Darmowy fragment publikacji:
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WIELKA HISTORIA
POLSKI
Uniwersytetowi Jagielloñskiemu
na szeæsetlecie odnowienia
dedykuj¹ - Autorzy, Komitet
Redakcyjny i Oficyna Wydawnicza
FOGRA
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
KOMITET REDAKCYJNY
prof. dr hab. Stanis³aw Grodziski
prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski
prof. dr hab. Marian Zgórniak
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej
do Trzeciej
Rzeczypospolitej
(1945 - 2001)
Andrzej Leon Sowa
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
KOLEGIUM
REDAKCYJNE
Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny,
Piotr Turkot - koordynator projektu,
Piotr Rabiej - redaktor odpowiedzialny,
Przemys³aw Gryc - opracowanie kapsu³ i tekstów ród³owych
Andrzej Najder - redakcja techniczna
KOREKTA
A³³a Sarachanowa
PROJEKT GRAFICZ-
NY KSI¥¯KI
Piotr Turkot
PROJEKT OK£ADKI
Anna Siermontowska-Czaja
WYBÓR ILUSTRACJI
Bo¿ena Kuternoziñska-Kuler, Piotr Turkot
Agencja Fotograficzno-Reklamowa Najder, Archiwum FOGRY,
ZDJÊCIA
Archiwum Tygodnika Powszechnego, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, Archiwum NSZZ Solidarnoæ Ma³opolska,
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu, Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie,
Corel Stock Photo Library, East News, Filmoteka Narodowa, Instytut Polski i Muzeum im. gen.
Sikorskiego w Londynie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Szczecinie,
Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Plakatu w Wilanowie, Muzeum Zamoyskich
w Koz³ówce, Orodek Karta w Warszawie, Polska Agencja Prasowa - Centralna Agencja
Fotograficzna, Wojskowa Agencja Fotograficzna, Wojskowy Instytut Historyczny w Warsza-
wie, Wydawnictwo Dolnol¹skie, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych w War-
szawie, Zak³ad Historii Ruchu Ludowego w Warszawie, Zbiory Andrzeja Friszke, Zbiory Cze-
s³awa Brzozy, Zbiory Emili i Tadeusza S³owakiewiczów, Zbiory Stanis³awa Stommy, Zbiory
B. Wita, Zbiory B. Wróbel, Zbiory Zbigniewa Nosowskiego, ¯ydowski Instytut Historyczny
w Warszawie, Jerzy Baranowski, Jacek Bednarczyk, Marek Broniarek, Erazm Cio³ek, Stani-
s³aw D¹browiecki, S³awomir Dêbski, Andrzej Friszke, Mariusz Górka, Tomasz Gzell, Rafa³
Habielski, Aleksander Kêplicz, Stefan Kraszewski, Damazy Kwiatkowski, Zbigniew Matuszew-
ski, Filip Miller, Rajmund Mydel, Jerzy Najder, Edmund Pepliñski, Rados³aw Pietruszka, Henryk
Rosiak, Witold Rozmys³owicz, Rydzewski, Cliff Schiappa, Andrzej Leon Sowa, Szczeciñski,
Mariusz Szyperko, Taragoñski, Jacek Turczyk, Agnieszka Turkot, Tymiñski, Edmund Uchy-
miak, Jerzy Uklejewski, Piotr Walczak, Teodor Walczak, Tadeusz Warczak, Zdzis³aw Wdowiñ-
ski, Wierucki, Andrzej Wituszyñski, Przemys³aw Wierzchowski, Leszek Wróblewski, Tadeusz
Zagodziñski, Teresa ¯ó³towska-Huszcza
KAPSU£Y
Andrzej Leon Sowa (s. 92), Maria Malatyñska (s. 225), Jan Pieszcza-
chowicz (s. 156)
MAPY, WYKRESY
Przemys³aw Gryc, Piotr Rabiej, Tomasz Salwierz, Andrzej Leon
Sowa, Grzegorz Telega
ã by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAKÓW 2001
ISBN 83-85719-35-0 komplet
ISBN 83-85719-62-8 T. 10.
OFICYNA WYDAWNICZA
KRAKÓW, ul. Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego 19
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treci
S³owo wstêpne
I. Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego (1944-1948)
Pocz¹tki w³adzy komunistycznej (1944-1945)
Polska w nowych granicach. Przemiany spo³eczne i gospodarcze
w latach 1945-1947
Próba wprowadzenia ustroju demokratycznego w Polsce (1945-1947)
Totalitaryzacja systemu sprawowania w³adzy (1947-1948)
Emigracja polityczna (1945-1948)
¯ycie kulturalne i naukowe (1944-1948)
II. Kulminacja polskiego stalinizmu i prze³om
padziernikowy (1949-1956)
Od powstania PZPR do rewelacji Józefa wiat³y (1949-1954)
Polska gospodarka i spo³eczeñstwo w latach planu szecioletniego
Lata odwil¿y (1955-1956)
¯ycie kulturalne i naukowe (1949-1956)
Emigracja polityczna (1949-1956)
III. Siermiê¿ny socjalizm W³adys³awa Gomu³ki (1957-1970)
Umacnianie w³adzy (1957-1966)
Od marca do grudnia (1967-1970)
Ma³a stabilizacja czy stagnacja gospodarcza?
Emigracja polityczna (1957-1970)
¯ycie kulturalne i naukowe (1957-1970)
IV. Dekada Edwarda Gierka (1970-1980)
Aby Polska ros³a w si³ê, a ludzie ¿yli dostatniej (1970-1976)
Narastanie kryzysu politycznego (1976-1980)
Strategia dynamicznego rozwoju gospodarczego
i jej za³amanie (1970-1980)
Emigracja polityczna (1970-1980)
¯ycie kulturalne i naukowe (1970-1980)
V. Od powstania Solidarnoci do sejmu kontraktowego
(1980-1989)
Pod znakiem Solidarnoci (1980-1981)
Lata stanu wojennego (1981-1983)
Od prób stabilizacji systemu realnego socjalizmu do przegranych
wyborów parlamentarnych (1983-1989)
Zapaæ gospodarcza
Emigracja polityczna (1980-1989)
¯ycie kulturalne i naukowe (1980-1989)
7
9
9
27
39
55
67
71
81
81
113
121
147
159
167
167
191
210
219
222
233
233
249
264
272
276
281
281
297
311
329
335
337
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
VI. Lata Trzeciej Rzeczypospolitej (1989-2001)
Przed pierwszymi wolnymi wyborami parlamentarnymi (1989-1991)
Koalicje postsolidarnociowe u w³adzy (1991-1993)
Rz¹dy socjaldemokratów i ludowców (1993-1997)
Akcja Wyborcza Solidarnoæ i Unia Wolnoci
u steru rz¹dów (1997-2001)
Gospodarka i spo³eczeñstwo
¯ycie kulturalne i naukowe (1989-2001)
Zakoñczenie
Zestawienie wybranej literatury
Indeks
343
343
357
363
371
382
394
399
401
403
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
S³owo wstêpne
Okrelenie Polska Ludowa u¿ywane wobec pañstwa polskiego w latach 1945-1989,
nie jest pojêciem precyzyjnym. Niezale¿nie od tego, jak¹ nazwê nosi³ wówczas kraj, istotne
jest, ¿e dominowa³ w nim ustrój niedemokratyczny, w którym sprawowanie w³adzy by³o
zagwarantowane dla ludzi oficjalnie przynajmniej deklaruj¹cych swoj¹ przynale¿noæ do
formacji komunistycznej oraz ¿e by³ on w zasadniczych sprawach zale¿ny od w³adz ZSRR.
W ten sposób Polska Ludowa wpisuje siê w ci¹g takich form pañstwowych, jak Ksiêstwo
Warszawskie czy Królestwo Kongresowe. Po okresie przejciowym, trwaj¹cym od czêcio-
wo demokratycznych wyborów do sejmu i senatu w 1989 r., po w pe³ni demokratyczne
wybory prezydenckie, a nastêpnie parlamentarne, powsta³o pañstwo, którego polityka,
zarówno wewnêtrzna, jak i zagraniczna, pozostaje ca³kowicie w gestii jego w³adz. Symbo-
lizuje to przyjêta nieformalnie i doæ powszechnie u¿ywana nazwa - III Rzeczpospolita,
nawi¹zuj¹ca g³ównie do II Rzeczypospolitej, pañstwa prowadz¹cego na arenie miêdzy-
narodowej politykê ca³kowicie suwerenn¹.
W narracji historycznej cezury pe³ni¹ rolê umown¹. Zazwyczaj wiele procesów histo-
rycznych zazêbia siê ze sob¹, tworz¹c skomplikowan¹ ca³oæ, w której data przyjêta za
graniczn¹ niczego ani nie otwiera, ani nie zamyka. Tak jest te¿ w wypadku uznania po³owy
1945 r. za pocz¹tek dziejów powojennej Polski. Bez w¹tpienia w tym w³anie czasie powsta³
rz¹d akceptowany przez g³ówne mocarstwa wiatowe i sprawuj¹cy w³adzê na terytorium
ca³ego pañstwa. Jednak trudno zrozumieæ procesy zachodz¹ce wówczas w Polsce, je¿eli
pominie siê instytucje w³adzy utworzone w 1944 r., w okresie tzw. Polski Lubelskiej,
lub nie uwzglêdni faktu, ¿e zbudowane dla potrzeb prowadzenia wojny konspiracyjne
struktury Polski Podziemnej, podleg³e Rz¹dowi RP na obczynie, istnia³y do sierpnia
1945 r. Z tego te¿ powodu funkcjonowanie w³adz lubelskich w 1944 r. zosta³o omówione
w niniejszej pracy, natomiast Czytelnik, chc¹c zrozumieæ z³o¿onoæ ówczesnej sytuacji, po-
winien zapoznaæ siê z poprzednim tomem, gdy¿ tam zamieszczono opis rozgrywek dyplo-
matycznych, które doprowadzi³y do ugruntowania radzieckiej hegemonii nad wy³aniaj¹cym
siê z okupacji niemieckiej nowym pañstwem polskim oraz dokonano charakterystyki
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
7
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
przemian, jakim w 1945 r. podlega³y konspiracyjne instytucje, uznaj¹ce w³adze RP na
uchodstwie za legalne.
