Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00105 002477 22608266 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Jezus i kobiety - ebook/pdf
Jezus i kobiety - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 152
Wydawca: W drodze Język publikacji: polski
ISBN: 9788379062171 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> religia i rozwój duchowy
Porównaj ceny (książka, ebook (-40%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Tak odważnie o relacjach Jezusa z kobietami nie pisał jeszcze nikt. Autor wydobywa na światło dzienne to, co wielu z nas, czytając Pismo Święte, uznaje za mało ważne lub czego nawet nie dostrzega: gesty i słowa Jezusa adresowane wyłącznie do kobiet, przede wszystkim zaś gesty kobiet – ich dotyk, czułość i ukrytą w nich miłość. W męskim świecie kobiety były zwykle postaciami drugiego planu. Nawet jeśli udawało im się przedrzeć do centrum wydarzeń, to i tak najczęściej pozostawały nieme. Zyskiwały znaczenie godność jako towarzyszki Jezusa.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Jezus.pdf 1 2018-03-13 12:25:54 C M Y CM MY CY CMY K Tytuł oryginału Gesú e le donne © 2016 Giulio Einaudi editore s.p.a., Torino www.einaudi.it © Copyright for this edition by Wydawnictwo W drodze, 2018 Redaktor prowadzący Lidia Kozłowska Redakcja Paulina Jeske-Choińska Korekta Agnieszka Czapczyk, Paulina Jeske-Choińska Projekt okładki i stron tytułowych Radosław Krawczyk Redaktor techniczny Justyna Nowaczyk ISBN 978-83-7906-217-1 Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze sp. z o.o. Wydanie I, 2018 ul. Kościuszki 99, 61-716 Poznań tel. 61 852 39 62, faks 61 850 17 82 sprzedaz@wdrodze.pl www.wdrodze.pl Druk i oprawa: Drukarnia TECHNET ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków Wydrukowano na papierze Creamy 80 g, wol. 2,0 Tym kobietom, którym w życiu i wierze zawdzięczam więcej niż mężczyznom. SŁOWO OD TŁUMACZA Tak o relacjach Jezusa z kobietami jeszcze nikt nie pi- sał. Czyni to Enzo Bianchi – mężczyzna, mnich, eme- rytowany przeor wspólnoty w Bose. W niniejszych rozwa- żaniach prezentuje Ewangelię, Dobrą Nowinę o kobietach i dla kobiet, ale również dla nas wszystkich. Czyni to z nie- zwykłym wyczuciem wobec opisywanych spotkań, rela- cji, zdarzeń, za pomocą słów, których nikt w odniesieniu do Jezusa nie używał; zawsze zgodnie z prawdą zawartą w ewangeliach; z delikatnością, ale też bez pruderii; „Dla czystych wszystko jest czyste”1 (Tt 1,15). Pisze o relacjach Jezusa z kobietami. Protagonistą książki nie jest jednak Je- zus, są nimi kobiety odważne, zdesperowane, zdolne do wpłynięcia na zmianę decyzji Jezusa i objawienia woli Bo- 1 Cytaty z Pisma Świętego pochodzą z Biblii Tysiąclecia, wyd. IV, Pallot- tinum, Poznań 2003. 7 JEZUS I KOBIETY żej, a zwłaszcza te, które Go najbardziej kochały. Bianchi wydobywa na światło dzienne to, czego wielu z nas, czyta- jąc Pismo Święte, nie było w stanie dostrzec albo uznało za mało ważne: gesty i słowa Jezusa adresowane do kobiet, ale przede wszystkim ich gesty, dotyk, czułość i ukrytą w nich miłość, mniej słowa. W męskim świecie kobiety stawały się zwykle postaciami drugiego planu. Nawet jeśli udało im się przedrzeć do centrum wydarzeń, to i tak uznawane były za mało ważne, pozostawały zwykle milczące. Książka Enzo Bianchiego pozwala odkryć głębiej Jezu- sa, a przez Niego świat kobiet, ich obecność w Jego życiu, działalności, nauczaniu i  spotkaniach. Autor dociera do rzeczywistości patriarchalnego, opresyjnego wobec kobiet społeczeństwa. Nastanie panowania Bożego, nowej wspólno- ty miłości, sprawiedliwości i pokoju, domagało się uzdrowie- nia nie tylko poszczególnych osób, ale też niesprawiedliwych, nieludzkich relacji. Pomocy potrzebowały zdesperowane kobiety, a także społeczność, która je dyskryminowała na mocy ludzkich tradycji, zwyczajów i prawa. Dlaczego dzisiaj potrzebne jest specjalne studium nad rolą kobiet w życiu Jezusa? Po pierwsze dlatego, że o nich nie pamiętamy. O ile jesteśmy w stanie wymienić imiona apostołów, przynajmniej kilku z nich, to oprócz Maryi Matki Jezusa i Marii Magdaleny inne kobiety, które również towarzyszyły Jezusowi (zob. Łk 8,2–3) i były może jedynymi świadkami Jego śmierci (zob. Mk 15,40–41) są nam nieznane, a może nawet obojętne. Czy pamiętamy o kobietach, które „trudziły się dla Ewangelii” (Flp 4,2–3; Rz 16,6.12), których praca legła u podstaw Ko- 8 SŁOWO OD TŁUMACZA ścioła? Jest jeszcze jeden ważny powód. Przykład otwar- tej postawy wobec kobiet, jaki pozostawił Jezus z czasem uległ konformistycznemu przedawnieniu. W Pierwszym Liście do Koryntian Paweł zakłada, że kobieta, tak jak mężczyzna, może zabierać głos i  prorokować (zob. 1 Kor 11,5–16), w Liście do Galatów pisze zgodnie z tym, co przejął z tradycji (zob. 1 Kor 15,3), że „nie ma już męż- czyzny ani kobiety…” (Ga 3,28). Jednak nie te słowa apo- stoła zostały zapamiętane i zwracały uwagę potomnych, ale te przywracające dyskryminację tam, gdzie Jezus ją usunął, i nakazujące zachować niewiastom milczenie na zgroma- dzeniach liturgicznych (zob. 1 Kor 14,34). To właśnie po- uczenie znalazło w Kościele większy oddźwięk niż wszyst- kie pozostałe słowa, a  nawet przykład samego Pana. Ta zmiana, która z całą wyrazistością ujawniła się już w listach pasterskich – w Pierwszym Liście do Tymoteusza czytamy, że zabrania się kobietom nauczać (por. 1 Tm 2,11–12) – jest znakiem, że od II wieku program zarysowany w Ewangelii wobec kobiet nie był przestrzegany2. Kościół przez kolejne pokolenia w coraz mniejszym stopniu był miejscem, w któ- rym mogły one rozumieć i doświadczać Dobrej Nowiny, ponieważ były marginalizowane. Dopiero Sobór Waty- kański II pod wpływem znaków czasu wprowadził Kościół na drogę aktywnej i odpowiedzialnej obecności kobiet we wspólnocie kościelnej i życiu społeczeństw. 2 Por. G. Lohfi nk, Gesù come voleva la sua comunità?, Cinisello Balsamo 1987, s. 132. 9 JEZUS I KOBIETY Proces zmian trwa nadal, jesteśmy tego świadkami. Jest jeszcze jednak wiele do zrobienia w tym względzie. Zuzanna Radzik, katolicka teolożka, w  jednym ze swo- ich tekstów tak pisze o sytuacji kobiet w Kościele: „Ciągle o  nich mowa, ale nie mają głosu”3. Czy jest miejsce na zmianę? Niewątpliwie książka Bianchiego, poprzez sku- pienie naszej uwagi na kobiecych postaciach w Ewangelii i  dostrzeżenie ich niezwykłej roli w  misji Jezusa, jest przyczynkiem do obalenia wciąż obecnych stereotypów i  przywrócenia należnego miejsca rodzajowi żeńskie- mu w społeczności Kościoła, i jako taka stanowi kolejny wkład w zmianę mentalności, która musi się w nas wciąż dokonywać. Skoro Jezus nie bał się wprowadzić kobiet do grona najbliższych Mu osób, co więcej uczynić z nich świadków swojej męki, śmierci i zmartwychwstania, to tym bardziej my, chrześcijanie, powinniśmy porzucić swoje uprzedze- nia i obawy i stać się Kościołem równoprawnych kobiet i mężczyzn, misjonarzami Ewangelii, która znosi wszelkie podziały, bo „nie ma już mężczyzny ani kobiety”. Uwaga i czułość, jaką Jezus obdarzał niewiasty, niech będzie dla nas, mężczyzn, przykładem do naśladowania. Michał Rychert 3 Z. Radzik, Widziały Pana, „Tygodnik Powszechny” 2016, nr 13. WPROWADZENIE Tak jak w  przypadku prawie wszystkich chrześcijan mojego pokolenia, moją drogę wiary zapoczątkowały wierzące kobiety, które wciąż mi towarzyszyły. Moja droga życiowa, która miała początek w małej wiosce w Monfer- rato, była powiązana z pewnymi szczególnymi zmianami kulturowymi i  socjologicznymi właściwymi dla Kościo- ła katolickich Włoch lat pięćdziesiątych: w  kościołach mojego dzieciństwa i  dojrzewania kobiety były zawsze w  pierwszych ławkach, zaraz przy nich dzieci, podczas gdy w głębi kościoła, a więc nawet nie w ławkach, ale przy drzwiach, stali mężczyźni. Musiał dopiero powiać świe- ży powiew Ducha poprzez papieża Jana i sobór, aby za- częły następować zmiany. Pośród „znaków czasu” papież Roncalli wymienił promocję kobiet w społeczeństwie XX wieku. Do kobiet zostało zaadresowane jedno z  podsu- mowujących przesłań soboru, którego jednak wielu ka- tolików wciąż zdaje się nie słyszeć. Zwrócono uwagę, że 11 JEZUS I KOBIETY Kościół jest dumny „z tego, że wywyższył i wyzwolił ko- bietę, że na przestrzeni wieków jasno ukazywał jej zasad- niczą równość z mężczyzną” (Paweł VI, Orędzie do kobiet, 8 XII 1965, nr 2). Tekst przemówienia wskazuje dalej na kobiety jako „wyposażone w dar strzeżenia ogniska do- mowego, miłości do korzeni, opieki nad dziećmi w koły- skach, obcujące z tajemnicą życia, które się poczyna” (5). Przede wszystkim przemówienie zamykało się wzniosłym przesłaniem: „Kobiety całego wszechświata, chrześcijanki i niewierzące, którym powierzone jest życie w tak poważ- nym momencie historii, do was należy obrona pokoju na świecie!” (11). W ten sposób świat przed kobietami został otwarty. Jednakże bycie kobietą wciąż ograniczało się do małżeń- stwa i macierzyństwa i nie dopuszczano myśli, że „kobie- ta zdobywa w społeczeństwie wpływy, znaczenie, władzę, jakiej nigdy dotąd nie osiągnęła” (3). Nadal przesłanie na temat roli kobiety w Kościele było niewyraźne i mało sły- szalne. Przyszedł Jan Paweł II, który potwierdził niezwłocz- ną konieczność przejścia „od teoretycznej do praktycznej realizacji i uznania aktywnej i odpowiedzialnej obecności kobiety w Kościele” (Jan Paweł II, Christifi deles laici, nr 51) i prosił o przebaczenie za grzech poniżania i dyskrymino- wania godności kobiety (por. Jan Paweł II, Mulieris dignita- tem, 14; Liturgia pokutna z 10 marca 2000 r.). Przy różnych okazjach ten sam papież zapraszał do refl eksji nad rolą kobiet, tak aby miały one więcej miej- sca w społeczeństwie i w Kościele. Te nalegania nie były daremne, dziś bowiem wiele kobiet podejmuje się poszu- 12 WPROWADZENIE kiwań teologicznych i antropologicznych, dzieląc się wy- nikami swoich badań o kapitalnym znaczeniu. Wreszcie papież Franciszek przyjął z zaangażowaniem dorobek swoich poprzedników i  przy różnych okazjach w sposób formalny i nieformalny zwraca uwagę na obec- ność i rolę kobiet nie tylko w życiu codziennym Kościoła, ale także w  różnych instytucjach kościelnych. Ostatnio poprzez gest o doniosłym znaczeniu symbolicznym wpro- wadził wspomnienie liturgiczne św. Marii Magdaleny do grupy świąt, zrównując ją z apostołami i przywracając jej starożytny tytuł Apostołki Apostołów. Ponadto papież Franciszek powołał komisję, złożoną z kobiet i mężczyzn, aby zbadała z punktu widzenia historycznego i teologicz- nego kwestię diakonatu kobiet. Mając za sobą wszystkie te wydarzenia, a  w  sposób szczególny przeżywając je od pięćdziesięciu lat we wspól- nocie braci i sióstr, poczułem się wezwany, aby zastano- wić się nad ewangelijnymi fundamentami roli kobiet we wspólnocie chrześcijańskiej, a jeszcze bardziej nad posta- wą Jezusa wobec nich. Sądzę, że zanim zostaną podjęte działania zmierzające do zmian instytucjonalnych, cały Kościół powinien przede wszystkim posiąść świadomość przemian, a także wywrotowego stosunku Jezusa wobec kobiet, wsłuchując się i pozostając wiernym Ewangelii. Kieruję mój apel i wezwanie, które z wielu miejsc wzno- si się ku Kościołowi, aby ten przy pomocy kobiet i dzięki nim odnalazł świeżość i upodobanie w życiu, przepowiada- niu i świadczeniu Ewangelii, które zatracono pod wpływem mentalności światowej – tej szowinistycznej, męskiej, wciąż 13 JEZUS I KOBIETY nieprzezwyciężonej, roszczeniowej i scjentystycznej, wła- ściwej dla naszych czasów. Jeżeli raz jeszcze przykład Jezu- sa stanie się mocą w przeżywaniu dzisiaj Ewangelii, a my, mężczyźni i kobiety, nauczymy się podążać razem w po- jednanej różnorodności, wówczas życie razem stanie się piękniejsze i lepsze, a moc Słowa w świecie współczesnym odnajdzie utraconą siłę. „STWORZYŁ MĘŻCZYZNĘ I NIEWIASTĘ” Kobiety, które występują w wielu opowiadaniach Stare- go Testamentu, zdają się być przeważnie w cieniu pro- tagonistów – mężczyzn (…). Jednakże nie odgrywają one roli mniej znaczącej. Znajdują się przecież zawsze tam, gdzie z dala od spojrzeń zapadają decyzje przesą- dzające o przyszłości. Prawie zawsze gotowe do obrony życia, wiedzą, jak sprawić, aby nie stało się ofi arą nie- sprawiedliwości i przemocy, a ich śmiałość często nie ma równej, chyba że w wielkości ich ducha i dyskrecji. André Wénin Obserwacja stosunków i relacji danej osoby to jedna z najlepszych metod, aby ją poznać: sposób, w jaki patrzy na innych, wyróżnia jednych od drugich, wybiera tych, a nie innych, aby być z nimi bliżej, przyjaźnie, uczu- cia, które przeżywa, to wszystko wiele o niej mówi. Dlate- go również podjęta przez nas droga mająca doprowadzić do poznania Jezusa wiedzie przez analizę relacji, które przeżywał: przede wszystkim ze swoimi uczniami, którzy byli włączeni w Jego życie przez parę lat, ale też z chory- mi (są to najliczniej odnotowane relacje), z grzesznikami, z nie-Żydami (hbr. gojim; gr. etne) i z tymi, którzy byli Jego przeciwnikami. Tak jak wszyscy, Jezus stykał się zarówno z  mężczy- znami, jak i z kobietami, naturalna jest zatem refl eksja nad relacjami pomiędzy Jezusem i kobietami obecnymi w Jego życiu, misji i  przepowiadaniu królestwa Bożego. Należy przy tym z  całą szczerością zwrócić uwagę na niedobór źródeł, poprzez które docieramy do świadectw na interesu- jący nas temat, niedobór wynikły z faktu, że kobiety w pa- 17 JEZUS I KOBIETY nującej kulturze antycznej, szczególnie w obszarze Bliskie- go Wschodu, były zmarginalizowane, uprzedmiotowione i podporządkowane. Byłoby więc właściwe zapytać, czy to uprzedmiotowienie nie było powodem ich nieobecności w życiu publicznym. Nie miały one również możliwości być ważnymi postaciami w historii, chyba że chodziło o królo- we lub kobiety obdarzone wielkim talentem poetyckim. Tak więc nawet w  naszych źródłach odnotowuje się nie- obecność kobiet, są one w opowiadaniach mniej obecne niż obiektywnie powinno to mieć miejsce, a jeżeli się pojawiają, to jako milczące. Zgłębiając te źródła, nie możemy zatem wnioskować o nieobecności kobiet, gdy te nie są wymie- niane, ani traktować jako potwierdzonego faktu ich milcze- nia, gdy nie cytuje się ich słów. Musimy mieć na uwadze, że kobiety były pozbawione znaczenia społecznego i religij- nego, stąd zapominano o nich w tradycji ustnej i spisanej, zawsze powierzanej mężczyznom uważanym za jedynych autoryzowanych interpretatorów wydarzeń historycznych. Również z tych powodów mogła się wytworzyć i wzmac- niać idealna wizja kobiety jako uległej, posłusznej, ukrytej, milczącej, zawsze związanej z domem, z rodziną, nigdy nie- występującej jako postać przemawiająca lub publiczna. Wystarczy tego demaskowania niedoboru źródeł i  w  konsekwencji ich milczenia na temat kobiet: ukaż- my, nawet jeżeli w  okrojonej formie, kulturę panującą w  czasach Jezusa, kulturę inspirowaną także Pismem, które stanowiło fundament wiary i  moralności społecz- ności żydowskiej. Najbardziej znany tekst opisu stwo- rzenia świata (Rdz 1,1–2,3a) potwierdza, że adam, Zie- 18 „STWORZYŁ MĘŻCZYZNĘ I NIEWIASTĘ” mianin4, człowiek-ludzkość, wzięty z  adamah, z  prochu ziemi, został stworzony na