiał jednak wyprowadzać się z opuszczonego klasztoru: władca Saksonii
po prostu darował budynki klasztorne jemu i jego potomkom. Jego dom, zawsze
pełen gości, studentów i kolegów po fachu, stał się wzorcem gospodarstwa domo-
wego dla przyszłych pokoleń pastorów ewangelickich.
Wciąż nie istniał jeszcze nowy Kościół. W 1530 r. cesarz Karol V zwołał ko-
lejny sejm na ziemi niemieckiej, tym razem do Augsburga. Było już jasne, że nie
~ 21 ~
uda się doprowadzić do pojednania katolików z luteranami, a i w łonie samej
reformacji wystąpił spór o komunię świętą, przy czym przeciwników Lutra nie
dopuszczono do głosu na sejmie. Resztę życia Lutra wypełniły wysiłki na rzecz
osiągnięcia jakiegoś porozumienia z sakramentarzami. Gdy ostatecznie doszło do
nietrwałej ugody, Luter był przekonany, że od początku miał rację. Takie podejście
stanowiło zalążek przyszłych kłopotów ruchu. Jego retoryka antypapieska stawała
się coraz ostrzejsza, a zdemaskowanie papieża jako Antychrysta urosło wręcz do
rangi fundamentalnego aksjomatu jego teologii. Ostatnie lata życia Lutra upłynę-
ły wśród gwałtownych dysput z dawnymi zwolennikami i wściekłych ataków na
Żydów. Po jego śmierci obóz reformacji podzielił się na rozmaite ugrupowania,
z których każde powoływało się na autorytet mistrza. Ta tradycja podziałów prze-
trwała w luteranizmie przez długie lata.
*
Tak przedstawiają się fakty, nie oddają one wszak wewnętrznego rozwoju
Lutra, który jest właściwym punktem odniesienia niniejszej książki. Skąd czerpał
siłę, by przeciwstawić się cesarzowi i stanom Rzeszy w Wormacji? Co przywiodło
go do tego punktu? Dlaczego zerwał z Andreasem Karlstadtem, swym oddanym
zwolennikiem z pierwszych lat reformacji? Dlaczego w ogóle Luter raz po raz
wchodził w konflikty z najbliższymi współpracownikami, zrażając ich do siebie na
zawsze i wywołując obawę u swych zwolenników, że i oni mogą się narazić na jego
gniew? Jak człowiek, który zarzekał się, że „nie zmuszą mnie do żeniaczki”, stał się
wzorcem żonatego pastora? Książka niniejsza dokumentuje przemiany emocjo-
nalne, jakie zaszły u Lutra pod wpływem zainicjowanego przezeń ruchu religijne-
go. Osobowość Lutra wywołała znaczące skutki historyczne – dobre i złe. Refor-
mację stworzyła jego niezwykła odwaga i świadomość celu. Jego upór i skłonność
do demonizowania przeciwników nieomal ją zniszczyły.
Psychohistoria od dawna ma złą prasę ze względu na jej skłonność do wy-
jaśniania złożonych osobowości i procesów historycznych za pomocą prostych
wzorców i cech wytworzonych we wczesnym dzieciństwie. Życie Lutra stało się
przedmiotem słynnych studiów psychobiograficznych, w tym Young Man Luther
Erika Eriksona, i poświęconego mu rozdziału w Ucieczce od wolności Ericha
Fromma. Obaj autorzy byli psychoanalitykami14. Erikson był ponadto psycho-
logiem rozwojowym pracującym z młodzieżą, a jego interesująca praca wydana
w powojennej Ameryce pozostaje pozycją klasyczną. Niemniej, jedną z najważ-
niejszych cech reformacji Lutra jest to, że nie była ona dziełem młodego człowieka.
Jak postaram się wykazać, choć relacja z ojcem miała kluczowe znaczenie dla oso-
bowości i religijności Lutra, a ojcostwo stało się jedną z podstawowych kategorii
jego teologii, „autorytety ojcowskie” były zaledwie jednym z wielu czynników,
które go ukształtowały.