Ostatnio coraz chêtniej odchodzi siê od cezury 1945 r., przyjmuj¹c zamiast niej datê
1 wrzenia 1939 r. Jest ona o wiele bardziej wyrazista, gdy¿ zapocz¹tkowa³a pierwsz¹
kampaniê II wojny wiatowej, w której wyniku nast¹pi³a okupacja terytorium II Rzeczypos-
politej. W rzeczywistoci bowiem geneza w³adzy komunistycznej w Polsce kryje siê w mean-
drach polityki miêdzynarodowej ca³ego okresu II wojny wiatowej, a tak¿e w skutkach
terroru niemieckiego i radzieckiego, jakim naród polski zosta³ w tych latach poddany.
Historia najnowsza zawsze s³u¿y³a i nadal s³u¿y celom politycznym. Trudno wiêc siê
dziwiæ, ¿e jej faktografia czêsto jest prezentowana wybiórczo. Ponadto historia najnowsza
jest w mniejszym lub wiêkszym stopniu czêci¹ naszych osobistych dowiadczeñ, a jej
interpretacja zale¿y od pogl¹dów politycznych. Czêsto opisujemy wydarzenia, których
skutków nadal nie tylko nie znamy, ale tak¿e nie potrafimy przewidzieæ. Uwzglêdniaj¹c
równie¿ brak dostêpu do wielu podstawowych dokumentów, nale¿y stwierdziæ, ¿e sprecyzo-
wanie, w jaki sposób przy prezentacji historii najnowszej mo¿na realizowaæ podstawow¹
w warsztacie historycznym zasadê obiektywizmu pozostaje spraw¹ ci¹gle otwart¹. Powy¿-
sze uwarunkowania tak¿e Czytelnicy tej ksi¹¿ki powinni braæ pod uwagê.
8
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t
ustrojowy pañstwa polskiego
(1944-1948)
Pocz¹tki w³adzy komunistycznej (1944-1945)
22 lipca 1944 r. radio moskiewskie poda³o informacjê o utworzeniu w Che³mie, zajêtym
przez Armiê Czerwon¹, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Twórc¹
Komitetu mia³a byæ dzia³aj¹ca w Warszawie Krajowa Rada Narodowa (KRN), okrelana
jako tymczasowy parlament narodu polskiego. W rzeczywistoci powo³any w Moskwie PKWN
by³ wspólnym tworem Józefa Wissarionowicza Stalina, Centralnego Biura Komunistów
Polskich (CBKP) oraz delegacji KRN, nie upowa¿nionej jednak do tworzenia tego typu
instytucji. Rozg³onia moskiewska nada³a tak¿e tekst manifestu do narodu polskiego,
w którym PKWN przedstawia³ siebie jako legaln¹ tymczasow¹ w³adzê wykonawcz¹,
stawiaj¹c¹ sobie za jedno z g³ównych zadañ odbudowê pañstwowoci polskiej. Manifest
kamuflowa³ komunistyczny charakter nowej w³adzy i zawiera³ has³a maj¹ce pozyskaæ jak
najszersze krêgi polskiego spo³eczeñstwa. Deklarowano w nim przywrócenie wszystkich
swobód demokratycznych, równoci wszystkich obywateli bez ró¿nicy rasy, wyznania
i narodowoci, wolnoci organizacji politycznych, zawodowych, prasy, sumienia. Zastrze-
gano te¿, ¿e zasady te nie odnosz¹ siê do organizacji faszystowskich, jako antynaro-
dowych. Jednak dokument nie precyzowa³, kto mia³ decydowaæ, które organizacje zostan¹
uznane za faszystowskie. Zgodnie z manifestem, KRN i PKWN mia³y dzia³aæ na podstawie
konstytucji z 17 marca 1921 r., jedynie obowi¹zuj¹cej konstytucji legalnej. Stwierdzano,
¿e jej podstawowe za³o¿enia [...] obowi¹zywaæ bêd¹ a¿ do zwo³ania wybranego w g³oso-
waniu powszechnym, bezporednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawo-
dawczego, który uchwali jako wyraziciel woli narodu now¹ konstytucjê. Sformu³owanie,
¿e obowi¹zywaæ bêd¹ podstawowe za³o¿enia konstytucji, nie za ca³a konstytucja,
sprowadza³o, z prawnego punktu widzenia, wartoæ tych deklaracji do zera. Porednio
potwierdza³ to tekst manifestu, skoro - na wzór rozwi¹zañ radzieckich - przyjmowano
w nim, ¿e PKWN sprawuje w³adzê poprzez wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne
rady narodowe i przez upe³nomocnionych swych przedstawicieli.
Manifest zapowiada³ te¿ natychmiastowe przyst¹pienie do przeprowadzania szerokiej
reformy rolnej, któr¹ zamierzano realizowaæ bez odszkodowania za utracon¹ ziemiê. Poza
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
PKWN
i jego
manifest
9
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
tym wyj¹tkiem deklarowano poszanowanie dla
wszelkiej w³asnoci prywatnej i nie wspominano
o nacjonalizacji przemys³u. Odwrotnie, wielkie
przedsiêbiorstwa przemys³owe, handlowe, banko-
we, transportowe oraz lasy mia³y w miarê regu-
lowania stosunków gospodarczych powróciæ
do w³acicieli.
Je¿eli chodzi o politykê zagraniczn¹, to w ma-
nifecie k³adziono nacisk na trwa³y sojusz i s¹sie-
dzkie wspó³dzia³anie po wojnie z ZSRR, a tak¿e
deklarowano poszerzenie tego uk³adu o Czecho-
s³owacjê. Sojusze te mia³y byæ skierowane prze-
ciwko niemieckiemu imperializmowi. W dalszej
kolejnoci zapowiadano d¹¿enie do przyjani
i utrwalenia stosunków sojuszniczych z Wielk¹
Brytani¹, Stanami Zjednoczonymi i Francj¹. Mani-
fest stwierdza³, ¿e emigracyjny «rz¹d» w Londy-
nie i jego delegatura w kraju jest w³adz¹ nielegaln¹.
Opiera siê na bezprawnej faszystowskiej konsty-
tucji z kwietnia 1935 r. «Rz¹d» ten hamowa³ walkê
z okupantem hitlerowskim, sw¹ awanturnicz¹ poli-
tyk¹ pcha³ Polskê ku nowej katastrofie.
Ryc. 1. Manifest programowy PKWN, og³oszony przez Radio
Moskwa wieczorem 22 lipca 1944 r., w Polsce jako autorskie dzie³o
nowego rz¹du móg³ byæ propagowany najwczeniej od 27 lipca.
Sk³ad osobowy PKWN wiadczy³ o d¹¿eniu
do zachowania pozorów koalicyjnoci. Oprócz
komunistów tworzyli go wspó³pracuj¹cy z nimi
cz³onkowie Stronnictwa Ludowego (SL), Polskiej
Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Stronnictwa Demo-
kratycznego (SD). Wiêkszoæ cz³onków Komitetu
(10 z 15) stanowili ludzie, którzy ca³¹ wojnê spêdzili w ZSRR. Na czele sta³ ma³o znany
dzia³acz socjalistyczny Edward Osóbka (od czasu pobytu w Moskwie u¿ywaj¹cy nazwiska
Osóbka-Morawski), zarazem sprawuj¹cy funkcjê kierownika resortu spraw zagranicz-
nych. Jednak to komunici obsadzali w Komitecie najbardziej newralgiczne resorty: kie-
rownikiem resortu bezpieczeñstwa publicznego zosta³ Stanis³aw Radkiewicz, a wojsko
podlega³o gen. Micha³owi Roli-¯ymierskiemu (oficjalnie bezpartyjnemu).
sk³ad osobowy
PKWN
jurysdykcja
radziecka
na ziemiach
polskich
tajny polsko-
-radziecki
uk³ad
graniczny
(27 lipca 1944)
Rz¹d ZSRR nawi¹za³ stosunki dyplomatyczne z PKWN i akredytowa³ przy nim gen.
Niko³aja Bu³ganina, póniejszego marsza³ka i premiera ZSRR. Jeszcze w Moskwie przyjêto
ustawê o przekszta³ceniu Armii Polskiej w ZSRR i konspiracyjnej Armii Ludowej
w jednolite Wojsko Polskie, podporz¹dkowane kontrolowanemu przez Komitet Naczel-
nemu Dowództwu Wojska Polskiego. 26 lipca w Moskwie Osóbka-Morawski i ludowy komi-
sarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczes³aw Mo³otow podpisali uk³ad, zgodnie z którym
najwy¿sza w³adza w strefie dzia³añ wojennych w granicach nowej Polski przys³ugiwa³a
Wodzowi Naczelnemu wojsk radzieckich, czyli Józefowi Stalinowi. Do jurysdykcji w³adz
radzieckich nale¿a³y przestêpstwa pope³niane przeciwko Armii Czerwonej. Nastêpnego dnia,
w tajnym porozumieniu, dokonano ustaleñ dotycz¹cych granicy polsko-radzieckiej. Bieg³a
ona w zasadzie zgodnie z granic¹ niemiecko-radzieck¹ z 28 wrzenia 1939 r., z pewnymi
odchyleniami na korzyæ Polski w rejonie Przemyla, Podlasia, Puszczy Bia³owieskiej i Bia³ego-
stoku. Przyjêto tak¿e, i¿ czêæ Prus Wschodnich z Królewcem zostanie w³¹czona do ZSRR
10
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
oraz wyra¿ono opiniê, ¿e polska
granica zachodnia powinna prze-
biegaæ wzd³u¿ Odry i Nysy
£u¿yckiej, z pozostawieniem
Szczecina po stronie polskiej.
Dopiero 27 lipca czêæ cz³on-
ków PKWN przyby³a do Che³-
ma, a 1 sierpnia zainstalowa³a
siê w Lublinie.
Ryc. 2. Posiedzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Lublinie w sierpniu
1944 r. (Polska Agencja Prasowa/Centralna Agencja Fotograficzna - PAP/CAF).
Tereny, na których PKWN
sprawowa³ w³adzê obejmowa-
³y w przybli¿eniu 80 tys. km2
i by³y zamieszkane przez ok.
5 mln osób, które z radoci¹
przyjê³y koniec okupacji niemie-
ckiej i z tego powodu serdecz-
nie wita³y wkraczaj¹c¹ Armiê
Czerwon¹. Entuzjazm ten nikn¹³ jednak wraz z pope³nianymi przez ¿o³nierzy radzieckich
rabunkami, gwa³tami, a nawet morderstwami. Trzeba jednak podkreliæ, ¿e przestêpstwa
te by³y cigane przez radzieckie organa bezpieczeñstwa, a ich czêstotliwoæ wynika³a
z faktu, ¿e w Polsce Lubelskiej stacjonowa³o wówczas ok. 2,5 mln ¿o³nierzy. Zupe³nie
inaczej dzia³o siê na ziemiach nale¿¹cych przed 1939 r. do Niemiec, gdzie skala przestêpstw
by³a ogromna, bowiem Stalin da³ wojsku swobodê postêpowania wobec tamtejszej ludnoci.