obraz i  podobieństwo Boga, stworzony mężczyzną i  kobietą (por. Rdz 1,26–27), tak więc z  tą samą godnością pomiędzy nimi. Równocze- śnie należy pamiętać, że w drugim opisie, tym starszym (Rdz 2,4b–24), są zawarte elementy mizoginiczne, jako że tekst ten był opracowany literacko w społeczności patriar- chalnej, potwierdzającej wyższość mężczyzn nad kobietami. W tej narracji kobieta została stworzona po mężczyź- nie, po roślinach i zwierzętach, została stworzona, ponie- waż mężczyzna nie znajdował „odpowiedniej dla siebie pomocy” (por. Rdz 2,18.20). Została wzięta z boku Adama (zob. Rdz 2,20) i dopiero wówczas następuje radosna i peł- na zdumienia eksklamacja: Wreszcie! Możliwość relacji! (por. Rdz 2,23), jednakże całe opowiadanie karmi się ideą pierwszeństwa i wyższości mężczyzny. Byt zdominowany przez mężczyznę, sposób pojmowania kobiety obecny także w naszych czasach, w dalszej części biblijnego opowiadania zostaje wyjaśniony poprzez przypisanie jej winy jako kusi- cielki mężczyzny, opanowanej przez węża i zdolnej wodzić mężczyznę ku upadkowi (por. Rdz 3,1–13). Ten komunikat przekazywany z pokolenia na pokolenie zawsze miał po- twierdzić i usprawiedliwiać to, co było rzekomo chciane przez Boga: prymat i panowanie mężczyzny nad kobietą. 4 Adama = ziemia; adam = człowiek; pojęcie to występuje w Biblii zawsze w liczbie pojedynczej; w Rdz 1,27 użyte jest w znaczeniu zbiorowym: ludzie – przyp. tłum. 19 JEZUS I KOBIETY W tej wprowadzającej refl eksji nie prześledzimy całego Starego Testamentu w poszukiwaniu innych świadectw na temat kobiet, których jednakże jest wiele, ale dokonując generalnej oceny kultury czasów Jezusa, możemy potwier- dzić, że w społeczności żydowskiej kobieta była widziana jako matka mająca zapewnić ciągłość pokoleniową, postać charakteryzująca się głęboką miłością i  miłosierdziem w życiu rodzinnym, jako wzorzec wiary i służby w życiu religijnym Izraela. Mogła ona w  najlepszym wypadku aspirować do roli pani domu, służącej męża, nauczycielki swoich dzieci i pocieszycielki współmałżonka, ale zawsze jako poddana autorytetowi tego ostatniego, pozbawiona wolności i autonomii, zawsze podejrzewana o skłonność do niewierności. Tak jak celnie opisuje to literatura mą- drościowa, tylko kobieta będąca dziewicą jest pożądana przez mężczyznę jako żona, podczas gdy kobieta zamężna jest „jak płodny szczep winny we wnętrzu twojego domu” (Ps 128,3), to jest jej największe powołanie: być panią domu, zapobiegliwą, troskliwą, dzielną, pracowitą, godną zaufania męża, wychowawczynią licznych dzieci (por. Prz 31,10–31). Mężczyźni powinni mieć pod kontrolą kobiety, nie ulegać ich miłości (por. Syr 9,2), trzymać się daleko od kobiet rozpustnych (por. Syr 9,3–4) i w każdym wypadku powinni być świadomi pokus i przewrotności kobiet (por. Syr 25,13–26,18). Od kobiet należących do wspólnoty ludu Bożego żą- dano wypełniania Prawa, przekazania wiary następnym pokoleniom, ale nie dawano im jakichś misji specjalnych. Nie pozwalano kobietom na ten sam sposób udziału w kul- 20 „STWORZYŁ MĘŻCZYZNĘ I NIEWIASTĘ” cie świątynnym i  synagogalnym co mężczyznom, mogły tylko zajmować wyznaczone im miejsce w głębi sali, skąd asystowały w kulcie sprawowanym przez mężczyzn. Edu- kacja religijna była zarezerwowana tylko dla dzieci płci męskiej, podczas gdy córki były instruowane o zakazach, o prawie negatywnym, o tym, czego im nie wolno. Rabbi Eliezer mówił: „Ktokolwiek naucza Tory swoją córkę, tak jakby nauczał o rzeczach niestosownych” (Miszna, Naszim, Sota 3, 4), a komentarz do tego stwierdzenia wyjaśnia: „Le- piej spalić słowa Tory aniżeli nauczać jej kobiety” (Talmud Palestyński, Sota 3, 4, 19a). Z tego powodu rozmowa z ko- bietami była uważana za „odwrócenie się od słów Tory i zmierzanie w kierunku piekła” (Pirke Awot 1, 5). Wynika z  tego ewidentnie, że kobieta była niejako pozbawiona podmiotowości, tak dalece, że jej słowo nie miało znaczenia świadectwa ani w życiu codziennym, ani w sprawie sądowej; jeśli zaś chodzi o praktykowanie zasad wiary, od niej nie wymagano nawet recytowania Szma Ji- srael (por. Pwt 6,4–9). Kobieta również nie mogła być bra- na pod uwagę przy wymaganej liczbie osób do wspólnej modlitwy ofi cjalnej: do dzisiaj do takiej modlitwy wyma- ga się dziesięciu mężczyzn, kobiety nie są liczone! Nawia- sem mówiąc, rano każdego dnia praktykujący Żyd recyto- wał (i recytuje nadal) błogosławieństwo: „Błogosławiony jesteś, Panie, ponieważ nie stworzyłeś mnie poganinem ani kobietą, ani niewolnikiem”, podczas gdy od kobiety była (i jest) wymagana modlitwa akceptacji aż po rezy- gnację: „Błogosławiony jesteś, Panie, że w swojej wolności zechciałeś mnie i stworzyłeś taką, jaką jestem”. Tak więc 21 JEZUS I KOBIETY kobieta reprezentowała życie ukryte, społecznie bez zna- czenia, oddelegowane do zacisza domowego, poświęcone rodzinie, mężowi – swojemu panu (baal) i dzieciom, ko- chana i czczona dzięki swej uległości, ze względu na zalety domowe i na to, że pozostawała na „swoim” miejscu, tym wyznaczonym przez mężczyzn. Ta krótka dokumentacja nie powinna doprowadzić do konkluzji, że kobieta w Izraelu w czasach Jezusa była tylko stworzeniem uciskanym i  bez znaczenia w  społeczności, ponieważ nigdy, w żadnym wypadku kobieta żydowska nie była zredukowana do rzeczy, ale zachowywała swoją pod- miotowość, zwłaszcza jako żona wierna i  płodna matka, otrzymywała uznanie w pochwałach i uwielbieniach ze stro- ny mędrców Izraela. Talmud jest bogaty w wyrażenia, które przypisują obecności kobiety radość, błogosławieństwo, po- kój i dostatek: „Kim jest człowiek, który może się uznać za bogatego? Ten, kto ma kobietę czyniącą dobro” (Talmud Ba- biloński, Szabat 25b); i jeszcze: „Miejcie troskę o waszą kobie- tę, ponieważ jeśli płacze, poniesiecie karę zasłużoną za waszą twardość wobec niej” (tamże, Bawa Mecija 59a). Bardziej dobitnie możemy stwierdzić, że paradoksal- nie tradycja rabiniczna – zarówno ta poprzedzająca, jak i następująca po Jezusie z Nazaretu – okazywała się bar- dziej zamknięta wobec kobiet niż samo Pismo. Nastąpił również w świecie hebrajskim pewien rozwój analogiczny do tego, którego doświadczył Kościół: interpretacja Pisma oraz normy etyczne i zasady zachowania, które z niej wy- nikały, uprzywilejowały teksty, które poddawały kobietę mężczyźnie, przesuwając na drugi plan lub przemilczając 22 „STWORZYŁ MĘŻCZYZNĘ I NIEWIASTĘ” każdą inną perspektywę. Jest faktycznie niezaprzeczalne, że pozytywna wizja kobiety zakorzeniła się również w tekście biblijnym, tam gdzie kobiety podejmowały rolę o niezwykłej ważności. Myślimy tu o określonych funkcjach, jakie speł- niały matriarchinie Sara, Rebeka, Lea, Rachela, albo o udzia- le Miriam, siostry Mojżesza i  Aarona, w  dziejach wyjścia i  w  świętowaniu przejścia przez Morze Czerwone; należy również wspomnieć takie postaci jak Tamar, Rachab i Rut wymienione też w genealogii Jezusa w Ewangelii Mateusza (Mt 1,3–5). W odniesieniu do tych faktów pisze trafnie An- ne-Marie Pelletier: „Nawet jeżeli działalność polityczna była w rękach mężczyzn; nawet jeżeli w odróżnieniu od ościen- nych religii kobieta nie miała żadnych funkcji w kulcie Izra- ela (…), tradycja biblijna nakreśla inny wymiar historii, któ- rej bieg nadaje Bóg, włączając w nią postaci kobiece”5. Także tradycja mądrościowa, dłużniczka kultury staro- żytnego Bliskiego Wschodu, Egiptu i Mezopotamii, nadaje kobiecie pewne znaczenie. Wyjątki stanowią teksty nazna- czone mizoginią: „Lepsze mieszkanie w  kącie dachu niż żona swarliwa i dom obszerny” (Prz 21,9; 25,24); „I