~ 22 ~
Czy inspirowana psychoanalizą biografia człowieka, którego wcześniejsze bio-
grafie stały się często wręcz synonimem najgorszego gatunku redukcjonistycznej
historii15, nie jest przedsięwzięciem skazanym na porażkę? Takie podejście wią-
że się z ryzykiem wyolbrzymienia roli jednostki – tak jak czyniła to notorycznie
XVI-wieczna hagiografia luterańska – przez co nie da się wyjaśnić, dlaczego idee
Lutra znalazły posłuch u tak wielu ludzi i w jaki sposób przyczyniły się do stwo-
rzenia ruchu społecznego. Wysuwa się też zarzut, że podejście psychoanalityczne
trywializuje teologię, redukując jej główne idee do skutków nieuświadomionych
pragnień czy konfliktów, a tym samym uniemożliwia zrozumienie, dlaczego kwe-
stie obecności Boga w Sakramencie albo istoty pokuty stały się tak palące.
Zarazem jednak na temat Lutra dotrwało do naszych czasów takie bogactwo
materiałów źródłowych, że o jego życiu wewnętrznym wiemy znacznie więcej niż
o życiu jakiejkolwiek innej postaci z XVI w. Dzięki zachowanej korespondencji
możemy odtworzyć jego relacje z przyjaciółmi i kolegami, a nawet poznać jego
sny. Jego dzieła zebrane – słynna edycja weimarska – liczą 120 tomów, w tym
11 tomów listów i 6 tomów Mów stołowych. Materiały te pozwoliły historykom
odtworzyć szczegółowo rozwój jego teologii i precyzyjniej datować rozmaite wy-
darzenia. Ja stawiam sobie za cel coś innego: zrozumieć Lutra jako człowieka.
Chcę wiedzieć, jak XVI-wieczny człowiek postrzegał otaczający go świat i dla-
czego właśnie w ten sposób. Chcę spenetrować jego wewnętrzne krajobrazy, by
lepiej zrozumieć jego idee dotyczące ciała i ducha, uformowane jeszcze zanim
dokonał się nowoczesny rozdział umysłu od ciała. Szczególnie zaś interesują mnie
sprzeczności kryjące się w koncepcjach Lutra. Mamy bowiem do czynienia z czło-
wiekiem, który w pewnych wypowiedziach wznosił się na szczyty mizoginii, ale
zarazem twierdził, że seks małżeński powinien dostarczać cielesnej przyjemności
zarówno mężczyźnie, jak i kobiecie. Nie potrafiłam sobie odmówić próby bliższe-
go zbadania tego paradoksu.
Luter odznaczał się niezwykłą charyzmą. Potrafił być oddanym przyjacielem,
a zarazem bezwzględnie odsuwać tych, którzy w jego opinii zbłądzili albo okazali
się nielojalni. Teologia Lutra odzwierciedlała jego charakter. Związek ten bardzo
wyraźnie dostrzegał Melanchton, jeden z jego pierwszych biografów i najbliższy
współpracownik: „Jego charakter był niemal, rzec by można, najmocniejszym do-
wodem” jego doktryny16. Teologia Lutra nabiera życia, gdy zestawimy ją z kon-
fliktami psychicznymi, które wyzierają z jego listów, kazań, traktatów, rozmów
i egzegezy biblijnej. Tego rodzaju ponowne odczytanie źródeł, wolne od balastu
badań prowadzonych z pozycji wyznaniowych, pokaże, dlaczego pewne, na pozór
akademickie i zawiłe, kwestie doktrynalne miały tak głębokie znaczenie dla niego
i jemu współczesnych i dlaczego znaczenie to mogą zachować do dziś. Korzysta-
nie z dorobku psychoanalizy może zatem rzucić światło nie tylko na samego Lutra
jako człowieka, ale także na rewolucyjne zasady religijne, którym poświęcił życie,
i które po dziś dzień oddziałują z tak wielką mocą.