W strukturze ustroju politycznego, który utrzyma³ siê w Polsce a¿ do pocz¹tków 1947 r.,
formalnie najwa¿niejszym organem w³adzy pañstwowej by³a KRN, która po raz pierwszy
na terenach zajêtych przez Armiê Czerwon¹ zebra³a siê 15 sierpnia. Cz³onkowie KRN
byli przedstawicielami ró¿nych organizacji politycznych oraz spo³ecznych, mieli tytu³y
pos³ów oraz immunitet, mimo ¿e nie pochodzili z wyborów. Przyjêto, ¿e ich liczba nie prze-
kroczy 444 osób, jednak w 1946 r. by³a ona nieco wiêksza. KRN w rzeczywistoci posiada³a
znacznie szersze uprawnienia ni¿ powo³ywany zgodnie z konstytucj¹ marcow¹ sejm. Poza
wydawaniem ustaw zajmowa³a siê m.in. uchwalaniem planów gospodarczych pañstwa
i zatwierdzaniem bud¿etu, okrelaniem liczebnoci wojska oraz nadzorem nad radami
narodowymi. Pomiêdzy sesjami jej funkcje (z wyj¹tkiem ustawodawczych) przejmowa³o
Prezydium KRN, którego przewodnicz¹cym, a od grudnia 1944 r. prezydentem, by³ Bole-
s³aw Bierut. £¹czy³ on kompetencje zarówno marsza³ka sejmu, jak i prezydenta RP, którego
urz¹d uznano za opró¿niony. 15 sierpnia PKWN uzyska³ uprawnienia do wydawania
dekretów z moc¹ ustawy, które przed og³oszeniem podlega³y zatwierdzeniu przez Prezy-
dium KRN, a ostatecznie przez jej gremium.
Na mocy dekretu z 21 sierpnia 1944 r. zlikwidowano wprowadzone przez okupantów
podzia³y administracyjne i przywrócono przedwojenny system województw, powiatów
i gmin. W latach 1944-1945 kraj podzielony by³ na województwa: rzeszowskie (czêæ
przedwojennego lwowskiego), lubelskie, bia³ostockie, krakowskie, kieleckie, warszawskie,
³ódzkie, l¹skie (pozbawione ju¿ autonomii), poznañskie i pomorskie. W marcu 1945 r.
powsta³o województwo gdañskie, a w maju 1946 r. na ziemiach poniemieckich utworzono
województwa: wroc³awskie, szczeciñskie i olsztyñskie. Tych 14 województw (i dwa miasta
wydzielone - Warszawa i £ód) przetrwa³o do po³owy 1950 r. Przywrócono urzêdy wojewo-
dów, w powiatach - starostów, a w gminach - wójtów. Terenowe rady narodowe zatrzyma³y
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
obszar
i ludnoæ
Polski
Lubelskiej
ustrój
polityczny
rola KRN
dekrety
PKWN
administracja
terenowa
11
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
funkcje kontrolne i pe³ni³y rolê lokalnych samorz¹-
dów. Co charakterystyczne, nie pochodzi³y one
z wyborów, lecz by³y wy³aniane przez organizacje
polityczne i spo³eczne dzia³aj¹ce na danym terenie.
Odbudowywa³o siê s¹downictwo cywilne. Do
koñca 1944 r. funkcjonowa³y 3 s¹dy apelacyjne,
5 s¹dów okrêgowych i 57 s¹dów grodzkich. Z kom-
petencji s¹dów powszechnych wy³¹czone zosta³y
sprawy polityczne.
Ryc. 3. Plakat propagandowy z 1945 r., proj. W³odzimierz Za-
krzewski (Muzeum Plakatu w Wilanowie).
Ju¿ wówczas ukszta³towa³ siê nieformalny
system, w którym podstawowe decyzje o charak-
terze politycznym i gospodarczym podejmowa³o
Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Polskiej
Partii Robotniczej (BP CK PPR), a do w³adz pañstwo-
wych nale¿a³o jedynie realizowanie jego dyrektyw.
Na pocz¹tku sierpnia 1944 r., podczas spotka-
nia przedstawicieli Centralnego Biura Komunistów
Polskich (CBKP) z dzia³aczami konspiracyjnej PPR,
powo³ano nowe w³adze tej partii. W Biurze Politycz-
nym (BP) znaleli siê wówczas: W³adys³aw Go-
mu³ka, Jakub Berman, Hilary Minc, Aleksander
Zawadzki i Boles³aw Bierut. Mimo ¿e Gomu³ka
piastowa³ stanowisko sekretarza Komitetu Central-
nego PPR, to za cz³owieka ciesz¹cego siê zaufa-
niem Moskwy uchodzi³ Bierut. Stosunki osobiste
miêdzy nimi jeszcze w okresie wojny nie uk³ada³y siê dobrze, a ponadto ró¿ni³y ich koncep-
cje polityczne. Gomu³ka próbowa³ tworzyæ, pod przywództwem PPR, szerok¹ koalicjê si³
centrowo-lewicowych, a Bierut stara³ siê wykonywaæ wszystkie polecenia centrali w ZSRR.
Od padziernika w pracach Biura Politycznego Bierut bra³ udzia³ niejawny, gdy¿ formal-
nie z racji pe³nienia obowi¹zków g³owy pañstwa, wystêpowa³ jako osoba bezpartyjna.
W Biurze Politycznym przewa¿ali komunici przybyli z ZSRR, a w utworzonym wówczas
osiemnastoosobowym Komitecie Centralnym wiêkszoæ stanowili cz³onkowie konspira-
cyjnej PPR. W celu pozyskania jak najszerszej rzeszy zwolenników komunici chêtnie
przedstawiali siê jako obroñcy niepodleg³oci Polski oraz szermowali niesprecyzowanymi
has³ami demokratycznymi. W sloganach propagandowych wszyscy zwolennicy wspó³pracy
z komunistami i uznaj¹cy ich hegemoniê stanowili obóz polskiej demokracji, natomiast
przeciwników takiej koncepcji okrelano jako faszystów lub reakcjonistów. Przywódcy
partyjni nie ukrywali, ¿e ich organizacja kieruje siê ideologi¹ marksizmu-leninizmu, ale
starali siê nie akcentowaæ tych elementów doktryny, które mog³y, jak np. dyktatura prole-
tariatu, podawaæ w w¹tpliwoæ oficjaln¹ tezê o demokratycznym charakterze PPR. Ostro
têpiono modne poprzednio w Komunistycznej Partii Polski (KPP) has³a nawo³uj¹ce do
utworzenia z Polski republiki radzieckiej, co wywo³ywa³o sprzeciw ze strony czêci wier-
nych dawnej ideologii by³ych cz³onków tej partii, teraz okrelanych przez kierownictwo
PPR jako sekciarze. Stopniowo narasta³ tak¿e problem komunistów pochodzenia ¿ydow-
skiego, aktywnych w CBKP oraz zajmuj¹cych od pocz¹tku kierownicze stanowiska nie tylko
w resorcie bezpieczeñstwa publicznego i aparacie politycznym wojska, ale tak¿e w innych
instytucjach pañstwowych. Grupa ta nie by³a liczna, ale wp³ywowa (np. wród ok. 450
uk³ad si³
w kierownictwie
PPR
polityka
PPR
12
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
najwy¿szych funkcjonariuszy resortu bezpieczeñstwa by³o -
zgodnie z podawanymi przez Andrzeja Paczkowskiego
obliczeniami - 131 osób pochodzenia ¿ydowskiego),
a przez to sk³onna do tworzenia elity przywódczej PPR
i pañstwa. Polski patriotyzm by³ dla nich synonimem nacjo-
nalizmu, a wyznawany internacjonalizm sprowadza³ siê do
cis³ego wykonywania dyrektyw Moskwy. W tej sytuacji
nastroje antysemickie, ¿ywe w okresie przedwojennym,
a nastêpnie wspierane przez propagandê hitlerowsk¹, tra-
fia³y do znacznej czêci spo³eczeñstwa polskiego, a tak¿e
znajdowa³y oddwiêk wród cz³onków PPR pochodzenia
nie¿ydowskiego. Od¿y³y te¿ przedwojenne pog³oski o ¿y-
dokomunie inspirowanej przez tajne organizacje masoñskie.
Nowe w³adze w Polsce by³y ca³kowicie uzale¿nione
od woli Stalina, do którego nale¿a³o ostatnie s³owo we
wszystkich kluczowych decyzjach. Si³y bezpieczeñstwa
ZSRR, za porednictwem komendantur wojskowych, czyn-
nie wspiera³y tworzenie terenowych organów w³adzy pod-
porz¹dkowanych PKWN. W pierwszym rzêdzie likwido-
wano ujawniaj¹ce siê w ramach planu Burza cywilne
i wojskowe organy podleg³e rz¹dowi na uchodstwie (Lub-
lin, Bia³ystok, Rzeszów), a wielu internowanych oficerów
AK wywieziono do obozów w ZSRR. ¯o³nierzy AK prze-
trzymywano m.in. w dawnym obozie hitlerowskim na Majdanku, w wiêzieniu na zamku
w Lublinie oraz w Krzelinie, Nowinkach, Krzesimowie, Kraskowie czy w Trzebusce.
Ryc. 4. Ulotka kolportowana przez Armiê Krajow¹ we
wrzeniu 1944 r. na terenie Polski Lubelskiej.
Kierownictwo PPR zmonopolizowa³o wp³yw na resorty si³owe. Intensywnie rozbu-
dowywano w terenie aparat represji, w postaci wojewódzkich i powiatowych Urzêdów
Bezpieczeñstwa (UB), którego placówki powo³ywano tak¿e w gminach. Do UB oraz samo-
rzutnie powstaj¹cych struktur Milicji Obywatelskiej (MO), której tworzenie sankcjonowa³
dekret PKWN z 7 padziernika 1944 r., najchêtniej kierowano dobrze znaj¹cych miejscowy
teren by³ych partyzantów Armii
Ludowej, a metody ledcze od
pocz¹tku wzorowano na radzie-
ckich i nierzadko wobec aresz-
towanych stosowano tortury
fizyczne i psychiczne.
Oprócz budowy aparatu ad-
ministracyjnego i aparatu repre-
sji PKWN skupi³ uwagê na orga-
nizowaniu Wojska Polskiego.