prze- konałem się, że bardziej gorzką niż śmierć jest kobieta, bo ona jest siecią, serce jej sidłem, a ręce jej więzami. Kto Bogu jest miły, ten się od niej ustrzeże, lecz grzesznika ona usidli” (Koh 7,26). W epoce po wygnaniu potwierdza się postać kobiecą jako uosobienie Mądrości, obecną przy stworzeniu świata (por. Prz 8,22–31), będącą w stanie uporządkować 5 Zob. www.annemariepelletier.com 23 JEZUS I KOBIETY świat dzięki swojej inteligencji i mocy (por. Mdr 7,21), nie zapominając o zakończeniu Księgi Przysłów, zawierającym pochwałę kobiety dzielnej (zob. Prz 31,10). Tu właśnie doty- kamy kresu rozważań. Poprzez wszystkie odwołania symbo- liczne przywołane w tej części emblematyczny stał się fakt, że aby wyrazić uznanie dla kobiety, należało zwrócić się do roli pani domu, tak jakby w innych obszarach jej pełna podmio- towość była zanegowana. Na tym religijno-społecznym tle, w swojej istocie pa- triarchalnym, sytuuje się postać Jezusa, który rozchwiał ten powszechnie obowiązujący, niepodlegający prze- mianom system niesprawiedliwości. Jezus przerwał jego obowiązywanie podczas krótkiego trwania swojego życia ziemskiego, choć dość szybko stał się niezrozumiały dla swoich własnych uczniów! Zechciejmy więc przyjąć tę samą postawę, jaką rabbi i prorok z Galilei przyjął w relacji do kobiet: będąc dziec- kiem swoich czasów i uwarunkowań, wniósł także w ten obszar nowość swojej Dobrej Nowiny – Ewangelii. W tym procesie nie tracimy z  oczu postaci Maryi, Matki Pana, której rola w historii zbawienia pozostaje jedyna w swoim rodzaju, zajmując szczególne miejsce – ewangelie traktują jej postać z większą atencją aniżeli pozostałe kobiety. Mat- ce Jezusa dedykowaliśmy osobną, pogłębioną analizę jej postaci opisanej w ewangeliach synoptycznych i w Ewan- gelii według Jana6. 6 E. Bianchi, Maria, la madre del Signore, w: Amici del Signore, Gribaudi, Torino 1992, s. 31–63. JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH Biorąc pod uwagę ducha czasów, wolność, z którą Jezus powoływał kobiety do grona uczniów, jest absolutnie niezrozumiała, ale wolność tych kobiet, które zosta- wiały swoje środowisko rodzinne, aby włączyć się do wspólnoty wokół Jezusa, również. To, że kobiety zosta- ły ograniczone do aktywności diakonijnej, współgra z tendencjami Kościoła, ale nie z intencjami Jezusa. François Bovon W czterech ewangeliach kanonicznych obecność ko- biet, które spotkały Jezusa albo wręcz naśladowały Go, nie jest jednowymiarowa. Każda z ewangelii wspomi- na jakieś kobiety, a inne pomija, w zróżnicowany sposób ukazuje je i wprowadza na scenę; jednakże wszystkie są zgodne, uznając, że kobiety były świadkami męki, śmier- ci i zmartwychwstania Jezusa i pierwszymi głosicielkami posłanymi przez Zmartwychwstałego, aby zanieść dobrą paschalną nowinę Jedenastu i innym uczniom. Na początku rozdziału ósmego Ewangelii według Łu- kasza czytamy podsumowanie – krótki tekst ewangelisty, w którym mówi o codzienności Jezusa w czasie Jego dzia- łalności w Galilei: Następnie wędrował przez miasta i wsie, nauczając i głosząc Ewangelię o królestwie Bożym. A było z Nim Dwunastu oraz kilka kobiet, które uwolnił od złych duchów i od słabości: Ma- ria, zwana Magdaleną, którą opuściło siedem złych duchów; Joanna, żona Chuzy, zarządcy u Heroda; Zuzanna i wiele in- nych, które im usługiwały ze swego mienia (Łk 8,1–3). 27 JEZUS I KOBIETY Oto otoczenie Jezusa, Jego wspólnota według Łukasza: „Dwunastu oraz kilka kobiet”. Ci mężczyźni i te kobiety po- zostawili swoje domy, swoje rodziny, klan, krewnych, aby być z Jezusem, aby Go słuchać i naśladować, żyjąc z Nim i towarzysząc Mu w Jego drodze, aż do męki i krzyża, gdzie kobiety były jedynymi świadkami, spośród wszystkich uczniów, Jego śmierci i  pogrzebu (zob. Mk 15,40–41.47 i par.) oraz Jego zmartwychwstania (zob. Mk 16,1–8 i par.; J 20,1–2.11–18). Staje się więc pewne, że pośród tych, którzy kroczyli za Jezusem, były „liczne kobiety” (Mt 27,55), a w gronie Jego najbliższych było „kilka kobiet”, które naśladowały Go jako uczennice. Jest prawdą, że niektórzy wielcy znawcy Jezusa historycznego nie wypowiadają się na temat obec- ności kobiet w życiu Jego wspólnoty, ponieważ w ewan- geliach nigdy nie potwierdzono występowania pojęcia „uczennica/uczennice”, ale przyznają oni, że te same źró- dła wskazują, iż Jezus traktował niektóre kobiety w sposób właściwy dla uczniów: „Pozostajemy więc wobec pewne- go paradoksu. Czy Jezus historyczny mógł mieć uczen- nice? Z imienia nie; w rzeczywistości, pomijając kwestię zakładanego, wyrażonego wprost powołania, tak” (John P. Meier). Co więcej, „źródła mówiące o kobietach, które przynależały do ścisłego grona Jezusa, wskazują na istot- ny aspekt, a mianowicie na skandal, który On wzbudzał w swoim środowisku” (Giuseppe Barbaglio)7. 7 Zob. literatura uzupełniająca „Aby iść dalej”, s. 145–146. Podobnie dal- sze cytaty. 28 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH Adnotacja Łukaszowa, od której wyszliśmy, potwier- dza pęknięcie pomiędzy praktyką Jezusa i  współczesną Mu tradycją, ponieważ w tamtych czasach było nie do po- myślenia, aby kobiety naśladowały jakiegoś rabina, nauczy- ciela, co więcej, jak już zostało wspomniane, było to uwa- żane za niestosowne i wstydliwe, aby rabin nauczał kobiety o rzeczach Bożych. Jednakże Jezus nie wprowadzał żadnej dyskryminacji między mężczyznami i kobietami, tak więc wersety z trzeciej Ewangelii są niezwykle ważne, stanowią dowód pamięci, która potwierdza wielką, niesłychaną no- wość w postawie rabina z Nazaretu. Jeszcze dziś w prze- strzeni chrześcijańskiej może stanowić problem stwierdze- nie, że grono Jezusa to wspólnota kobiet i mężczyzn, ale to była rzeczywistość i  nie przez przypadek niektóre z  tych kobiet zostały zapamiętane z  imienia i  stanowią postaci o decydującym znaczeniu w życiu Jezusa i w rozwoju wiary w Niego. Wyrażenie „z Nim” (syn autô, Łk 8,1) wskazuje na na- śladowanie Jezusa przez kobiety, widzimy to także w innych zwrotach – „towarzyszyły Mu” (synakolouthéo, Łk 23,49) i „z Nim przyszły” (synérchomai, Łk 23,55, gdy są wymie- niane w godzinie krzyża). Należy przy tym wskazać na zna- czące milczenie na temat takiej ich obecności w grupie pism Janowych. Czy to, że służyły Jezusowi tylko ze swoich dóbr, oznacza, że wspierały grupę ekonomicznie, czy też że były współpracownicami w  przepowiadaniu królestwa Boże- go? Z całą pewnością nie możemy zakładać, że nie miały możliwości zabierania głosu wobec Jezusa i pozostałych, nawet jeśli nie ma żadnej wzmianki co do tego faktu, tak 29 JEZUS I KOBIETY JEZUS I KOBIETY jak nie ma żadnej wzmianki, że zostały posłane z misją przepowiadania przyjścia królestwa Bożego paralelnie do posłania Dwunastu (zob. Mk 6,7–13 i par.) lub siedem- dziesięciu dwóch uczniów (zob. Łk 10,1–16). W każdym z przypadków ich uczestnictwo w życiu wspólnym grupy jest pewne, a ich pomoc dla misji i posłannictwa Jezusa realna i w sposób oczywisty zauważona. W godzinie męki kobiety te pojawiają się ponownie, idąc za Jezusem: Były tam również niewiasty, które przypatrywały się z daleka, między nimi Maria Magdalena, Maria, matka Jakuba Mniej- szego i Józefa, i Salome. Kiedy przebywał w Galilei, one towa- rzyszyły Mu [czasownik akolouthéo] i usługiwały [czasownik diakonéo]. I było wiele innych, które razem z Nim przyszły do Jerozolimy (Mk 15,40–41). Także Mateusz potwierdza, że „szły (czasownik akolouthéo) one za Jezusem z Galilei i usługiwały Mu” (Mt 27,55), ten sam ewangelista wspomina je też jako towarzyszące Je- zusowi w czasie drogi do