~ 23 ~
Książka niniejsza nie jest uniwersalną historią reformacji, ani nawet historią
reformacji w Wittenberdze. Nie daje też ogólnej interpretacji luteranizmu. Próbu-
je natomiast wykazać, że nasze rozumienie reformacji na ziemiach niemieckich
zostało zniekształcone przez nadmierną uwagę, jaką powojenni uczeni zachodni
poświęcali miastom południa. Winę ponosi za to częściowo zimna wojna, gdy ba-
dacze z Zachodu nie mieli swobodnego dostępu do archiwów na Wschodzie, a ich
wschodnich kolegów bardziej od Lutra interesowały ruchy społeczne i spuścizna
radykała religijnego i rewolucjonisty Thomasa Müntzera. Historia społeczna lute-
ranizmu jest przez to słabo zbadana i wciąż brakuje tak bogatego, wielostronnego
obrazu rozwoju tego ruchu, jakim dysponujemy w odniesieniu do dużych miast
południa. Historycy zachodnioniemieccy, którzy gorliwie poszukiwali w swych
dziejach demokratycznego rodowodu, idealizowali wolne miasta rządzone przez
wybieralne rady. Próbowali uciekać przed utożsamianiem reformacji z konformi-
zmem politycznym i posłuszeństwem władzy, wskazując na całą gamę lokalnych,
oddolnych reformacji, których poglądy na temat sakramentów, wizerunków i re-
form społecznych bardzo odbiegały od stanowiska Lutra. W rezultacie uzyska-
liśmy jednak wypaczony obraz reformacji. Brak nam spojrzenia na luteranizm
w jego rodzimym kontekście społecznym i kulturowym, który tak bardzo różnił
się przecież od środowiska społeczno-politycznego miast południowych – choćby
pod względem kultury politycznej i struktury gospodarczej. Nie rozumiemy tak-
że, jak na rozwój luteranizmu wpłynęła konfrontacja z religią reformowaną, pre-
kursorką kalwinizmu, stojąca pod znakiem wrogości i zerwanych sojuszy. Moja
książka nie wypełni wszystkich tych luk, ale chciałabym zaproponować nowe po-
dejście do teologii Lutra, osadzając go w kontekście społeczno-kulturowym, który
go ukształtował.
*
Luter był częścią mojego życia dłużej niż byłabym skłonna przyznać. Poja-
wił się już w dzieciństwie, bo mój ojciec przez kilka lat pełnił funkcję pastora
prezbiteriańskiego. Choć nie trwało to długo, widziałam, jak ciężkie bywało dla
obydwojga rodziców prowadzenie życia rodzinnego na widoku publicznym. Ta
dziwna czarna sutanna przekształcała tatę w jakąś całkiem inną istotę. Cały jego
gabinet zastawiony był od podłogi po sufit książkami teologicznymi, ale kongre-
gacja tęskniła za jego mniej uczonym poprzednikiem. Siłą rzeczy zetknęłam się
z problemami władzy, którą zbór powierzył mojemu ojcu, której powagę podkre-
ślała ambona i ciężkie czarne szaty, niepasujące do australijskiego klimatu, i któ-
ra chwilami tak bardzo mu ciążyła. Byliśmy wyjątkowi, a zarazem upokarzająco
zależni od innych: na plebanii nie można było nic naprawić ani kupić żadnego
wyposażenia bez zgody kongregacji. Jak wyraził się kiedyś jeden z wiernych, „Nie
potrzebuje pan wykładzin, by spełniać posługę Bożą”.
~ 24 ~
Tak się akurat złożyło, że Luter wywierał wówczas na Kościół prezbiteriański
w Melbourne większy wpływ niż duchowy protoplasta tego wyznania Jan Kalwin,
ponieważ kilku australijskich teologów uniwersyteckich studiowało w Tybindze
u luterańskich profesorów. Jakiś czas później, gdy ojciec odszedł z Kościoła, a ja
zaczynałam studia doktoranckie, sama uczyłam się w Tybindze pod okiem ho-
lenderskiego profesora Heiko Obermana, założyciela Instytutu Późnego Średnio-
wiecza i Reformacji, którego badania zmieniały nasze pojmowanie teologii póź-
nośredniowiecznej. Na pierwszym semestrze uczęszczałam na jego wykłady, które
przeistoczyły się później w najlepszą chyba z dotychczasowych biografii Lutra.