Planowano, ¿e w dzia³aniach
bojowych bêdzie uczestniczy³,
wzorowany na strukturach ra-
dzieckich, Front Polski, sk³ada-
j¹cy siê z trzech armii. Plany te
jednak okaza³y siê zbyt optymi-
styczne. Mimo zarz¹dzonej Ryc. 5. Funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej w Gdyni (PAP/CAF).
aparat
represji
13
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
mobilizacji brakowa³o w woj-
sku zarówno szeregowych, jak
i kadry, choæ pocz¹tkowo przyj-
mowano tak¿e oficerów AK.
W Polsce Lubelskiej uda³o siê
zmobilizowaæ ok. 100 tys. ¿o³-
nierzy ró¿nych stopni, a ³¹cznie
z tymi z terenów zajêtych przez
Armiê Czerwon¹, w 1945 r. do
Wojska Polskiego powo³ano ok.
400 tys. ludzi. Ostatecznie w
dalszych walkach z Niemcami
uczestniczy³y utworzona jesz-
cze w ZSRR 1. Armia i sformo-
wana na terenie Polski Lubel-
skiej 2. Armia WP.
Ryc. 6. Trybuna honorowa podczas obchodów wiêta Wojska Polskiego, 15 sierpnia
1944 r. (Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie - ADM).
Istotnym instrumentem spra-
wowania w³adzy i ogranicze-
nia swobody wypowiedzi w
mediach by³a cenzura prewencyjna. Pocz¹tkowo znajdowa³a siê ona w gestii resortu
informacji i propagandy PKWN, a od 19 stycznia 1945 r. zajmowa³o siê ni¹ Centralne
Biuro Kontroli Prasy, funkcjonuj¹ce w ramach Ministerstwa Bezpieczeñstwa Publicz-
nego (MBP).
postawy
ludnoci
wobec w³adzy
komunistycznej
obowi¹zkowe
dostawy
p³odów rolnych
i produktów
zwierzêcych
ugrupowania
polityczne
Postawy ludnoci wobec KRN i PKWN trudno precyzyjnie okreliæ. Dla wiêkszoci
dzia³aczy konspiracji niepodleg³ociowej, stanowi¹cych najaktywniejsz¹ i najbardziej
wiadom¹ czêæ spo³eczeñstwa, aresztowania dokonywane przez radzieckie si³y bezpie-
czeñstwa oraz narzucenie marionetkowych w³adz by³y dowodem, i¿ okupacja niemiecka
zast¹piona zosta³a przez sowieck¹. Mimo dekretu PKWN rozwi¹zuj¹cego dzia³aj¹ce
w latach wojny organizacje podziemia, wiêkszoæ ich cz³onków pozostawa³a w konspiracji.
Rolników niechêtnie nastraja³y do nowej w³adzy bezwzglêdnie ci¹gane kontyngenty. 18
sierpnia PKWN uchwali³ dekret o obowi¹zkowych dostawach zbó¿ i ziemniaków,
a kilka dni póniej poszerzono je o miêso, mleko i siano. Jednak coraz wiêcej by³o tak¿e
osób, którym w³¹czenie siê w struktury nowej w³adzy otwiera³o drogê do niewyobra¿alnego
wczeniej awansu. Dobrze okrela je póniejszy slogan: Nie matura, lecz chêæ szczera
zrobi z ciebie oficera. Do tej grupy do³¹czali tak¿e karierowicze, licz¹cy, ¿e posiadane
umiejêtnoci u³atwi¹ im dostêp do udzia³u w rz¹dach. Natomiast przewa¿aj¹ca czêæ spo³e-
czeñstwa, bez wzglêdu na polityczne sympatie, chcia³a normalnie ¿yæ i dlatego anga¿owa³a
siê w ró¿nego rodzaju prace konieczne dla funkcjonowania kraju. Symptomatyczna jest
tutaj postawa wicepremiera ostatniego przedwrzeniowego rz¹du RP, Eugeniusza Kwiat-
kowskiego, który po powrocie do kraju z Rumunii w lipcu 1945 r., obj¹³ stanowisko
pe³nomocnika w³adz do spraw odbudowy Wybrze¿a.
Stopniowo rozpoczê³y formaln¹ dzia³alnoæ ugrupowania polityczne, zaakceptowane
przez w³adze komunistyczne. 18 sierpnia 1944 r. powo³ano w Lublinie Tymczasowy Zarz¹d
G³ówny SD, 10 i 11 wrzenia socjalici obraduj¹cy w Lublinie bezprawnie uznali siê za
XXV Kongres PPS i powo³ali naczelne w³adze partii, 17 i 18 wrzenia wspó³pracuj¹cy
z KRN dzia³acze Stronnictwa Ludowego odbyli konferencjê, na której utworzono Tym-
czasowy Zarz¹d G³ówny SL, natomiast w listopadzie powo³ano statutowe gremia kie-
14
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
rownicze tego stronnictwa. Na
czele odtwarzanych ugrupowañ
politycznych stanêli ludzie nie-
znani przed wojn¹, ale w wiêk-
szoci ciesz¹cy siê zaufaniem
kierownictwa PPR. Niechêæ Sta-
lina budzi³a osoba Boles³awa
Drobnera, przewodnicz¹cego
Rady Naczelnej lubelskiej
PPS, podejrzewanego o ugodo-
woæ wobec dzia³aczy z konspi-
racyjnej PPS-WRN. Pod koniec
roku na terenach zajêtych przez
Armiê Czerwon¹ PPR liczy³a
ok. 20 tys. cz³onków, PPS ok.
7 tys., a SL - ok. 5 tys.
24 listopada 1944 r. odby³o
Ryc. 7. Manifestacja ch³opska w 1945 r. (PAP/CAF).
siê zebranie organu koordynuj¹cego wspó³dzia³anie wszystkich partii - Centralnej Komisji
Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych. W ten sposób komunici starali siê
zapewniæ sobie wp³yw na dzia³ania innych organizacji politycznych. Ponadto czêæ
przywódców tworzonych partii i stronnictw by³a tajnymi cz³onkami PPR.
W pierwszym okresie dzia³alnoci, chc¹c pozyskaæ ludnoæ, PKWN stara³ siê prowadziæ
stosunkowo liberaln¹ politykê spo³eczn¹, tote¿ jak najczêciej nawi¹zywano do tradycji
II Rzeczypospolitej, m.in. utrzymano te same wiêta pañstwowe, a zwi¹zanym z nimi
uroczystociom nadawano oprawê religijn¹. Jednak ju¿ w 1945 r. zniesiono obchodzone
11 listopada wiêto Niepodleg³oci, wprowadzaj¹c zamiast niego wiêto Odrodzenia
Polski, przypadaj¹ce na 22 lipca.
6 wrzenia 1944 r. wydano pierwszy dekret o reformie rolnej. Jego za³o¿enia nie ró¿ni³y
siê wiele od og³oszonych w manifecie PKWN. Sprecyzowano, ¿e wyw³aszczeniu bez
odszkodowania bêd¹ podlega³y maj¹tki przekraczaj¹ce 50 ha u¿ytków rolnych, a na terenie
województw: poznañskiego, pomorskiego i l¹skiego wszystkie gospodarstwa powy¿ej 100
ha, bez wzglêdu na posiadany obszar gruntów u¿ytkowanych rolniczo. Skonfiskowane
grunty, wraz z martwym i ¿ywym inwentarzem oraz budynkami, mia³y byæ przekazywane
Pañstwowemu Funduszowi Ziemi i s³u¿yæ tworzeniu nowych gospodarstw lub uzupe³nianiu
area³u istniej¹cych, tak by siêga³ on 5 ha u¿ytków rolnych. Reforma w tym kszta³cie by³a
obliczona na pozyskanie jak najwiêkszej liczby zwolenników nowej w³adzy, kosztem stwo-
rzenia nowoczesnej struktury rolnej, opartej na gospodarstwach redniej wielkoci, produ-
kuj¹cych na rynek. Zapowiadano, ¿e byli w³aciciele wyw³aszczonych maj¹tków bêd¹ otrzy-
mywaæ miesiêczne uposa¿enia w wysokoci uzale¿nionej od ich stosunku do okupanta, ale
przepis ten nigdy nie zosta³ zrealizowany. Za uzyskan¹ ziemiê ch³opi mieli zap³aciæ rów-
nowartoæ przeciêtnych rocznych zbiorów, roz³o¿on¹ na 10-20 lat. Realizacja reformy przebie-
ga³a jednak powoli, gdy¿ wielu dzia³aczy, w tym kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych
PKWN Andrzej Witos (brat Wincentego), zdawa³o sobie sprawê, ¿e jej celem nie jest poprawa
struktury polskiego rolnictwa, ale wy³¹cznie realizacja politycznych celów komunistów. Trudno
by³o tak¿e prze³amaæ nieufnoæ ch³opów, w¹tpi¹cych w trwa³oæ dokonywanych parcelacji.
Stalin bardzo krytycznie ocenia³ tempo i sposób prowadzenia reformy rolnej, nie zado-
wala³y go tak¿e dzia³ania podejmowane przez w³adze PKWN wobec przeciwników
Centralna
Komisja
Porozumie-
wawcza
Stronnictw
Demokra-
tycznych
wiêta
pañstwowe
dekret
o reformie
rolnej
(6 wrzenia
1944)
15
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
Ryc. 8. Banknot wyemitowany przez Narodowy Bank Polski w 1948 r.
systemu. Podczas wizyty
delegacji KRN i PKWN w
Moskwie (od 28 wrzenia
do 3 padziernika) wypo-
wiedzia³ siê on bardzo bru-
talnie na temat rzekomego
liberalizmu w³adz lubelskich,
tak w stosunku do ¿o³nierzy
AK, jak i w³acicieli ziem-
skich. Reprymenda ta spo-
wodowa³a zaostrzenie re-
presji wobec wrogów ludu.
9 padziernika ze stanowiska
wiceprzewodnicz¹cego PKWN zosta³ odwo³any Witos, a jego funkcjê kierownika resortu
rolnictwa i reform rolnych przej¹³ Osóbka-Morawski. W ka¿dym województwie i powiecie
mianowano pe³nomocników PKWN do spraw reformy rolnej. Do podzia³u ziemi wysy³ano
brygady parcelacyjne, z³o¿one w du¿ym stopniu z aktywistów PPR, oraz zaanga¿owano
wojsko. Niektórych w³acicieli ziemskich aresztowano, czêæ z nich wywieziono do ZSRR.
Ostatecznie do koñca 1944 r. na terenie Polski Lubelskiej rozparcelowano ponad 212 tys.
ha ziemi pomiêdzy ok. 110 tys. rodzin. Nadzia³ami objêto gospodarstwa ju¿ istniej¹ce;
utworzono tak¿e prawie 33 tys. nowych, w których przeciêtna area³u wynosi³a ok. 2,8 ha.