Jerozolimy; Łukasz – jak to już widzieliśmy – pisze, że „również niewiasty, które Mu to- warzyszyły od Galilei, przypatrywały się temu” (Łk 43,49), jednak bez wspominania ich imion. Wierne w naślado- waniu Jezusa aż po krzyż – podczas gdy Dwunastu i inni uczniowie, „opuścili Go wszyscy i uciekli” (Mk 14,50; Mt 26,56) – stały się świadkami śmierci Jezusa i Jego złożenia w grobie. Powrócimy później do tej kwestii, w tej chwili wystarczy odnotować, że ewangeliści nie mogli przemil- czeć obecności kobiet w godzinie męki i śmierci na krzy- 30 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH żu, przede wszystkim dlatego, że bez nich wydarzenia te pozbawione byłyby świadków. Nie chcemy ulegać wyobrażeniom, nie wychodzimy poza to, co jest napisane, ale z jasnością i bez wątpliwo- ści stwierdzamy, że wspólnota Jezusa była złożona z dwu- nastu mężczyzn i kilku kobiet. Powiemy dzisiaj, że jest to podstawowy fakt socjologiczny – że była to wspólno- ta złożona z około dwudziestu osób, uczniów i uczennic, którzy porzucili rodziny, domy, pola, żony, mężów i dzieci (zob. Mk 10,29–30 i par.), aby naśladować Jezusa. W tej wspólnocie kobiety współpracowały z  Jezu- sem, uczestnicząc we wszystkich działaniach właściwych dla życia wspólnego: „Niesłychana nowość takiego życia wspólnotowego z konieczności musiała wywoływać gwał- towne reakcje” (François Bovon). Miało miejsce żeńskie naśladowanie, a  nie tylko męskie, nawet jeżeli zostało okryte milczeniem w tradycji ewangelicznej! A zatem nie możemy nie zapytać raz jeszcze: czy kobiety odgrywały również rolę posłanych, jak Dwunastu, uczynionych apo- stoloi, posłanymi (Mk 3,14; 6,30) przez Jezusa? Ewange- lie nie poświadczają tego rodzaju aktywności w  okresie przedpaschalnym, a Łukasz wykazał się szczególną uwagą w odnotowaniu ich obecności w diakonía, w służbie Je- zusowi. Paradoksalnie właśnie Łukasz, bardzo wyczulony, aby bez pomieszania i  spłaszczenia rzeczywistości opi- sywać precyzyjnie różne posługi obecne w rodzącym się Kościele, właśnie on, określany jako „ewangelista kobiet”, wydaje się minimalizować rolę kobiet w naśladowaniu Je- zusa… Według Łukasza te uczennice posiadają tylko jed- 31 JEZUS I KOBIETY no zadanie: jako kobiety pobożne i uczynne mają służyć Jezusowi swoimi dobrami. Jezus spotykał również kobiety anonimowe, a z  tych przypadkowych spotkań, z tych okazjonalnych i krótkich relacji wydobyć można elementy cenne dla zrozumie- nia Jego postawy wobec nich. W ewangeliach synoptycz- nych znajdujemy narrację o dziesiątkach takich spotkań, z  przewagą w  tekście Łukaszowym. Te, które wydają mi się w  sposób szczególny znaczące, to spotkanie z  kobie- tą cierpiącą na krwotok (Mk 5,25–34, zob. Mt 9,20–22; Łk 8,43–48), z cudzoziemką Syrofenicjanką (Mk 7,24–30, zob. Mt 15,21–28), z wdową z Nain (Łk 7,11–17), z grzesz- nicą w domu faryzeusza Szymona (Łk 7,36–50), z Martą i Marią (Łk 10,38–42), z kobietą pochyloną (Łk 13,10–17), z ubogą wdową (Mk 12,41–44, zob. Łk 21,1–4), z  ano- nimową kobietą, która namaszcza Jezusa w  Betanii (Mk 14,3–9, zob. Mt 26,6–13) i  z  kobietami po zmartwych- wstaniu Pana. Kobieta cierpiąca na krwotok A pewna kobieta od dwunastu lat cierpiała na upływ krwi. Wiele przecierpiała od różnych lekarzy i  całe swe mienie wydała, a nic jej nie pomogło, lecz miała się jeszcze gorzej. Słyszała ona o Jezusie, więc przyszła od tyłu, między tłumem, i  dotknęła się Jego płaszcza. Mówiła bowiem: „Żebym się choć Jego płaszcza dotknęła, a będę zdrowa”. Zaraz też ustał jej krwotok i poczuła w ciele, że jest uzdrowiona z dolegliwo- ści. A Jezus natychmiast uświadomił sobie, że moc wyszła od 32 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH Niego. Obrócił się w tłumie i zapytał: „Kto się dotknął mo- jego płaszcza?”. Odpowiedzieli Mu uczniowie: „Widzisz, że tłum zewsząd Cię ściska, a pytasz: Kto się Mnie dotknął”. On jednak rozglądał się, by ujrzeć tę, która to uczyniła. Wtedy kobieta przyszła zalękniona i drżąca, gdyż wiedziała, co się z nią stało, upadła przed Nim i wyznała Mu całą prawdę. On zaś rzekł do niej: „Córko, twoja wiara cię ocaliła, idź w po- koju i bądź uzdrowiona ze swej dolegliwości!” (Mk 5,25–34, zob. Mt 9,20–22; Łk 8,43–48). Pojawia się tu pewna anonimowa kobieta, która według Pra- wa Mojżesza jest nieczysta, wyłączona z życia społecznego. W księdze spisanej przez kapłanów, w Księdze Kapłańskiej, Tora precyzuje, że kobieta z upływem krwi jest nieczysta: Jeżeli kobieta ma upławy, to jest krwawienie miesięczne ze swojego ciała, to pozostanie siedem dni w swojej nieczysto- ści. Każdy, kto jej dotknie, będzie nieczysty aż do wieczora. Wszystko, na czym ona się położy podczas swojej nieczysto- ści, będzie nieczyste. Wszystko, na czym ona usiądzie, będzie nieczyste. (…) Jeżeli kobieta doznaje upływu krwi przez wie- le dni poza czasem swojej nieczystości miesięcznej albo jeżeli doznaje upływu krwi trwającego dłużej niż jej nieczystość miesięczna, to będzie nieczysta przez wszystkie dni nieczy- stego upływu krwi, tak jak podczas nieczystości miesięcznej. Każde łóżko, na którym się położy podczas swojego upły- wu (krwi), będzie dla niej takie, jak łóżko podczas jej mie- sięcznej nieczystości. Każdy przedmiot, na którym usiądzie, będzie nieczysty, jak gdyby to była nieczystość miesięczna (Kpł 15,19–20.25–26). Jest oczywiste, że kobieta, znajdując się w takiej sytuacji, jest poniżona i wykluczona: nie może udać się do miejsc pu- blicznych, nie może zająć miejsca pomiędzy domownika- 33 JEZUS I KOBIETY mi, ponieważ pozostawia ślady nieczystości, nie może rów- nież dotykać żadnych przedmiotów domowych, jak długo jest w okresie menstruacji. Jedynie wówczas, gdy znowu będzie czysta, po złożeniu ofi ary przebłagalnej z  dwóch synogarlic lub dwóch młodych gołębi, może powrócić do swojego codziennego życia (zob. Kpł 15,28–30). Dziś może nam się wydawać, że takie prawodawstwo jest niemożliwe, ale nie w przeszłości w wielu regionach i kulturach: krew, która z naturalnych przyczyn wydobywa się z kobiety, jest uważana za przyczynę nieczystości; natomiast krew zwie- rząt przelewana w  ofi arach sakralnych oczyszcza! Fakt ten jest skandaliczny i opresyjny wobec kobiet, a jednak został zapisany w  Torze jako wyraz woli Bożej. Talmud posuwa się do sformułowania: „Kiedy kobieta przechodzi menstruację i przechodzi pomiędzy trzema mężczyznami, to gdy jest początek cyklu, jednego zabija, a gdy zbliża się koniec cyklu, powoduje pomiędzy pozostałymi konfl ikt” (Talmud Babiloński, Pesachim IIIa). I  jeszcze: „Jeśli jakaś kobieta ma nieregularny upływ krwi, (…) jej mąż powinien ją odrzucić i nigdy nie wziąć jej na nowo” (Talmud Babiloń- ski, Nidda 12b). Tak fatalna była sytuacja kobiety w czasach Jezusa: wyłączenie czasowe ze społeczności w momentach krytycznych, wyłączenie całkowite tych, które miały cykl nieregularny, niemożność prowadzenia normalnego ży- cia małżeńskiego i seksualnego, upokarzające i wstydliwe zmarginalizowanie, aż po rezygnację i milczenie. Anonimowa kobieta, o której mówią nam ewangelie, usłyszała o rozgłosie, jaki towarzyszył Jezusowi, rabinowi, któremu także przypisywano działania uzdrawiające, tak 34 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH więc po wielu próbach leczenia u różnych lekarzy (przez ponad dwanaście lat!) podejmuje starania, aby dotrzeć bli- sko Jezusa, usiłuje choćby dotknąć się Jego płaszcza w na- dziei uleczenia. Nie może wykrzyczeć swojej niemocy, bo wówczas wszyscy oddaliliby się od niej, nie może także poprosić Jezusa, aby ten uleczył jej chorobę, jest