Również podczas mojego pobytu w Tybindze Hans Küng, katolicki profesor tej
uczelni, utracił licencję na nauczanie teologii katolickiej, bo zakwestionował nie-
omylność papieską. Wychodziło na to, że zagadnienia władzy, wolności i posłu-
szeństwa, które Luter podniósł stulecia temu, pozostają nadal aktualne. Te ciągle
żywe kwestie utrzymywały teologię luterańską w centrum moich zainteresowań
naukowych i osobistych.
Większość biografii Lutra wyszła spod pióra historyków Kościoła. Wybitnym
wyjątkiem jest wydana niedawno praca historyka Heinza Schillinga, pierwsza,
która umieszcza Lutra w szerszym kontekście historycznym i równą wagę przy-
kłada do jego antagonisty Karola V17. Ja sama nie jestem historykiem Kościoła,
tylko historykiem religii, ukształtowanym przez historię społeczną i kulturową
ostatnich dziesięcioleci, a zwłaszcza przez ruch feministyczny. Nie zamierzam ani
idealizować Lutra, ani umniejszać jego znaczenia. Nie chcę też na siłę nadawać
spójności jego postaci. Zamiast tego pragnę go zrozumieć i wyjaśnić wstrząsy,
jakie wywołał on sam i protestantyzm, nie tylko w odniesieniu do władzy i po-
słuszeństwa, ale także w sferze relacji między płciami i postrzegania przez kobiety
i mężczyzn ich egzystencji fizycznej.
Gdy rozpoczynałam studia magisterskie, istniało bardzo niewiele opracowań
zachodnich uczonych na temat luterańskich regionów we wschodnich Niemczech,
w których rozwijała się reformacja. Miało to związek z podziałem kraju w okresie
zimnej wojny. Jednym z nielicznych wyjątków był doktorat Boba Scribnera (któ-
ry został później promotorem mojej pracy doktorskiej) o reformacji w Erfurcie.
Większość studiów lokalnych o reformacji poświęcona była miastom na południu
Niemiec, pozostającym pod wpływem teologii reformatorów takich, jak Ulrych
Zwingli czy Martin Bucer, nie zaś regionom luterańskim18. Badacze z NRD sku-
piali z kolei uwagę na wojnie chłopskiej i na postaci przeciwnika Lutra Thomasa
Müntzera jako przywódcy rewolucyjnego. Historia społeczna Wittenbergi pozo-
stawała praktycznie niezbadana, co wypaczało naszą znajomość dziejów reforma-
cji. Większość biografii pisano bez wyczucia realiów społecznych i kulturowych
Saksonii i samej Wittenbergi, co rodziło skłonność do przedstawiania Lutra jako
samotnego herosa teologicznego, stojącego ponad czasem i przestrzenią. Zdarzały
się mimo to prace, które podważały ten obraz. Zakrawa na ironię, że najlepsze
~ 25 ~
studium naukowe Wittenbergi – książka Edith Eschenhagen z 1927 r. na temat
historii społecznej i ekonomicznej miasta, pisana na podstawie archiwów podat-
kowych – daje świadectwo aktywności ruchu kobiecego19.
Gdy w 2006 r. zaczynałam pracę nad niniejszą książką, wszystkie te dzieła
wywierały na mnie silny wpływ i wzmacniały moje przekonanie, że warunkiem
koniecznym do zrozumienia Lutrowej reformacji jest wyczucie miejsca. Spędzi-
łam mnóstwo czasu w archiwach wittenberskich przechowywanych w zamku Fry-
deryka Mądrego, ale w przerwie na lunch włóczyłam się po mieście. Odwiedziłam
też wszystkie miejsca, w których Luter mieszkał, zanim przeniósł się do Witten-
bergi. Moje lektury w archiwum nie dotyczyły tylko szczegółów z życia mego
bohatera, ale także miejscowych stosunków ekonomicznych i struktur władzy.
Wielu współczesnych Lutra – przyjaciele, a
Pobierz darmowy fragment (pdf)