W maju 1945 r. Gomu³ka t³umaczy³ Georgiemu Dymitrowowi, zastêpcy kierownika
Wydzia³u Informacji Miêdzynarodowej KC Wszechzwi¹zkowej Komunistycznej Partii
(bolszewików), ¿e k³opoty z realizacj¹ reformy rolnej wynika³y z faktu, i¿ ch³opi pol-
scy bardzo siê ko³chozów boj¹, nie chc¹ ko³chozów, [...] na obecnym etapie nie ma co
nawet myleæ o polskich ko³chozach, powiemy wprost ch³opstwu, ¿e nasza partia jest
przeciw ko³chozom, ¿e nasza partia nie pójdzie przeciw woli narodu.[...] Podkreli³em:
na obecnym etapie.
Wa¿nym polem dzia³alnoci PKWN by³a równie¿ odbudowa gospodarki. Wznawiano
pracê elektrowni oraz zak³adów przemys³owych, a tak¿e odbudowywano linie energe-
tyczne, sieci ³¹cznoci i komunikacji. Pewne odcinki torów kolejowych poszerzano zgodnie
z normami obowi¹zuj¹cymi w ZSRR. Kierownictwo przedsiêbiorstw przemys³owych
czêsto przejmowa³y tworzone samorzutnie robotnicze komitety fabryczne. W listopadzie
1944 r. zaczêto tworzyæ tzw. grupy operacyjne, z³o¿one ze specjalistów, maj¹ce zabezpie-
czaæ i uruchamiaæ zak³ady przemys³owe na terenach pozostaj¹cych jeszcze pod okupacj¹
niemieck¹. Odegra³y one ogromn¹ rolê w pierwszych miesi¹cach 1945 r.
W celu zapewnienia zaopatrzenia ludnoci, g³ównie miejskiej, w podstawowe artyku³y
codziennego u¿ytku zachowano system kartkowy wprowadzony przez Niemców. Poniewa¿
produkty z obowi¹zkowych dostaw przeznaczono w pierwszym rzêdzie na zaopatrzenie
wojska, normy kartkowe by³y pokryte tylko w 60 . W pewnym stopniu braki uzupe³nia³y
dostawy zbo¿a z ZSRR, niemniej ludnoæ cierpia³a z powodu niedoboru ¿ywnoci.
Na rynku finansowym panowa³ chaos. W obiegu pocz¹tkowo znajdowa³y siê okupa-
cyjne z³ote, radzieckie ruble i niemieckie marki. Po wydrukowaniu (w ZSRR) nowych
banknotów, jesieni¹ 1944 r., stopniowo zaczêto zastêpowaæ nimi rodki p³atnicze pozo-
staj¹ce dot¹d w obiegu. Nominaln¹ instytucj¹ emisyjn¹ powo³an¹ przez PKWN by³a
Centralna Kasa Skarbowa, w rzeczywistoci nowe banknoty - popularnie zwane bierutka-
mi - sprowadzano z Moskwy. Dekretem z 15 stycznia 1945 r. powo³ano Narodowy Bank
zaostrzenie
polityki
PKWN
(padziernik
1944)
odbudowa
gospodarki
system
kartkowy
rynek
finansowy
16
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
Polski (NBP), jako instytucjê emituj¹c¹ banknoty,
maj¹ce zostaæ rodkami p³atniczymi w Polsce. Na
mocy dekretu z 6 stycznia 1945 r. ka¿da doros³a
osoba mog³a do koñca lutego wymieniæ na nowe
banknoty 500 okupacyjnych z³otych, przedsiêbior-
stwa prywatne mia³y prawo wymiany 2 tys. z³,
a pañstwowe i spó³dzielcze - ca³ej posiadanej go-
tówki. Obywatele polscy zamieszkuj¹cy tereny
w³¹czone do Rzeszy wymieniali 500 marek nie-
mieckich w relacji 2 do 1. W ten sposób uda³o siê
zapobiec zjawisku hiperinflacji, jednak wiele osób
utraci³o oszczêdnoci. Wkrótce z obiegu zosta³y
wycofane tak¿e ruble.
Ryc. 9. Plakat propagandowy z 1945 r., proj. W³odzimierz
Zakrzewski (Muzeum Plakatu w Wilanowie).
Kapitulacja powstania warszawskiego pos³u-
¿y³a jako pretekst do rozwiniêcia propagandy ata-
kuj¹cej w niewybredny sposób Armiê Krajow¹ i
jej rzekome powi¹zania z Niemcami. Symbolem
tej propagandy sta³ siê rozpowszechniany od lutego
1945 r. plakat autorstwa W³odzimierza Zakrzew-
skiego ze sloganem: Olbrzym i zapluty karze³ reak-
cji, na którym karze³ wyobra¿a³ Armiê Krajow¹.
Nasilaj¹ce siê wobec cz³onków podziemia przela-
dowania wywo³a³y z ich strony chêæ samoobrony.
Wielu wznawia³o akcje zbrojne, np. uderzenia na
wiêzienia, w których przetrzymywani byli ich
koledzy (m.in. w Zamociu i w Rzeszowie),
wykonywano te¿ wyroki na cz³onków PPR oraz
osoby oskar¿anych o wspó³pracê z w³adzami bezpieczeñstwa. Jesieni¹ 1944 r. znacznie
wzros³a liczba wypadków zbiorowych dezercji z WP. Najwiêksza mia³a miejsce 12
padziernika, kiedy do lasu zbieg³o ponad 660 ¿o³nierzy 31. pu³ku piechoty. Do Moskwy
dociera³y informacje o rzekomo przygotowywanym puczu podziemia niepodleg³ocio-
wego przeciwko PKWN. Wywo³a³y one kolejn¹ reprymendê Stalina pod adresem PPR.
Terror stosowany coraz powszechniej wobec przeciwników nowej w³adzy zosta³ zalega-
lizowany przez wprowadzanie niezwykle restrykcyjnych norm prawnych. Ju¿ 31 sierpnia
1944 r. PKWN wyda³ dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy
[
] oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, który by³ wykorzystywany tak¿e do cigania
cz³onków organizacji niepodleg³ociowych. 23 wrzenia przyjêto w formie dekretu Kodeks
Karny WP, przewiduj¹cy karê mierci w siedemnastu wypadkach, m.in. za publiczne
l¿enie, zniewa¿anie albo wyszydzanie ustroju pañstwa polskiego. 30 padziernika PKWN
wyda³ (obowi¹zuj¹cy z moc¹ wsteczn¹, od 15 sierpnia) dekret o ochronie pañstwa,
wprowadzaj¹cy karê wiêzienia lub mierci w jedenastu artyku³ach, np. za utrudnianie
realizacji reformy rolnej, uchylanie siê od obowi¹zku uiszczania wiadczeñ osobistych
lub rzeczowych czy posiadanie odbiorników radiowych. Wszystkie sprawy wyszcze-
gólnione w tym dekrecie podlega³y jurysdykcji s¹dów wojskowych. Wiele wykonanych
wyroków mierci, dotycz¹cych zreszt¹ g³ównie ¿o³nierzy AK, zosta³o zatwierdzonych
m.in. przez genera³ów: Micha³a Rolê-¯ymierskiego, Zygmunta Berlinga i Karola wier-
czewskiego. Równoczenie, zgodnie z decyzj¹ Biura Politycznego KC PPR, zaczêto
dezercje
z Wojska
Polskiego
dekrety
zaostrzaj¹ce
terror
wyroki
mierci
17
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
internowaæ oficerów i ¿o³nierzy AK s³u¿¹-
cych w Wojsku Polskim i w pocz¹tkach
listopada 1944 r. w Skrobowie ko³o Lubar-
towa zorganizowano dla nich centralny
obóz. Do 6 listopada internowano ok. 500
oficerów i ¿o³nierzy AK s³u¿¹cych w WP.
W walkê z aktywizuj¹cym siê podzie-
miem zbrojnym zaanga¿owane by³y specjal-
nie wydzielone si³y radzieckie, m.in. od
padziernika 1944 r. zbiorcza dywizja wojsk
NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw
Wewnêtrznych) w Lublinie (póniejsza 64.
Dywizja NKWD), licz¹ca ponad 8 tys. ¿o³-
nierzy, dzia³aj¹ca do koñca sierpnia 1946 r.
na terenie ca³ej Polski. Tylko ona areszto-
wa³a do stycznia 1945 r. na terenie Polski
Lubelskiej ponad 16,8 tys. osób.
Polskie instytucje aparatu przemocy,
³¹cznie z wojskiem, by³y pod pe³n¹ kontrol¹
radzieck¹. W bezpieczeñstwie i administra-
cji publicznej zapewniali j¹ doradcy ra-
dzieccy, których dzia³anie zosta³o usankcjo-
nowane w lutym 1945 r., a w wojsku umo¿-
liwia³ sk³ad wy¿szej kadry oficerskiej, w
ogromnej wiêkszoci rekrutuj¹cej siê z Armii
Czerwonej. W 1945 r. w ka¿dym z 250 po-
wiatowych urzêdów bezpieczeñstwa by³ przy-
najmniej jeden doradca radziecki, a ³¹cznie
w ca³ym by³o ich resorcie ok. 350-400.
Zgodnie z dotychczas prowadzon¹ poli-
tyk¹ faktów dokonanych, Stalin wyrazi³
zgodê na przekszta³cenie PKWN w Rz¹d Tymczasowy RP, maj¹cy staæ siê dla niego
istotnym elementem przetargowym, podczas przygotowywanego w Ja³cie spotkania
Wielkiej Trójki. 31 grudnia 1944 r. formaln¹ uchwa³ê w tej sprawie podjê³a KRN. W
porównaniu z PKWN w sk³adzie powo³anego rz¹du pojawi³o siê kilka nowych nazwisk,
choæ dotychczasowy klucz partyjny stosowany przy obsadzie stanowisk nie uleg³ wiêkszej
zmianie. Premierem i ministrem spraw zagranicznych zosta³ Osóbka-Morawski, a pier-
wszym wicepremierem Gomu³ka. Poza resortami si³owymi (wojsko i bezpieczeñstwo)
komunici kierowali bardzo wa¿nym Ministerstwem Przemys³u, obsadzonym jeszcze
w trakcie funkcjonowania PKWN przez Hilarego Minca, oraz Ministerstwem Owiaty.
12 stycznia 1945 r. na ca³ym froncie niemiecko-radzieckim ruszy³a potê¿na ofensywa
sowiecka. 17 stycznia zajêto ruiny Warszawy, w której w trakcie powstania i póniejszej
niemieckiej celowej dzia³alnoci ca³kowitemu zniszczeniu uleg³o ok. 44 zabudowañ,
a w ródmieciu ponad 70 . W nastêpnych dniach wojska radzieckie zdoby³y: 19 stycznia
Kraków i £ód, 23 - Bydgoszcz, a 27 - Katowice. Do pocz¹tków kwietnia 1945 r. wyparto
wojska niemieckie za Odrê i Nysê £u¿yck¹. W trakcie ofensywy prawie w po³owie zos-
ta³ zniszczony Poznañ, bardzo ucierpia³y te¿ miasta niemieckie, czêæ - jak Wroc³aw -
Ryc. 10. Druk propagandowy G³ównego Zarz¹du Polityczno-Wycho-
wawczego Wojska Polskiego, grudzieñ 1944 r. (Biblioteka Narodowa
w Warszawie).
utworzenie
Rz¹du
Tymczaso-
wego RP
(31 grudnia
1944)
ofensywa
styczniowa
(1945)
18
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
ocalenie
Krakowa
przeniesienie
siedziby
rz¹du do
Warszawy
demokracja
ludowa
konferencja
ja³tañska
rozpad AK
w wyniku przeci¹gaj¹cych siê dzia³añ wojennych, inne - jak Gdañsk - podpalone ju¿ po
zdobyciu ich przez Armiê Czerwon¹.
Z wiêkszych miast Polski w najlepszym stanie zachowa³y siê Kraków i £ód. Do
dzisiaj trwa dyskusja, czy ocalenie Krakowa by³o wynikiem wiadomych dzia³añ dowódz-
twa radzieckiego d¹¿¹cego przede wszystkim do zachowania przemys³u l¹ska, czy te¿
dzie³em przypadku.
Ju¿ 1 lutego, za sugesti¹ Stalina, Rada Ministrów podjê³a uchwa³ê o przeniesieniu
siedziby rz¹du do Warszawy, co mo¿na uznaæ za równoznaczne z decyzj¹ odbudowy stolicy.
Odrzucono pojawiaj¹c¹ siê koncepcjê ulokowania centralnych w³adz w £odzi. Jak argu-
mentowa³ Bierut, rz¹d mia³ byæ polski, a nie ³ódzki.
6 i 7 lutego 1945 r. odby³o siê plenum KC PPR, na którym starano siê okreliæ miejsce PPR
w tworzonym systemie w³adzy. Mia³a ona nadal pozostawaæ hegemonem. Gomu³ka, który
sta³ na stanowisku ³¹czenia represji z dzia³aniami typu politycznego, uzna³, ¿e obecnie
realizuje siê, poprzez porozumienie czterech partii, demokracja typu ludowego i zapowiedzia³,
¿e nastêpnym etapem bêdzie demokracja typu proletariackiego (czyli stalinowskiego).
W lutym 1945 r. odby³a siê w Ja³cie konferencja Wielkiej Trójki. W sprawach polskich
(omówionych szerzej w poprzednim tomie) zakoñczy³a siê ona pe³nym sukcesem Stalina.
Za podstawê utworzenia nowego rz¹du w Polsce przyjêto powo³any z jego woli Rz¹d
Tymczasowy RP, który mia³ zorganizowaæ w kraju wolne, wybory parlamentarne, co do
których jednak, z powodu odrzucenia mo¿liwoci objêcia ich kontrol¹ miêdzynarodow¹,
nie by³o ¿adnych gwarancji, ¿e nie zostan¹ sfa³szowane.
Perspektywa sformowania nowego rz¹du, z udzia³em przedstawicieli emigracji,
wzmog³a wysi³ki kierownictwa radzieckiego oraz Rz¹du Tymczasowego zmierzaj¹ce do
ugruntowania w kraju pozycji komunistów. Za jeden z g³ównych celów przyjêto os³abienie,
je¿eli wrêcz nie likwidacjê, podziemia niepodleg³ociowego, w którym przegrana bitwa
o Warszawê oraz utworzenie Polski Lubelskiej spowodowa³y pog³êbiaj¹ce siê zamiesza-
nie. Stopniowo rozpada³a siê AK, scalona z organizacji wojskowych o ró¿nej orientacji
politycznej. Rozkaz gen. Leopolda Okulickiego z 19 stycznia 1945 r. o rozwi¹zaniu AK,
maj¹cy prawdopodobnie zmyliæ w³adze radzieckie, mimo
wszystko pog³êbi³ tendencje rozk³adowe w podziemiu wojsko-
wym. Czêæ dowództw AK nie podporz¹dkowa³a siê temu
poleceniu. Tak by³o na przyk³ad w Okrêgu Bia³ostockim,
kierowanym przez pp³k. W³adys³awa Liniarskiego, który dla
zatrzymanego w konspiracji ca³ego podleg³ego mu stanu
liczebnego przyj¹³ nazwê Obywatelska Armia Krajowa. Inne
okrêgi AK zwalnia³y z przysiêgi ¿o³nierzy, pozostawiaj¹c
w konspiracji zredukowane sztaby, rodki walki i ³¹cznoci.
Próbowa³y funkcjonowaæ tworz¹ce siê struktury organizacji
NIE. Decyduj¹cy cios podziemiu niepodleg³ociowemu zada³
jeden z szefów dzia³aj¹cej na terenie Polski radzieckiej s³u¿by
bezpieczeñstwa, a zarazem doradca w polskim MBP, gen. Iwan
Sierow, który zorganizowa³ porwanie 15 przywódców Polski
Podziemnej. Choæ po protestach u Stalina ze strony Gomu³ki,
który akcjê tak¹ na terenie Polski traktowa³ jako wyraz obni-
¿enia presti¿u w³adz w oczach spo³eczeñstwa, Sierowa w MBP
zast¹pi³ gen. Niko³aj Seliwanowski, to w sprawie aresztowa-
nych przywódców Polski Podziemnej Stalin nie zmieni³ zda- Ryc. 11. Leopold Okulicki.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
19
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
Informacja o Polakach - jeñcach wojennych i internowanych w ZSSR
[...] Wed³ug stanu z 20 czerwca 1945 roku
Ogó³em Polaków, jeñców wojennych i internowanych, przetrzymywanych
w obozach i batalionach roboczych GUPWI NKWD ZSSR
Wród nich:
1. Polaków, jeñców wojennych, którzy s³u¿yli w armii niemieckiej
Z tej ogólnej liczby, Polscy jeñcy wojenni wziêci do niewoli w okresie kapitulacji Niemiec
Pozostali Polacy, wziêci do niewoli w ró¿nych okresach wojny
2. Internowani Polacy, przetrzymywani w obozach GUPWI NKWD ZSSR
W tej liczbie:
1. Kadra dowódczo-kierownicza Armii Krajowej do szczebla dowódców oddzia³ów
2. Werbownicy redniego i ni¿szego szczebla dowodzenia, w³aciciele drukarni
podziemnych i kolporterzy literatury AK
3. Cz³onkowie terrorystycznych i dywersyjnych grup AK
4. W³aciciele lokali konspiracyjnych AK
5. Szeregowcy AK, których przynale¿noæ i dzia³alnoæ jest potwierdzona przez materia³y
6. Agenci Gestapo i SD
7. Policjanci i ¿andarmi
8. Zdrajcy narodu polskiego i niemieccy wspólnicy
9. Dezerterzy z Wojska Polskiego
10. Aresztowani przy przechodzeniu linii frontu z terytorium przeciwnika
11. Volksdeutsche, którzy przyjêli obywatelstwo niemieckie
12. Pozostali internowani Polacy, przetrzymywani w obozach w ma³ych grupach,
o których nie mamy informacji
Wród internowanych Polaków, przetrzymywanych w obozach NKWD Nr 41, 178 i 270 [jest:]
a) kobiet 438 osób
b) dzieci 11 osób
Z ogólnej liczby internowanych Polaków, przetrzymywanych w obozach NKWD Nr 41, 178 i 270
aresztowano i przetrzymuje siê w wiêzieniach pod stra¿¹
W tej liczbie:
a) Aktywnych cz³onków AK
b) Agentów organów wywiadu i kontrwywiadu
c) W³acicieli lokali konspiracyjnych
[3.] Internowanych i zmobilizowanych Polaków, pracuj¹cych w przedsiêbiorstwach przemys³owych
w 16 obwodach Zwi¹zku Sowieckiego i znajduj¹cych siê w batalionach roboczych NKWD ZSSR
w tej liczbie Polaków polskiej narodowoci
Ogó³em Polaków
cile tajne
54 761
osób
34 710
8438
osób
osób
26 272 osoby
12 875
osób
296
osób
542 osoby
osób
30
osób
36
5698
osób
osób
196
78
osób
254 osoby
233 osoby
3 osoby
osób
350
5159
osób
61
osób
24 osoby
osób
27
10
osób
10 434 osoby
osób
54 761 osób
7176
ZAST. SZEFA ZARZ¥DU G£ÓWNEGO DO SPRAW JEÑCÓW WOJENNYCH I INTERNOWANYCH NKWD ZSSR
Komisarz Bezpieczeñstwa Pañstwowego 3 rangi
(A. KOBU£OW)
czerwca 1945 roku
Powrót ¿o³nierzy AK z sowieckich ³agrów, opracowa³ Andrzej Paczkowski, Warszawa 1995, s. 127-128
nia i ich proces w Moskwie w czerwcu 1945 r. by³ policzkiem nie tylko dla przebywaj¹cego
tam Miko³ajczyka, którego podw³adnych w³anie s¹dzono, ale tak¿e dla komunistycz-
nych rz¹dców Polski.
Wczesn¹ wiosn¹ 1945 r. fala terroru ze strony radzieckich si³ bezpieczeñstwa ogar-
nê³a Pomorze i l¹sk, a dawne obozy hitlerowskie w Potulicach i Owiêcimiu zape³ni³y
siê wiêniami.
Represje wobec dzia³aczy niepodleg³ociowych ze strony radzieckich i polskich si³
bezpieczeñstwa spotyka³y siê ze wzrastaj¹cym oporem. Wiosn¹ 1945 r. nasili³a siê fala
buntów i dezercji z oddzia³ów WP - zdezerterowa³y np. dwa bataliony Wojsk Wewnêtrznych
MBP. Wiosn¹ i latem 1945 r. nast¹pi³a ofensywa oddzia³ów lenych, m.in. 9 marca
1945 r. uwolniono aresztowanych z wiêzienia w Bia³ej Podlaskiej, 10 marca mia³a miejsce
masowa ucieczka z wiêzienia w Sandomierzu, a 24 kwietnia zdobyto wiêzienie w Pu³awach.
Noc¹ z 8 na 9 maja oddzia³y AK uderzy³y na Grajewo, rozbroi³y garnizon i za³ogê oraz
ofensywa
podziemia
20
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
uwolni³y 214 wiêniów.
Znaczny rozg³os zyska³o
rozbicie przez oddzia³ AK
por. Wichury (Edwarda
Wasilewskiego) w nocy z
20 na 21 maja obozu NKWD
w Rembertowie pod War-
szaw¹ oraz przeprowadzona
w nocy 4 sierpnia wyprawa
kpt. Szarego (Antoniego
Hedy) na Kielce, w trakcie
której uwolniono ponad 300
ludzi. Z 8 na 9 wrzenia po-
dobn¹ akcjê przeprowadzi³
w Radomiu por. Harna
(Stefan Bembiñski).
Ryc. 12. £ubianka - moskiewska siedziba NKWD.
W tej sytuacji radzieckie si³y bezpieczeñstwa zaanga¿owane w walkê z polskim podzie-
miem zosta³y wzmocnione i od grudnia 1944 do maja 1945 r. powiêkszy³y siê z ok. 14 do
ok. 35 tys. ¿o³nierzy. W lipcu 1945 r. dwie radzieckie dywizje piechoty oraz 62. Dywizja
NKWD (³¹cznie ok. 45 tys. ludzi) przeprowadzi³y pacyfikacjê wiosek okalaj¹cych Puszczê
Augustowsk¹, m.in. Gib. W wyniku tej akcji zaginê³o bez ladu ok. 1,6 tys. Polaków,
prawdopodobnie zamordowanych na terenie puszczy.
Aresztowanych nadal wywo¿ono w g³¹b ZSRR. Wed³ug danych radzieckich z 20
czerwca 1945 r. w obozach dla jeñców wojennych i internowanych oraz w batalionach
pracy na terenie ZSRR przebywa³o 54 761 Polaków, w tym co najmniej 6602 cz³onków
AK. Inne dokumenty radzieckie zawieraj¹ dane jeszcze wy¿sze, st¹d te¿ niektórzy historycy
szacuj¹ liczbê Polaków represjonowanych przez w³adze radzieckie w po³owie 1945 r. na
prawie 65 tys. osób, z tym ¿e wiêkszoæ z nich stanowili obywatele polscy wcieleni do
armii niemieckiej. Powroty internowanych z sowieckich obozów rozpoczê³y siê latem
1945 r. Akcja ta z ró¿nym nasileniem trwa³a do 1948 r.
Wojsko Polskie utrzymywano na stopie wojennej do jesieni 1945 r. - jeszcze w padzier-
niku armia liczy³a ok. 433 tys. ¿o³nierzy. W samym korpusie oficerskim by³o ponad
40 tys. ludzi, w tym 40 oficerów radzieckich. W sk³adzie WP znajdowa³o siê wówczas
18 dywizji piechoty, 5 dywizji artylerii, 4 dywizje lotnicze, korpus pancerny, 2 samodzielne
brygady pancerne, 3 samodzielne pu³ki czo³gów, 6 samodzielnych pu³ków artylerii
pancernej, 5 dywizji i 11 brygad saperów oraz wiele innych jednostek, dowództw oraz
instytucji. W trakcie przechodzenia wojska na stopê pokojow¹, zapocz¹tkowanego we
wrzeniu 1945 r., nastêpowa³a jego czêciowa demobilizacja i reorganizacja. Ju¿ 1 lutego
1945 r. na terenie kraju utworzono szeæ dowództw okrêgów wojskowych (warszawskiego,
lubelskiego, krakowskiego, ³ódzkiego, poznañskiego i pomorskiego); w sierpniu 1945 r.
utworzono l¹ski okrêg wojskowy. Na ich terenach wydzielano siedziby dla wycofywanych
z frontu jednostek bojowych. Coraz wiêksza liczba oficerów radzieckich wraca³a do ZSRR.
Ich miejsce zajmowali oficerowie wywodz¹cy siê z partyzantki, armii przedwrzeniowej
i Polskich Si³ Zbrojnych na Zachodzie. 1 stycznia 1946 r. stan etatowy WP wynosi³ ok.
265 tys. ¿o³nierzy i obni¿a³ siê nadal.
24 maja 1945 r. Rada Ministrów wyda³a uchwa³ê o formowaniu Korpusu Bezpieczeñ-
stwa Wewnêtrznego (KBW). Liczy³ on ponad 30 tys. ¿o³nierzy dowodzonych przez
terror NKWD
wywózki
w g³¹b ZSRR
Wojsko
Polskie
demoralizacja
i reorganizacja
21
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
Walka z reakcj¹ trwa
WOJSKO POLSKIE
G£. ZARZ¥D POL.-WYCH.
Oddzia³ Propagandy
Sierpieñ 1945 r.
Wydawnictwo masowe nr 45
WALKA Z REAKCJ¥ TRWA!
W nieustannej walce z reakcj¹ wszelkiej maci zbudowalimy podwaliny nowej, sprawiedliwej Polski.
Nie pomog³y intrygi, prowokacje, strza³y bratobójcze!
Nie uda³o siê wznieciæ wojny domowej pacho³kom obszarniczym!
Wszyscy uczciwi Polacy-demokraci stanêli pod naszymi sztandarami, pod sztandarami Rz¹du Jednoci Narodowej.
Nawet cz³onkowie oddzia³ów zbrojnych AK, do niedawna otumanieni faszystowsk¹ propagand¹, w coraz wiêkszej liczbie opuszczaj¹
lasy, sk³adaj¹ broñ, przystêpuj¹ do pracy dla Polski.
Ale reakcja nie daje za wygran¹.
Watahy faszystowskie Bohuna, które wraz z Niemcami pierzchnê³y z terenu Polski, kieruj¹ dalej z zagranicy akcj¹ dywersyjn¹.
Hydra faszyzmu nie dobita!
¯o³nierzu!
Czy widzisz jej ohydne macki?!
W £odzi ginie z rêki bandyty z NSZ para starych dzia³aczy robotników, uczestników walki konspiracyjnej.
W Krakowie grupa faszystów niemieckich i polskich podburza mêty spo³eczne do mordowania nielicznych ocala³ych ¯ydów.
Na Lubelszczynie plugawe rêce obrzucaj¹ granatami jad¹cych na ¿niwa artylerzystów pomorskiej jednostki ob. Bolkowskiego.
Dziesiêciu kolegów, weteranów Odry i £aby, zginê³o od bratobójczej broni.
W Koñskiem pada od kuli zbrodniarza mjr Wir-Czerwiñski, by³y kierownik grupy dywersyjnej AK, który z³o¿y³ broñ i stan¹³ do dyspozycji
Rz¹du Jednoci Narodowej.
Ohydn¹ plotk¹, oszczerstwem, kul¹ i granatem usi³uj¹ wyrodki reakcyjne szkodziæ nowej Polsce. Chc¹ narodowi odebraæ pokój,
którymy krwi¹ nasz¹ zdobyli. Chc¹ skompromitowaæ Polskê wobec ca³ego wiata hecami antysemickimi.
Bacznoæ ¿o³nierzu!
Reakcja znów podnosi ³eb, próbuje k¹saæ - my jej ten ³eb ukrêcimy!
Nie po to przelewalimy krew...
Nie po to od Dniepru do £aby rozsiane s¹ koci naszych ¿o³nierzy...
Nie po to o ch³odzie i g³odzie budowa³ ¿o³nierz, robotnik i ch³op now¹ Polskê....
...¿eby nam teraz brudzi³y faszystowskie szakale!
Precz z Bohunami, Jaksami i ich agentami w kraju!
Niech ¿yje Rz¹d Jednoci Narodowej!
Niech ¿yje Polska Demokratyczna!
Ignacy Blum, Z dziejów Wojska Polskiego w latach 1945-1948, Warszawa 1960, s. 292
radzieckiego genera³a Boles³awa Kieniewicza i by³ przeznaczony do walki z oddzia³ami
podziemia; pod koniec sierpnia korpus podporz¹dkowano ministrowi bezpieczeñstwa
publicznego. Szacuje siê, ¿e polski aparat represji liczy³ wówczas ponad 100 tys. osób.
Zabezpieczeniem granic zajmowa³y siê Wojska Ochrony Pogranicza (WOP), tak¿e stano-
wi¹ce od 1949 r. czêæ MBP.
Wed³ug niepe³nych danych, w³adze bezpieczeñstwa w 1945 r., na który przypad³o
apogeum dzia³alnoci zbrojnego podziemia, zabi³y ok. 2830 osób, w czasie ró¿nego rodzaju
pacyfikacji ujê³y 5306, a za kontakty oraz wspó³pracê z konspiracj¹ aresztowa³y 6319.
Straty dotycz¹ce ludzi zwi¹zanych z w³adz¹ komunistyczn¹ trudno jednoznacznie ustaliæ.
Zreszt¹ sami historycy partyjni nie byli w stanie podaæ, ile osób utraci³o ¿ycie w wyniku
akcji podziemia niepodleg³ociowego, a ile na skutek dzia³alnoci band o charakterze
kryminalnym. Wed³ug jednych danych, zginê³o wówczas w walce lub zosta³o zabitych
ponad 3,5 tys. osób zwi¹zanych z now¹ w³adz¹, w wiêkszoci funkcjonariuszy UB i MO. Nie
obejmuj¹ one strat WP, KBW i WOP. Wed³ug innych obliczeñ, od czerwca 1945 r. do pocz¹t-
ku kwietnia 1946 r. wojsko, KBW, UB i MO mia³o 978 zabitych i ponad tysi¹c rannych.
Dla nowego kierownictwa Polskiego Pañstwa Podziemnego, w osobach p.o. Delegata
Rz¹du Stefana Korboñskiego i Delegata Si³ Zbrojnych na Kraj p³k. dypl. Jana Rzepeckiego
O¿oga, najwa¿niejszym problemem by³o doprowadzenie do samorozwi¹zania tkwi¹-
cych ci¹gle w lasach oddzia³ów partyzanckich, ale wzrost terroru s³u¿b bezpieczeñstwa
utworzenie
KBW
bilans walk
z podziemiem
w 1945 r.
nowe kierow-
nictwo Pol-
skiego Pañstwa
Podziemnego
22
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
spowodowa³, ¿e apele kierownictwa podziemia o zaprzestanie
dzia³alnoci okaza³y siê bezskuteczne.