przecież oblegany przez tłum. Przez swoją wielką i nieustępliwą wia- rę decyduje się działać w sposób ukryty. Ukradkiem, gdy tylko pojawiła się możliwość przedarcia się pomiędzy tymi, którzy towarzyszyli Jezusowi, przybliża się i dotyka płaszcza (Mk 5,27), „dotknęła się frędzli Jego płaszcza” (Mt 9,20; Łk 8,44). Zawsze dotknięcie się frędzli płaszcza jakiegoś Żyda oznaczało uznanie, że Bóg jest z nim (zob. Za 8,23). Jej wia- ra w Jezusa jest naprawdę głęboka, jest ona przekonana, że ten człowiek może uzdrowić ją nawet bez proszenia, błaga- nia i nalegania: wystarczający jest zwykły kontakt! Kobieta jest również świadoma, że dotykając Jezusa, łamie Prawo: przekazując swoją nieczystość, popełnia poważne wykro- czenie. Jednakże dokonuje gestu, który wyraża jej wiarę oraz ukazuje jej podmiotowość, jej wolę, aby wypowiedzieć „nie” temu niesprawiedliwemu prawu, które ją stygmatyzu- je i oddziela od relacji z innymi: jest przekonana, że kontakt z Jezusem sprawi, iż otworzą się przed nią relacje ze wszyst- kimi innymi. I oto ledwo dotknęła płaszcza Jezusa, odczu- wa, że jej dolegliwość ustaje, i czuje w swoim ciele uzdro- wienie. Jej śmiałość i odwaga zostały nagrodzone: wydarła Jezusowi uleczenie, o które nie mogła prosić publicznie! Inicjatywa wykonania tego gestu należała do kobie- ty, jednakże dotyk jest takim działaniem jednostronnym, 35 JEZUS I KOBIETY który zawsze spotyka się z wzajemnością: ten, kto dotyka, i ten, kto jest dotykany, czują to razem. Z tego powodu Jezus odczuwa, że moc wyszła z Niego, że doszło do spotkania pomiędzy pragnieniem chorej kobiety i Jego możliwością uleczenia i wybawienia. Dokonało się wyzwolenie, wobec czego Jezus mógłby zwyczajnie spojrzeć na nią i przekazać swoją miłość, która leczy i  uzdrawia. On natomiast gło- śno zadaje pytanie: „Kto się Mnie dotknął?”. Wzbudzając niezrozumienie uczniów, zwraca się z tym pytaniem, spo- glądając na tłum, aby się dowiedzieć, kto śmiał wykonać ten gest kontaktu. Natychmiast drżąca kobieta, ogarnięta strachem, świadoma tego, co się dokonało, podchodzi do Jezusa, upada przed Nim i opowiada swoją historię, swoją chorobę i pragnienie uleczenia, które właśnie się spełniło. Jezus zwraca się do niej, mówiąc: „Córko, twoja wia- ra cię ocaliła, idź w  pokoju i  bądź uzdrowiona ze swej dolegliwości!”. Nazywa tę anonimową kobietę thygáter – córko, komunikując swoją ojcowską dobroć i deklarując, że to właśnie jej zawierzenie sprawiło, iż w  odpowiedzi otrzymała nie tylko uzdrowienie, ale i wybawienie – „two- ja wiara cię ocaliła”. Wybawienie darowane przez Jezusa przekracza uzdrowienie z  niemocy, daje trwałą zmianę o szerszym zakresie. W ten sposób kobieta zostaje przy- wrócona życiu z innymi, uznana na nowo za zdolną do relacji i  wspólnoty, tabu krwi utraciło całą swoją moc dyskryminacji. Nie ma więcej barier pomiędzy kobietami i innymi z powodu krwi menstruacyjnej. Ta kobieta zo- stała również ukazana przez Jezusa jako przykład wiary, której brak wyrzucał uczniom (zob. Mk 4,40 i par.). 36 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH To opowiadanie może się wydawać relacją z jakiegoś magicznego wydarzenia, ale tak nie jest: to moc Boga obecna w Jezusie, która jest przyczyną uzdrowienia, i wia- ra kobiety sprawiają, że Bóg może działać. Czym jednak wyróżnia się ten epizod spośród innych gestów i  słów potwierdzających wiarę? Śmiałość kobiety, która wyzna- je swoją patologiczną nieczystość, zaufanie do tego rabi- na z Galilei, moc Boga obecna w Jezusie skrzyżowały się w geście dotknięcia: w komunikacji ciał, w geście seksual- nym, geście najbardziej ludzkim, który wyraża pragnienie bliskości… Jezus nie tylko, że nie poniżył jej, ale wręcz przeciwnie: uznał ją i dostrzegł całą jej wiarę. Co więcej, ten gest bliskości, raz przyjęty, tworzy wzajemną bliskość: Jezus chciał potwierdzić i uznać to, co się dokonało mię- dzy Nim a tą kobietą, i pochwalić ją za jej wiarę i śmiałość. Jeśli nieczysty dotykał kogoś, było to uznawane za naru- szenie Prawa, grzech, ale dla tej kobiety było to wołanie o zbawienie, a dla Jezusa akt wiary: „twoja wiara cię ocali- ła”. Na końcu tego opowiadania zostają powtórzone słowa Jezusa, które w odniesieniu do kobiety mogłyby brzmieć: „To szabat został ustanowiony dla kobiety, a nie kobieta dla szabatu” (zob. Mk 2,27). Cudzoziemka Wybrał się stamtąd i udał się w okolice Tyru i Sydonu. Wstą- pił do pewnego domu i chciał, żeby nikt o tym nie wiedział, lecz nie mógł pozostać w ukryciu. Wnet bowiem usłyszała 37 JEZUS I KOBIETY o Nim kobieta, której córeczka była opętana przez ducha nie- czystego. Przyszła, upadła Mu do nóg, a była to poganka, Sy- rofenicjanka rodem, i prosiła Go, żeby złego ducha wyrzucił z jej córki. Odrzekł jej: „Pozwól wpierw nasycić się dzieciom; bo niedobrze jest zabrać chleb dzieciom, a rzucić psom”. Ona Mu odparła: „Tak, Panie, lecz i szczenięta pod stołem jadają z okruszyn dzieci”. On jej rzekł: „Przez wzgląd na te słowa idź, zły duch opuścił twoją córkę”. Gdy wróciła do domu, zasta- ła dziecko leżące na łóżku, a zły duch wyszedł (Mk 7,24–30; zob. Mt 15,21–28). W Ewangelii według Marka (i według Mateusza) ma miej- sce inne spotkanie pomiędzy Jezusem i pewną anonimową kobietą, o której zanotowano, że jest cudzoziemką, a więc poganką, z pochodzenia Syrofenicjanką, nie córką Izraela. Ewangelie potwierdzają, że Jezus spotykał także cudzo- ziemców, pogan (zob. Mk 5,1–20 i par.; 7,31–8,10), a po- śród nich również pewną kobietę. Już wspomniano, że dla rabina spotkanie z kobietą mogło być niewygodne, a tym bardziej że chodzi o pogankę, o której Ewangelia wyraźnie mówi, że nie tylko była poganką, ale pochodziła z Fenicji w Syrii: tak więc kobieta ta reprezentuje ludy pogańskie otaczające Izrael; w każdym razie nie była córką Izraela ani przez pochodzenie, ani przez wychowanie. Ona nie wierzy w Boga Izraela, dla Żydów jest bałwochwalcą, jed- nakże kiedy słyszy o Jezusie poza granicami Izraela, budzi się w niej ufność, ponieważ jest On dla niej człowiekiem wzbudzającym zaufanie! Jezus właśnie przeszedł na terytorium Tyru i Sydonu, poza teren Ziemi Świętej, ponieważ chce się zdystansować 38 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH od Galilei, gdzie rozpoczął przepowiadanie, pragnie sku- pienia w samotności, dlatego też unika rozgłosu, nie chce, aby ktoś wiedział o Jego obecności. Zdecydował, aby być incognito, jednakże nawet na obcej ziemi nie było to dla Niego możliwe, wszakże jest już zbyt sławny. W tym kon- tekście właśnie pewna kobieta, która miała córkę owład- niętą przez ducha nieczystego, przybywa i przerywa Jego czas wytchnienia. W relacji Mateusza ona woła i krzyczy (zob. Mt 15,22, czasownik krázo) uporczywie jak pies, ale Jezus zdaje się jej nie słyszeć i nie odpowiada na jej woła- nia, aż w końcu apostołowie, nie mogąc znieść jej krzy- ku, proszą Go, aby ją wysłuchał, „uczynił łaskę!”, widząc w tym jedyny sposób, żeby ją uciszyć (zob. Mt 15,23). Te krzyki – mając na uwadze, że kobieta woła do Jezusa „Pa- nie [Kýrios], Synu Dawida!” (Mt 15,22) – być może wyra- żają pewną wiarę, zawartą w żydowskich uczuciach reli- gijnych wobec Mesjasza. Tak czy inaczej, ta kobieta rzuca się do Jego stóp, przyjmując postawę błagania, wyznając, jakie znaczenie ma dla niej Jezus, i prosi Go, aby ten wy- rzucił demona nękającego jej córkę. Jest to prośba, która wyraża cierpienie i  niemoc kobiety wobec zagrożonego życia córki wystawionej na działanie demona, objawiają- cego się także przez chorobę psychiczną. Jezus pozostawił tłumy, nie przepowiadał i nie leczył, zdystansował się od swojej codziennej działalności, aby móc w spokoju pomyśleć i modlić się, jednakże w sposób nieoczekiwany został wezwany do interwencji. Tą, która Go prosi, jest kobieta, cudzoziemka, i Jezus odpowiada jej, wyrażając swoje posłuszeństwo wobec planu Ojca, który 39 JEZUS I KOBIETY Go posłał. Ma najpierw do wypełnienia posłannictwo wo- bec Żydów, wobec ludu Bożego, do którego został posła- ny – co przez Mateusza zostało wyrażone w szczególnych słowach: „Jestem posłany tylko do owiec, które poginęły z domu Izraela” (Mt 15,24, zob. 10,5–6) – później przyjdzie czas, w którym również poganie, gojim, będą mogli stać się adresatami Jego misji. Jezus używa obrazu, który wyjaśnia Jego odmowę: najpierw powinny nasycić się dzieci, to jest synowie Izraela, później szczenięta, to jest poganie (psy – było to określenie uwłaczające, za pomocą którego Żydzi określali pogan, zob. Mt 7,6; Flp 3,2; Ap 22,15). Wobec odmowy ze strony Jezusa kobieta czuje się roz- czarowana, nie przestaje jednak nalegać, nie zniechęca się, i używając obrazu szczeniąt na swoją korzyść, odpowiada „tak, Panie, lecz i szczenięta pod stołem jadają z okruszyn dzieci”. Jest to kobieta wolna, myśląca i przez swoje słowa zmienia postawę Jezusa! Nie ulega zniechęcającej odmowie wynikającej z  pierwszej odpowiedzi Mesjasza, pozostaje On dla niej mimo wszystko człowiekiem godnym zaufania; zmusza Go – jeśli tak można powiedzieć – aby przemyślał sprawę. Zdołała „nawrócić” Jezusa, który chcąc pozostać w granicach swojej misji i ekonomii zbawienia, nie zamie- rzał ani przepowiadać poganom, ani nieść im uzdrowienia. Tak więc Jezus został przekonany przez kobietę, uległ woli kobiecej, zmienił swój zamiar i  antycypuje to, co wydarzy się po zmartwychwstaniu. W pewnej mierze jest w tym epi- zodzie paralela do wydarzenia z Kany z czwartej Ewangelii, gdzie Matka Jezusa, po Jego odmowie, dzięki swojej wie- rze niejako wymusza antycypację „godziny” Mesjasza (zob. 40 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH J 2,1–11). Możemy nie bez satysfakcji wyobrazić sobie, że Jezus dał się przekonać i wówczas odpowiedział jej: „Przez wzgląd na te słowa idź, zły duch opuścił twoją córkę”. Lub, inaczej mówiąc: „Przez wzgląd na te słowa, będące świadec- twem inteligencji i wypowiedziane z wolnością tego, który czuje, że mówi prawdę (parrhesia), demon został pokonany, a twoja córka uwolniona od zła”. Jednakże wypowiedź kobie- ty ma dużo większe znaczenie, ponieważ stanowi dla Jezusa objawienie Jego misji (zob. Mt 11,25). Jezus udowadnia, że potrafi przyjąć objawienie Boże także od kobiety, nawet nie- należącej do ludu Bożego. W tym opowiadaniu protagonistą jest i  pozostaje do końca kobieta, cudzoziemka, to ona swoimi słowami przyczynia się do objawienia Ewangelii, Dobrej Nowi- ny, którą Jezusa przyniósł ze sobą, ponieważ to On jest w  rzeczywistości Dobrą Nowiną w  pełnym tego słowa znaczeniu, jest Ewangelią (zob. Mk 8,35; 10,29). Ta po- gańska kobieta wie, że ma prawo, tak jak każdy człowiek, do miłosierdzia Bożego ponad przepisami Tory, dlatego wzywa Jezusa, aż ten uczyni widzialnym nieskończone miłosierdzie Ojca, przekraczające wyobrażenia uczonych w Piśmie i faryzeuszy (zob. Mt 5,20), które nie może być wykluczające, ograniczone tylko do Izraela i  odebrane poganom. Według Mateusza słowa zamykające spotka- nie, wypowiedziane przez Jezusa do kobiety, są wyjątko- we, czynią bowiem z niej wzór: „O niewiasto, wielka jest twoja wiara; niech ci się stanie, jak chcesz!” (Mt 15,28). Wiara kobiety sprawiła zmianę postawy Jezusa, który czuje się zobowiązany do wysłuchania jej prośby: „niech 41 JEZUS I KOBIETY ci się stanie, jak chcesz!”. Jej słowa zamykają poprzedza- jące nauczanie Jezusa na temat tego, co jest czyste i nie- czyste (Mk 7,14–23) i  przygotowują do następnego: rozmnożenia chleba na obcej ziemi, które Marek opisu- je jako następujące po nim (zob. Mk 8,1–10), gdy chle- ba będzie pod dostatkiem dla wszystkich, rozdzielone- go pomiędzy Żydów i  pogan, a  wspólny stół będzie dla wszystkich dostępny. Istotne jest, że w tym opisie pojawia się kobieta, co więcej cudzoziemka, która jest aktywną uczestniczką wydarzenia ewangelicznego! Mówiąc inny- mi słowy, to, co tu się dokonuje, jest cudem spotkania. „Z powodu tego decydującego spotkania Jezus rozpoczyna nową fazę: ta poganka wprowadza Jezusa w »świat«, spra- wia, że odkrywa On uniwersalność swojej misji” (Élian Cuvillier). Wdowa z Nain Wkrótce potem udał się do pewnego miasta, zwanego Nain; a szli z Nim Jego uczniowie i tłum wielki. Gdy zbliżył się do bramy miejskiej, właśnie wynoszono umarłego – jedyne- go syna matki, a ta była wdową. Towarzyszył jej spory tłum z miasta. Na jej widok Pan użalił się nad nią i rzekł do niej: „Nie płacz!”. Potem przystąpił, dotknął się mar – a ci, któ- rzy je nieśli, stanęli – i  rzekł: „Młodzieńcze, tobie mówię wstań!”. Zmarły usiadł i zaczął mówić; i oddał go jego matce. A wszystkich ogarnął strach; wielbili Boga i mówili: „Wielki prorok powstał wśród nas, i Bóg łaskawie nawiedził lud swój”. I rozeszła się ta wieść o Nim po całej Judei i po całej okolicz- nej krainie (Łk 7,11–17). 42 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH W czasie swojego pobytu w Galilei Jezus udaje się do mia- sta Nain, otoczony uczniami i tłumem sympatyków. I oto niespodziewane spotkanie z  innego rodzaju orszakiem, który wychodzi z  miasta, aby towarzyszyć w  pochówku martwego chłopca, „jedynego syna matki, (która) była wdową”. Możemy wyobrazić sobie tę sytuację: martwy chłopiec niesiony na noszach przez mężczyzn, z tyłu pła- cząca kobieta, a dalej inne płaczące kobiety, krewni, przy- jaciele i znajomi pogrążeni w żałobie. Nie jest to jakaś scena wyjątkowa, raczej zwyczajna. Jednakże Jezus swoim przenikliwym wzrokiem, On, któ- ry z powodu bliskiego nadejścia królestwa Bożego powie: „zostaw umarłym grzebanie ich umarłych” (Łk 9,60), do- strzega cierpienie kobiety, wdowy, teraz na dodatek pozba- wionej jedynego syna. On, który jest prorokiem i Mesja- szem, wie dobrze, że Jego misja dotyczy przede wszystkim biednych, a wśród nich w sposób szczególny sierot, wdów i cudzoziemców. To oni jako pozbawieni godności przez historię i  świat otrzymują od Boga Izraela – który jest „Ojcem dla sierot i dla wdów opiekunem” (Ps 68,6), tym, który „strzeże przychodniów, chroni sierotę i  wdowę” (Ps 146,9) – obietnicę opieki i wyzwolenia: Nie będziesz gnębił i nie będziesz uciskał cudzoziemców, bo wy sami byliście cudzoziemcami w  ziemi egipskiej. Nie bę- dziesz krzywdził żadnej wdowy i sieroty. Jeślibyś ich skrzywdził i będą Mi się skarżyli, usłyszę ich skargę (…) (Wj 22,20–22). Pan, Bóg wasz, jest Bogiem nad bogami i Panem nad pana- mi, Bogiem wielkim, potężnym i straszliwym, który nie ma względu na osoby i nie przyjmuje podarków. On wymierza 43 JEZUS I KOBIETY sprawiedliwość sierotom i  wdowom, miłuje cudzoziemca, udzielając mu chleba i odzienia (Pwt 10,17–18). Przeklęty, kto łamie prawo obcokrajowca, sieroty i  wdowy (Pwt 27,19). Prawo Mojżeszowe wyraża wiele razy potrzebę, aby ci bied- ni mogli znaleźć pożywienie, korzystając z owoców upra- wianej ziemi (zob. Pwt 14,28–29; 24,19–22 i inne), w spo- sób szczególny właśnie dla nich został ustanowiony rok szabatowy i rok jubileuszowy (zob. Kpł 25; Pwt 15,1–11). Tak więc dla Mesjasza biedni i odrzuceni to pierwsi ad- resaci Jego misji, wobec nich podejmuje działania przy- wracające sprawiedliwość i solidarność (zob. Ps 72,12–13; Iz 11,4–5). U proroków wdowa jawi się jako „Boża