Dzia³ania aparatu represji oraz jego coraz wiêksza samo-
wola by³y nawet przedmiotem obrad plenum KC PPR, które
odbywa³o siê 20-21 i 26 maja 1945 r. w Warszawie. Wyg³o-
szony tam przez Gomu³kê referat, ostro atakuj¹cy zachowanie
Armii Czerwonej oraz radzieckiej i polskiej s³u¿by bezpie-
czeñstwa, by³ skonsultowany ze Stalinem i mia³ podnieæ
nadwerê¿ony tymi dzia³aniami presti¿ kierownictwa PPR. Jak
twierdzi³ Gomu³ka, masy powinny nas uwa¿aæ za polsk¹
partiê, niech nas atakuj¹ jako polskich komunistów, a nie jako
agenturê. W wyniku postanowieñ plenum nowymi cz³onkami
Biura Politycznego zostali gen. Marian Spychalski, kieruj¹cy
prac¹ polityczn¹ w wojsku, i Roman Zambrowski, od kwietnia
kierownik sekretariatu KC PPR.
Kraj nêka³y powa¿ne k³opoty gospodarcze. Wprawdzie
wysy³ane za wojskami radzieckimi rz¹dowe grupy operacyjne
organizowa³y w³adze i stara³y siê uruchamiaæ gospodarkê,
jednak poziom jej zniszczeñ opónia³ wykonanie tego zadania.
Pocz¹tkowo g³ówn¹ troskê budzi³a dewastacja rolnictwa. Za
najtrudniejsze uwa¿ano szybkie pozyskanie miêsa i t³uszczu,
zw³aszcza ¿e braki w zaopatrzeniu w ¿ywnoæ oraz niskie p³ace by³y przyczyn¹ licznych
strajków w zak³adach pracy. Za miesiêczn¹ przeciêtn¹ p³acê robotnik na wolnym rynku
móg³ wówczas kupiæ ok. 3 kg t³uszczu lub 5 kg cukru. Mo¿liwoæ odbudowy przemys³u
kszta³towa³a siê nieco lepiej. Najbardziej zniszczony by³ rejon Warszawy oraz Radomia.
Na innych terenach odbudowywano przemys³ metalowy, m.in. zak³ady w Stalowej Woli,
Mielcu i Rzeszowie. Uruchamiano tak¿e przemys³ spo¿ywczy. Dewastacjê pog³êbia³y
w³adze radzieckie, które demontowa³y zak³ady niemieckie wybudowane w czasie wojny
na terenie II Rzeczypospolitej, traktowa³y je bowiem jako zdobycz wojenn¹.
Ryc. 13. Jan Rzepecki.
Mimo wszystkich k³opotów gospodarczych i politycznych, Rz¹d Tymczasowy zwiêk-
sza³ swoje wp³ywy. Starano siê inicjowaæ dzia³ania, które by³yby pozytywnie oceniane
przez spo³eczeñstwo. Chwytliwy okaza³ siê slogan Razem odbudujemy swoj¹ stolicê.
Kontynuowano realizacjê reformy rolnej. W czerwcu 1945 r. w³adza dla wzmocnienia
swego presti¿u wykorzysta³a konflikt z Czechos³owacj¹ o Zaolzie i Kotlinê K³odzk¹.
Strona polska grozi³a wrêcz u¿yciem si³y zbrojnej. Ostatecznie spór rozstrzygn¹³ Stalin,
polecaj¹c Polsce zwróciæ Zaolzie, a Czechos³owacji zrezygnowaæ z poniemieckich obsza-
rów l¹ska. Wiosn¹ 1945 r. mia³ te¿ miejsce konflikt ze S³owakami o polsk¹ czêæ Spiszu
i Orawy. W maju 1945 r., mimo protestów miejscowej ludnoci s³owackiej (ok. 16-20 tys.
osób), przywrócono na tym terenie granicê sprzed 1938 r.
Mimo ¿e aktyw historycznych partii, takich jak: Stronnictwo Narodowe (SN), Stron-
nictwo Pracy (SP), PPS (u¿ywaj¹ca do maja 1944 r. nazwy: Wolnoæ, Równoæ, Niepod-
leg³oæ - WRN), SL Roch czy Zjednoczenie Demokratyczne (dawne Stronnictwo Demo-
kratyczne), pozostawa³ nadal w konspiracji, ros³y szeregi jawnie dzia³aj¹cych organizacji
politycznych.
Liczba cz³onków PPR ulega³a wahaniom. Weryfikacja szeregów tej faktycznie
rz¹dz¹cej partii spowodowa³a w 1945 r. spadek jej liczebnoci z 300 tys. w kwietniu do
ok. 190 tys. w lipcu.
problemy
gospodarcze
konflikty
o Zaolzie,
Kotlinê
K³odzk¹,
Spisz i Orawê
(1945)
rozwój
organizacji
politycznych
liczba
cz³onków
PPR
23
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej
Wród legalnie dzia³aj¹cych
partii pewne znaczenie mia³a
PPS, skupiaj¹ca w po³owie
1945 r. ok. 150 tys. cz³onków.
Jej kierownictwo stara³o siê od-
grywaæ w ¿yciu politycznym
kraju coraz bardziej znacz¹c¹
rolê. W lutym 1945 r. skrytyko-
wano wystêpuj¹ce we w³adzach
PPR tendencje do traktowania
PPS jako organizacji w pe³-
ni dyspozycyjnej. Miêdzy 29
czerwca a 1 lipca odby³ siê
XXVI Kongres PPS. Zadeklaro-
wano na nim sojusz z ZSRR,
utrzymanie jednolitego frontu z
PPR, jednak model socjalizmu
proponowany dla Polski zna-
cz¹co siê ró¿ni³ od koncepcji
komunistycznych. Mia³ to byæ socjalizm humanistyczny, przyjêty przez spo³eczeñstwo
dobrowolnie, a nie wprowadzony rewolucyjnie, czyli z pogwa³ceniem zasad demokracji.
Postulowano utrzymanie pluralizmu politycznego. PPS chcia³a nadaæ zwi¹zkom zawo-
dowym charakter autonomiczny oraz przywi¹zywa³a du¿¹ wagê do rad robotniczych. Ustrój
gospodarczy mia³ opieraæ siê nie na monopolu pañstwa, ale na wspó³istnieniu trzech sekto-
rów: pañstwowego, spó³dzielczego i prywatnego. W³adzê w PPS objê³o centrowe skrzyd³o
partii, w osobach Stanis³awa Szwalbego (przewodnicz¹cego Rady Naczelnej), Edwarda
Osóbki-Morawskiego (przewodnicz¹cego CKW) oraz Józefa Cyrankiewicza (sekretarza
generalnego partii). Cyrankiewicz, przed wojn¹ i w jej trakcie (jako dzia³acz WRN)
zdeklarowany antykomunista, podczas pobytu w Owiêcimiu albo radykalnie zmieni³ swoje
pogl¹dy, albo, co jest bardziej prawdopodobne, pod wp³ywem prze¿yæ obozowych sta³
siê politycznym oportunist¹.
Ryc. 14. Odgruzowywanie placu Trzech Krzy¿y w Warszawie, 1947 r.
Stronnictwo
Ludowe
Stronnictwo
Demokratyczne
klasowe
zwi¹zki
zawodowe
organizacje
m³odzie¿owe
W po³owie 1945 r. szeregi zwi¹zanego z komunistami Stronnictwa Ludowego liczy³y
ok. 200 tys. osób. W wy³onionych w marcu nowych w³adzach, oprócz kryptokomunistów,
takich jak sekretarz generalny stronnictwa Antoni Korzycki lub wiceprezes W³adys³aw Ko-
walski, znajdowali siê autentyczni ludowcy, np. prezes Stanis³aw Bañczyk czy Boles³aw
cibiorek. W szeregach oficjalnego SL by³o te¿ wielu zwolenników Miko³ajczyka.
Znikom¹ rolê odgrywa³o Stronnictwo Demokratyczne, kierowane przez kontrower-
syjnego przed wojn¹ literata Wincentego Rzymowskiego. Liczy³o ono ok. 50 tys. cz³onków,
g³ównie przedstawicieli inteligencji, wolnych zawodów i rzemielników.
Rozrasta³y siê tzw. klasowe zwi¹zki zawodowe, pozostaj¹ce pod wp³ywami socjalistów
i komunistów, skupiaj¹ce ok. 700 tys. cz³onków. Miêdzy 18 a 21 listopada 1945 r. odby³
siê I Kongres Zwi¹zków Zawodowych. Przewodnicz¹cym Komisji Centralnej Zwi¹zków
Zawodowych zosta³ Kazimierz Witaszewski (PPR).
W tym okresie rozwija³y siê tak¿e organizacje m³odzie¿owe, licz¹ce w po³owie 1945 r.
ok. 500 tys. cz³onków. Z PPR zwi¹zany by³ Zwi¹zek Walki M³odych (ZWM). Ideow¹ prze-
wodniczk¹ Organizacji M³odzie¿y Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OMTUR)
by³a PPS, na wsi funkcjonowa³ Zwi¹zek M³odzie¿y Wiejskiej RP Wici, dzia³alnoæ podj¹³
24
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Walka o kszta³t ustrojowy pañstwa polskiego
tak¿e Zwi¹zek M³odzie¿y Demo-
kratycznej. Podobnie jak partie
polityczne, organizacje m³o-
dzie¿owe zwi¹zane by³y one
porozumieniem o wspó³dzia³a-
niu. Reaktywowa³y siê te¿ inne
organizacje, takie jak: Zwi¹zek
Harcerstwa Polskiego (ZHP),
Katolicki Zwi¹zek M³odzie¿y
Mêskiej i Katolicki Zwi¹zek
M³odzie¿y ¯eñskiej.
21 kwietnia - wyranie w ra-
mach wzmacniania pozycji Rz¹-
du Tymczasowego w planowa-
nych w Moskwie rozmowach,
maj¹cych na celu utworzenie
Tymczasowego Rz¹du Jednoci Narodowej - podpisano na lat 20 radziecko-polski uk³ad
o przyjani, pomocy wzajemnej i wspó³pracy powojennej.
Ryc. 15. Obrady XXVI Kongresu PPS w Warszawie, 29 czerwca - 1 lipca 1945 r. (ADM).
Zanim dosz³o do zgody Stalina na dopuszczenie do dzia³ania w Polsce legalnej opozycji,
podstawy stalinowskiego systemu w³adzy, polegaj¹ce na rz¹dach jednej partii (PPR),
dysponuj¹cej stoj¹cym ponad prawem aparatem terroru oraz wojskiem, zosta³y ju¿ zbu-
dowane. W tej sytuacji inne dzia³aj¹ce partie, nawet mimo i¿ formalnie part
Pobierz darmowy fragment (pdf)