kobie- ta”, nawet jeśli jest cudzoziemką: wdowa z Sarepty Sydoń- skiej ufnie powierza się Eliaszowi, którego nazywa „Bo- żym człowiekiem” i rozpoznaje w nim proroka. Dzieli się z nim wszystkim, co ma na swoje utrzymanie, odrobiną jedzenia, które pozostało dla niej i jej syna. Gdy później jej syn choruje i umiera, ona wzywa Eliasza, którego pro- si za nim, a ten odzyskuje życie i zostaje zwrócony matce (zob. 1 Krl 17,7–24; zob. także 2 Krl 4,8–37). Właśnie ta scena z Pierwszej Księgi Królewskiej zainspirowała ewan- gelistę Łukasza do opowiedzenia rzeczy, które Jezus uczynił wobec tego chłopca, syna wdowy. Tak jak Eliasz, również Jezus, prorok większy niż on, wskrzesza umarłych, i to wy- darzenie jest tego przykładem. Pośród działań mesjańskich, jakie Jezus podejmuje jako wypełnienie proroctwa o Słudze Pańskim (zob. Iz 61,1–3), faktycznie nie tylko „niewido- 44 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH mi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci doznają oczyszczenia i głusi słyszą”, ale także „umarli zmartwych- wstają, a ubogim głosi się Ewangelię” (Łk 7,22; Mt 11,5). Jezus zatrzymuje dwa orszaki, dotyka noszy pogrzebo- wych i mówi do kobiety: „Nie płacz!”. Czyni to, jak potwier- dza Łukasz, ponieważ widząc takie cierpienie, wzruszył się, poczuł ucisk wnętrzności, głębokie poruszenie, które jest i współczuciem, drżeniem, i wzruszeniem (czasownik splanchnízomai, używany w  ewangeliach jeszcze osiem razy dla opisania emocji, jakich doznawał Jezus: Mk 1,41; 6,34; 8,2; 9,22; Mt 9,36; 14,14; 15,32; 20,34). Widok cier- pienia wzbudza zawsze w tym, który pozwala się nim do- tknąć, poruszenie, któremu trudno się oprzeć, ponieważ jawi się jako potrzeba uczestnictwa w  bólu, pocieszenia i bliskości. Jezus – jak Samarytanin z przypowieści (zob. Łk 10,34.36) – czyni się bliźnim, nie mówi dużo, wiedząc, że cierpienie nie znosi długich kazań, wyciąga rękę, kładzie ją, dotyka noszy pogrzebowych, choć jest to czynność, któ- ra według Prawa powoduje nieczystość (zob. Lb 19,11–17). Następnie mówi do zmarłego: „Młodzieńcze, tobie mówię wstań!”. Zostaje tu użyty czasownik, który oznacza również zmartwychwstanie Jezusa (zob. Łk 9,22; 24,6.34) i  zmar- twychwstanie na końcu świata (zob. Łk 20,37); jest to cza- sownik opisujący życie, które odzyskuje życie. Z całą pewnością syn owej wdowy był martwy, ale ten jego „sen” wskazuje śmierć wewnętrzną, sytuację, do której odnosi się apostoł: „Zbudź się [czasownik egheíro], o śpiący, i powstań z martwych [czasownik anístemi], a za- jaśnieje ci Chrystus” (Ef 5,14). Jak często bywa, że matka 45 JEZUS I KOBIETY opłakuje swojego zmarłego syna, mając świadomość, że przepadł w otchłaniach zła i śmierci, która go trawi. To właśnie pełne mocy słowo Jezusa jest w  stanie wezwać do nowego życia, wyrwać śmierci i przezwyciężyć każdą przeciwność. Zmarły chłopiec podnosi się i zaczyna mó- wić; odzyskuje postawę człowieka wyprostowanego, sto- jącego na nogach, który powraca, aby komunikować się z innymi. Wdowa, która utraciła swojego syna, odzyskuje go dzięki słowu i działaniu Jezusa. To wydarzenie przeka- zuje nam pouczenie wcale nie inne od tego, które jest za- warte w opowiadaniu o powstaniu z martwych córki Jaira (zob. Łk 8,40–42.49–55 i par.); potwierdza ono, że Jezus działa na rzecz wszystkich, nikogo nie pomijając, i że po- między ubogimi – pierwszymi, którym powierza się przy- niesioną przez Niego Dobrą Nowinę – są także wdowy, kobiety biedne, nieznane i poniżane. Grzesznica w domu faryzeusza Szymona Jeden z faryzeuszów zaprosił Go do siebie na posiłek. Wszedł więc do domu faryzeusza i  zajął miejsce za stołem. A  oto kobieta, która prowadziła w mieście życie grzeszne, dowie- dziawszy się, że jest gościem w domu faryzeusza, przyniosła fl akonik alabastrowy olejku, i stanąwszy z tyłu u nóg Jego, płacząc, zaczęła łzami oblewać Jego nogi i włosami swej gło- wy je wycierać. Potem całowała Jego stopy i namaszczała je olejkiem. Widząc to faryzeusz, który Go zaprosił, mówił sam do siebie: „Gdyby On był prorokiem, wiedziałby, co za jedna 46 JEZUS I KOBIETY W EWANGELIACH SYNOPTYCZNYCH i jaka jest ta kobieta, która się Go dotyka, że jest grzesznicą”. Na to Jezus rzekł do niego: „Szymonie, mam ci coś powie- dzieć”. On rzekł: „Powiedz, Nauczycielu!”. „Pewien wierzyciel miał dwóch dłużników. Jeden winien mu był pięćset dena- rów, a drugi pięćdziesiąt. Gdy nie mieli z czego oddać, da- rował obydwom. Który więc z nich będzie go bardziej miło- wał?”. Szymon odpowiedział: „Sądzę, że ten, któremu więcej darował”. On mu rzekł: „Słusznie osądziłeś”. Potem zwrócił się do kobiety i rzekł Szymonowi: „Widzisz tę kobietę? Wsze- dłem do twego domu, a nie podałeś Mi wody do nóg; ona zaś łzami oblała Mi stopy i swymi włosami je otarła. Nie dałeś Mi pocałunku; a ona, odkąd wszedłem, nie przestaje całować nóg moich. Głowy nie namaściłeś Mi oliwą; ona zaś olejkiem namaściła moje nogi. Dlatego powiadam ci: Odpuszczone są jej liczne grzechy, ponieważ bardzo umiłowała. A ten, komu mało się odpuszcza, mało miłuje”. Do niej zaś rzekł: „Twoje grzechy są odpuszczone”. Na to współbiesiadnicy zaczęli mó- wić sami do siebie: „Któż On jest, że nawet grzechy odpusz- cza?”. On zaś rzekł do kobiety: „Twoja wiara cię ocaliła, idź w pokoju!” (Łk 7,36–50). W Ewangelii według Łukasza, w której obecność kobiet jest bardziej widoczna niż w innych ewangeliach synop- tycznych, ukazane zostaje spotkanie Jezusa i anonimowej kobiety, do którego doszło w czasie uczty. Opowiadanie o  tym wydarzeniu pojawia się we wszystkich czterech ewangeliach ze znaczącymi różnicami (zob. Mk 14,3–9; Mt 26,6–13; J 12,1–11), przetworzone i umieszczone przez każdego z ewangelistów zgodnie z własną wizją teologicz- ną. Można także powiedzieć, że ten epizod „żył” w róż- nych wspólnotach chrześcijańskich, otrzymując ostatecz- ną formę, różną dla każdej z ewangelii. 47 JEZUS I KOBIETY Niezależnie od tego egzegetycznego wyjaśnienia, mo- żemy zobaczyć w  opowiadaniu Łukasza postawę Jezusa wobec kobiety, którą ewangelista defi niuje jako „grzeszni- cę”, to jest kobietę, która ze względu na swoją skandaliczną profesję prostytutki jest dobrze znana współmieszkań- com. Jest to opowiadanie drażliwe, które gorszyło i nadal gorszy tych, którzy widzą siebie jako osoby pobożne, które powinny stać z daleka od występnych, prostytutek, jawnych grzeszników, z dala od „złego towarzystwa”… Jezus jednak- że zademonstrował, że nie zatrzymuje się przed barierami zbudowanymi przez innych dla ochrony przed odmienną moralnością, seksualnością, religią lub pochodzeniem et- nicznym. Za cenę niezrozumienia i  obmowy jako „żar- łoka i  pijaka, przyjaciela celników i  grzeszników” (por. Mt 11,19; Łk 7,34) nie bał się siadać z nimi za stołem i go- ścić się w  ich domach, ponieważ rozumiał swoją misję jako zwrócenie się ku grzesznikom i głoszenie Dobrej No- winy tym, którzy byli daleko od Boga i Jego Prawa. W ten sposób ci, którzy zdawali się wyłączeni ze wspólnoty z Bo- giem, dzięki Jezusowi stawali się słuchaczami Dobrej No- winy! Tak faktycznie było, ponieważ Jezus nie rozpozna- wał w Bogu pragnienia, aby kogokolwiek wykluczyć: ani chorych, ani nieczystych, ani publicznych grzeszników, ani cudzoziemców, ani tym bardziej kobiet. W naszym opowiadaniu Jezus
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Czytaj dalej...
Pobierz darmowy fragment (epub)

Gdzie kupić całą publikację:

Jezus i kobiety
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
14,39 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: