Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00177 010060 24109297 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Refleksyjność w prawie. Konteksty i zastosowania - ebook/pdf
Refleksyjność w prawie. Konteksty i zastosowania - ebook/pdf
Autor: , Liczba stron: 432
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-2024-5 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Monografia podejmuje problem znaczenia i roli refleksyjności w obszarze nauk prawnych na poziomie zarówno dogmatyk prawniczych, jak i krytycznej refleksji nad prawem, prowadzonej tak z wewnętrznej (teoria i filozofia prawa), jak i z zewnętrznej perspektywy za pomocą instrumentów wypracowanych na gruncie filozofii oraz nauk społecznych (socjologii, antropologii czy pedagogiki).

* * *

Przygotowany tom stanowi oryginalny i cenny wkład do polskiej teorii i filozofii prawa. [...?] Struktura korpusu monografii została uporządkowana w czterech tematycznych częściach, biorąc pod uwagę najpierw różne perspektywy teoretyczne 1) filozofia, 2) nauki społeczne, 3) nauki prawne), zaś część czwarta ma charakter praktyczny - 4) tworzenie i stosowanie prawa. [...?] Należy podkreślić, że monografię otwiera obszerne wprowadzenie K. J. Kalety i P. Skuczyńskiego ?Nowoczesność jako refleksyjność?, w którym Redaktorzy wskazują na aktualność badań nad refleksyjnością w szerszym kontekście nauk społecznych i filozoficznych. A zatem, nie jest to tylko ?chwilowy? ciekawy pomysł prawników, ale problematyka osadzona we współczesnych badaniach naukowych. z recenzji dr. hab. Tomasza Barankiewicza

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Ref-Ko 8/19/15 9:11 AM Page 1 Monografia RefleksyjnoÊç w prawie. Konteksty i zastosowania podejmuje problem znaczenia i roli refleksyjnoÊci w obszarze nauk prawnych na poziomie zarówno dogmatyk prawniczych, jak i krytycznej refleksji nad prawem, prowadzonej tak z we- wn´trznej (teoria i filozofia prawa), jak i z zewn´trznej perspek- tywy za pomocà instrumentów wypracowanych na gruncie filo- zofii oraz nauk spo∏ecznych (socjologii, antropologii czy peda- gogiki). * * * Przygotowany tom stanowi oryginalny i cenny wk∏ad do polskiej teorii i filozofii prawa. […] Struktura korpusu monografii zosta∏a uporzàd- kowana w czterech tematycznych cz´Êciach, bioràc pod uwag´ naj- pierw ró˝ne perspektywy teoretyczne: 1) filozofia, 2) nauki spo∏eczne, 3) nauki prawne, zaÊ cz´Êç czwarta ma charakter praktyczny – 4) tworzenie i stosowanie prawa. […] Nale˝y podkreÊliç, ˝e mono- grafi´ otwiera obszerne wprowadzenie K.J. Kalety i P. Skuczyƒskiego „NowoczesnoÊç jako refleksyjnoÊç”, w którym Redaktorzy wskazujà na aktualnoÊç badaƒ nad refleksyjnoÊcià w szerszym kontekÊcie nauk spo∏ecznych i filozoficznych. A zatem, nie jest to tylko „chwilowy” ciekawy pomys∏ prawników, ale problematyka osadzona we wspó∏- czesnych badaniach naukowych. z recenzji dr. hab. Tomasza Barankiewicza www.wuw.pl/ksiegarnia ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== R E F L E K S Y J N O  å W P R A W I E K o n t e k s t y i z a s t o s o w a n i a REFLEKSYJNOÂå W PRAWIE Konteksty i zastosowania redakcja naukowa KRZYSZTOF J. KALETA PAWE¸ SKUCZY¡SKI REFLEKSYJNOÂå W PRAWIE Konteksty i zastosowania ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== REFLEKSYJNOÂå W PRAWIE Konteksty i zastosowania redakcja naukowa KRZYSZTOF J. KALETA PAW E ¸ S K U C Z Y ¡ S K I Warszawa 2015 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzent dr hab. Tomasz Barankiewicz Redaktor prowadzący Małgorzata Yamazaki Redakcja Danuta Trzpil Projekt okładki Wojciech Markiewicz Skład Pracownia DTP Aneta Osipiak-Wypiór ISBN 978-83-235-2024-5 (PDF) © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 Publikacja dofinansowana przez Wydział Prawa i Administracji UW Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 www.wuw.pl e-mail: wuw@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie 1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność ......................................... 7 Część 1. Perspektywa filozofii Tomasz Bekrycht Refleksyjność w prawie. Analiza pojęciowa z perspektywy fenomenologii i ogólnej idei transcendentalizmu ....................................... 33 Karolina M. Cern Refleksyjność w koncepcji sfer publicznych Jürgena Habermasa ................. 53 Paweł Skuczyński Uzasadnienie refleksyjne i problem jego recepcji w teorii Roberta Alexy’ego ... 87 Marcin Pieniążek Refleksyjność podmiotu prawa z perspektywy teorii onto-etycznej Paula Ricoeura ........................................................................................ 121 Izabela Skoczeń Problematyka lingwistycznej refleksyjności a problem ekshortatyw w ujęciu Andreia Marmora ...................................................................... 135 Adam Dyrda Teoria refleksyjności pojęć instytucjonalnych Eerika Lagerspetza ............. 159 Część 2. Perspektywa nauk społecznych Jan Winczorek O ujęciach refleksyjności u Gunthera Teubnera i Niklasa Luhmanna i o tym, co z nich wynika dla nauki prawa .............................................. 177 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 Refleksyjność w prawie. Konteksty i zastosowania Hanna Dębska Refleksyjność strukturalna prawa. Socjologia Pierre’a Bourdieu ............... 207 Przemysław Kaczmarek Działanie w instytucji w teoriach społecznych późnej nowoczesności Anthony’ego Giddensa i Margaret S. Archer ............................................. 229 Anna Korzeniewska-Lasota Sądowy wymiar sprawiedliwości a koncepcja refleksyjnego praktyka Donalda Alana Schöna ........................................................................... 253 Konrad Kobyliński Rozważania o bezstronności na tle antropologii refleksyjnej Clifforda Geertza .................................................................................... 269 Część 3. Perspektywa nauk prawnych Mateusz Stępień Poznawanie praw obcych jako źródło refleksyjności prawa ...................... 287 Maciej Pichlak Refleksyjność teorii prawa w aspekcie metodologicznym, instytucjonalnym i etycznym .................................................................. 309 Michał Peno Refleksyjna nauka prawa – uwagi na tle nauki prawa karnego ................. 331 Część 4. Tworzenie i stosowanie prawa Artur Kotowski Refleksyjność jako paradygmat uzasadnień decyzji stosowania prawa ...... 357 Aneta Jakubiak-Mirończuk Zamiana paradygmatu tworzenia prawa Unii Europejskiej jako przejaw refleksyjności ...................................................................... 381 Tomasz Widłak Refleksyjna kontrola konstytucyjna w przestrzeni ponadnarodowej ......... 405 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński Uniwersytet Warszawski Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność1 1. Aktualność badań nad refleksyjnością Problem refleksyjności stanowi jedno z podstawowych zagadnień badawczych współczesnej humanistyki. Kategoria refleksyjności jest stosunkowo szeroko używana we współczesnej filozofii oraz naukach społecznych. Świadczy o tym różnorodność kontekstów, w których można ją spotkać, począwszy od teorii podmiotu, po- przez teorie poznania i działania, aż po teorie społeczne. Z reguły jest ona wręcz centralna dla teorii, które się nią posługują. Przypi- suje się jej bowiem znaczną moc eksplanacyjną w odniesieniu do zjawisk opisywanych przez te teorie. Formułowane w  tych obszarach ustalenia nie mogą pozo- stać obojętne dla nauki prawa. Ze względu na immanentny związek refleksyjności z  nowoczesnością namysł nad istotą tej pierwszej kategorii powrócił wraz z polaryzacją sporów na osi 1 Niniejszy tom jest efektem VI Zjazdu Młodych Teoretyków i Filozofów Prawa zatytułowanego „Refleksyjność w prawie”, który odbył się w dniach 12−14 września 2013 r. Składają się na niego przede wszystkim rozdziały przygotowane na podstawie tych referatów wygłoszonych podczas Zjazdu, które dotyczyły tytułowego zagadnienia. Teksty koncentrujące się wokół in- nych problemów zostały zebrane w tomie J. Karczewski, M. Żuralska (red.), Refleksyjność w prawie. Inspiracje, Warszawa 2015. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński modernizm–postmodernizm, a zatem tych samych, które wyzna- czają istotne podziały w obrębie współczesnej krytyki prawa. Re- fleksyjność pozostaje w ścisłym związku z pojęciem wiedzy, jej re- lacji do struktur społecznych, w tym przede wszystkim do struktur władzy oraz wielorakich systemów eksperckich. O refleksyjności można mówić także z perspektywy indywidualnej w kontekście procesu kształtowania i ochrony tożsamości jednostki w ramach wspólnot, w których uczestniczy. We wszystkich tych kontekstach prawo odgrywa doniosłą rolę. Dlatego bez wątpienia zagadnienie refleksyjności domaga się od- rębnej analizy w obszarze nauk prawnych zarówno na poziomie dogmatyk prawniczych, jak i krytycznej refleksji nad prawem, pro- wadzonej tak z wewnętrznej (teoria i filozofia prawa), jak i z ze- wnętrznej perspektywy za pomocą instrumentów wypracowanych na gruncie pozostałych nauk społecznych (filozofii społecznej, so- cjologii, antropologii czy pedagogiki). Tymczasem nauki prawne zdają się wciąż nie doceniać jej zna- czenia dla budowania ogólnych teorii wyjaśniających, czym jest prawo, i  do rozwiązywania szczegółowych problemów przede wszystkim z zakresu tworzenia i stosowania prawa2. Jednocześnie refleksyjność należy mimo wszystko do pojęć obecnych w dyskur- sie prawniczym. Nie zawsze jednak źródła i konteksty filozoficzne, z których wywodzi się dane rozumienie refleksyjności, jest jasne. Dlatego konieczne wydaje się dokonanie próby systematyzacji różnych sposobów ujmowania kategorii refleksyjności oraz za- stanowienia się nad możliwymi formami jej aplikacji na gruncie konkretnych problemów prawoznawstwa. Niniejsza monografia ma na celu choćby częściowe zapełnie- nie tej istotnej luki w prawoznawstwie. Oczywiście nie może ono 2 Dotychczas zainteresowanie refleksyjnością w prawie koncentrowało się głównie na ujęciach autopojetycznych, zob. np. J. Winczorek, Zniknięcie dwu- nastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Warszawa 2009; L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2000, s. 78 i n. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 9 polegać na udzieleniu odpowiedzi na wszelkie ważkie pytania dotyczące refleksyjności, ani nawet na pokryciu całego obszaru problemowego, który może wiązać się z zastosowaniem tej kate- gorii do prawa. Chodzi raczej o wytworzenie impulsu do dalszych badań. Jego skuteczność zdaje się zależeć od spełnienia dwóch warunków, które w znacznej mierze wyznaczają zakres i strukturę kolejnych rozdziałów. Po pierwsze ważne jest uświadomienie sobie nie tylko różnych możliwości rozumienia samego pojęcia reflek- syjności, ale przede wszystkim wielości kontekstów, w których – głównie poza naukami prawnymi – jest ono używane. Po drugie należy sformułować problemy, które już w ramach prawoznawstwa mogą być za pomocą kategorii refleksyjności rozwiązywane lub przynajmniej interpretowane. Pozwoli to bliżej określić, czego do- kładnie refleksyjność w obszarze nauk prawnych dotyczy, co jest jej przedmiotem, w jaki sposób może być realizowana w nauce prawa i praktyce prawniczej oraz jakimi cechami odznaczać ma się refleksyjny uczestnik praktyki prawniczej. Zanim jednak zostanie dokonany tutaj przegląd zagadnień poruszanych w kolejnych rozdziałach, należy sformułować kilka uwag ogólnych dotyczących samej kategorii refleksyjności. Ko- nieczne jest jednak zaznaczenie, że uwagi te nie mają charakteru podsumowania czy wniosków, które można by wyprowadzić z ca- łości rozważań składających się na niniejszą monografię. Są one raczej próbą dokonania wprowadzenia, które nie powtarzałoby treści zawartych w kolejnych rozdziałach, lecz ułatwiało ich zro- zumienie oraz powiązań między nimi. 2. Pojęcie refleksyjności Ze względu na popularność kategorii refleksyjności we współczes- nej filozofii oraz naukach humanistycznych i społecznych może budzić zdziwienie fakt, że samo to pojęcie wciąż jest dalekie od jasności, a jego nieprojektujące zdefiniowanie nastręcza wielu trud- ności. Wspomniana różnorodność kontekstów nie ułatwia tego zadania. Z tego względu bardziej uzasadnione niż poszukiwanie ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński jednoznaczności wydaje się prześledzenie rozmaitych zastosowań pojęcia refleksyjności oraz pojęć do niego podobnych. Należy przy tym przyjąć perspektywę historyczną, ponieważ rozumienie tego typu kategorii z reguły kształtuje się w ramach pewnych tradycji hermeneutycznych. Uprzedzając dalsze wywody, można powie- dzieć, że wspólne źródło różnych współczesnych zastosowań poję- cia refleksyjności znajduje się w nowożytnej filozofii świadomości. Choć celem niniejszych rozważań nie jest zdefiniowanie pojęcia refleksyjności, to oczywiście na wstępie należy dokonać eksplikacji podstawowych intuicji znaczeniowych z nim związanych. Przede wszystkim należy zauważyć, że poza samą refleksyjnością w użyciu znajdują się również takie terminy jak refleksywność czy po prostu refleksja. W odniesieniu do nich Hans-Georg Gadamer, nieco na marginesie swoich głównych rozważań, zauważa, że filozoficzne pojęcie refleksji pochodzi z optyki i związane jest z ugruntowanym jeszcze w starożytności ujęciem natury światła jako czegoś reflek- sywnego, a więc czyniącym coś widocznym i samemu będącym widocznym jednie poprzez to, co czyni widocznym3. Według tego poglądu światło jest więc widoczne jedynie poprzez oświetlony przedmiot, a więc poprzez odbicie. Podobnie jest z myśleniem, które zawsze jest o czymś, a więc ma jakiś przedmiot i tylko jako odnoszące się do niego może być ujęte. Oczywiście na gruncie osiągnięć współczesnej filozofii języka należy uznać, że owo myślenie odbywa się wyłącznie w języku i jest szczególnym rodzajem dyskursu, który można określić jako „mówienie-sobie”. Według H.-G. Gadamera nie można odróżnić od siebie aktów obydwu rodzajów, tj. myślenia i mówienia-sobie. Myślenie jest więc samym dyskursem wewnętrznym i traktowanie tego ostatniego jako efektu myślenia prowadzi do nieporozumień. Zauważa on, że: „W ten sposób powstaje pozór, że chodzi o za- chowanie wobec samego siebie i że mówienie sobie jest refleksją. W rzeczywistości tak nie jest, ale struktura myślenia niewątpliwie 3 H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Warszawa 2007, s. 646−647. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 11 uzasadnia fakt, że myślenie może zwracać się w refleksji ku sa- memu sobie i w ten sposób czynić się przedmiotem”4. W konse- kwencji można stwierdzić, że samo myślenie, choćby przypisać mu referencyjny charakter, a więc uznać, że mówienie-sobie odnosi się do świata i dlatego jest zarazem refleksywne, to nie jest ono jeszcze refleksją, a tym bardziej refleksyjnością. W tym drugim przypadku chodzi bowiem o relację zwrotnego odnoszenia się, a więc samoodnoszenia. Rozstrzygające w przypadku tej intuicji znaczeniowej jest więc rozróżnienie relacji myślenia o czymś i myślenia o myśleniu. Na- leży jednak zwrócić uwagę, że o ile refleksywność ma charakter bezpośredni, to refleksyjność jest zawsze zapośredniczona. Trzyma- jąc się bowiem konsekwentnie tej archaicznej nieco dziś metafory, można myśleć jedynie przez myślenie o czymś, a nie samo myślenie jako takie. W każdym przypadku myślenie musi mieć bowiem swój przedmiot, nawet jeśli samo staje się przedmiotem myślenia. Może ono więc odnosić się do siebie nie bezpośrednio, lecz tylko poprzez swój przedmiot, czyli będąc do czegoś odniesione. Jest ono zatem samoodnoszeniem poprzez samouprzedmiotowienie, a kategoria refleksyjności jest nadbudowana nad pojęciem refleksywności. Do- konując więc ostatecznej eksplikacji omawianych intuicji, można powiedzieć, że refleksyjność jest przede wszystkim pewną cechą lub rodzajem relacji, polegającej na jej zapośredniczonej zwrotności. Takie rozumienie refleksyjności wydaje się z jednej strony nie- trywialne, z drugiej natomiast na tyle pojemne, że odpowiada jego znaczeniu przyjętym w dalszych rozdziałach5. Prowadzi ono do dwóch ważnych konsekwencji. Po pierwsze refleksyjność zawsze wiąże się z rozróżnieniem poziomów czy perspektyw oraz prze- chodzeniem od jednego do drugiego. Tak jest przykładowo w kon- 4 Tamże, s. 574−575. 5 Należy zaznaczyć, że autorom poszczególnych rozdziałów przysługiwała jednak w tym zakresie swoboda. Przyjmowane przez nich rozumienie reflek- syjności może więc zawierać dodatkowe elementy i różnić się w zależności od języka teorii, będącej dla nich ramą. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 12 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński cepcji podwójnej hermeneutyki, w której refleksyjne zastosowanie wiedzy w działaniu oznacza zmianę perspektywy wewnętrznej na zewnętrzną6. Dzięki temu zmienia się świadomość podmiotu w za- kresie społecznego sensu jego działania oraz wykorzystanej przez niego wiedzy. Po drugie w konsekwencji istotne dla rozumienia refleksyjności jest również przeciwstawienie jej relacji odnoszenia się do czegoś. Ma więc ona charakter antyreferncyjny, choć – jak wspomniano – refleksyjne odnoszenie się do siebie jest zawsze jest zapośredniczone w sferze przedmiotowej. 3. Źródła idei refleksyjności w filozofii świadomości Współczesne rozumienie refleksyjności zakorzenione jest przede wszystkim w paradygmacie filozofii świadomości, a w szczegól- ności w najbardziej rozwiniętej jej postaci, czyli heglizmie. Nie inaczej jest zresztą z jego Gadamerowskim rozumieniem. Choć więc dziś kategoria ta znajduje zastosowanie w ramach paradyg- matu językowego, to sięgnięcie do jej genealogii pozwoli lepiej ją zrozumieć. Filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla nie jest oczywiście jedyną, w której – w ramach paradygmatu świadomości – kategoria refleksyjności odgrywa istotną rolę. Można chociażby wskazać Immanuela Kanta czy Johanna Gottlieba Fichtego, będą- cych dla Hegla punktem odniesienia i obiektem polemiki. Nale- ży również zaznaczyć, że filozofia tego ostatniego jest oczywiście dziełem ogromnym, dającym dzielić się na pewne etapy rozwoju. Dlatego też poniższe uwagi ograniczają się do mniej lub bardziej arbitralnego wyboru tych elementów systemu niemieckiego filozo- fa, dla których kategoria refleksyjności zdaje się być najistotniejsza, a więc przede wszystkim zawartych w jego Fenomenologii ducha. W dziele tym wyłożona jest – najogólniej rzecz ujmując – „na- uka o przejawianiu się wiedzy”7. Właśnie rozwój wiedzy jest klu- 6 Zob. A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s. 11. 7 H. Schnädelbach, Hegel. Wprowadzenie, Warszawa 2006, s. 48−49; G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa 2010, s. 28. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 13 czowy dla kultury w ujęciu Heglowskim. Charakteryzuje się ono tym, że tytułowe pojęcie ducha może być utożsamiane z kulturą, a dzieje z jej rozwojem, przy czym świat kultury nie jest dziedziną daną z góry, lecz „stopniowo tworzy się i kształtuje w dziejowym procesie denaturalizacji”8. Oznacza to, że kultura kształtuje się dzięki rozwojowi wiedzy, ponieważ dzięki niej świat przyrody „przemienia się stopniowo w przejrzysty i sensowny świat ludz- ki”9. Sposób owej przemiany jest wyjaśniony przez Hegla na wielu poziomach za pomocą skomplikowanych i charakterystycznych dla jego spekulatywnej filozofii pojęć. Jednym z nich jest właśnie pojęcie refleksyjności. Pojęcie to – w oryginale występujące jako die Reflextion in sich selbst – pozwala mu przede wszystkim na pokazanie różnicy mię- dzy poszczególnymi etapami rozwoju kultury. Najprościej można je zrekonstruować za pomocą schematu, w którym na początku pojawia się świadomość, uzyskująca następnie samowiedzę, aby ostatecznie osiągnąć stadium rozumności. Każdy z tych etapów charakteryzuje się zbliżeniem wiedzy do prawdy w specyficznym Heglowskim sensie. Wiedza polega na tym, że coś jest bytem dla świadomości, a więc rozwój wiedzy jest zmianą świadomości. Istot- ne jest jednak to, że rozwój ten nie tylko skutkuje owymi zmianami, ale sam ma miejsce w świadomości. Jego strukturą jest dialektyczne pojawianie się i znoszenie sprzeczności w obrębie doświadczenia bytu, które świadomość dokonuje w sposób refleksyjny. Pierwsze poznanie ma zatem charakter bezpośredni i niereflek- syjny. Ulega ono złudzeniu oglądu przedmiotów samych w sobie, a więc jedności podmiotu i przedmiotu. Jednakże wraz z nowożyt- nością doszło do jego urefleksyjnienia poprzez Kartezjańskie roz- różnienie podmiotu i przedmiotu, przeciwstawienie ich sobie oraz poszukiwanie podmiotowych warunków odnoszenia przedmiotów do świadomości. Dalszy etap rozwoju wiedzy to Heglowskie już 8 M.J. Siemek, Filozofia spełnionej nowoczesności – Hegel, Toruń 1995, s. 18. 9 Tamże, s. 19. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński stwierdzenie, że do świadomości nie należy tylko odnoszenie do siebie przedmiotów, ale także samo odróżnianie ich od świado- mości. Określenie bowiem przedmiotu poza świadomością nie ma żadnego sensu. Przedmiot jest czymś zawsze tylko dla podmiotu, a więc sfera przedmiotowa jest bytem dla nas. Zakładamy wpraw- dzie, że jest ona również bytem w sobie, tj. istnieje niezależnie od nas. Jednak z czasem uświadamiamy sobie, że jest to nasze zało- żenie, a więc że sfera przedmiotowa jest bytem w sobie dla nas10. Wiedza ma więc charakter refleksyjny, choć niełatwo dociera to do świadomości. Jak pisze sam Hegel na tym etapie: „[…] wie- dza nie jest aktywnością, która obchodzi się z treścią, jak z czymś obcym, nie jest refleksyjnym kierowaniem się od treści do siebie […] jest ona chytrością, która na pozór powstrzymując się od ak- tywności […] jest czymś odwrotnym – działaniem, które rozpływa się samo przez się i czyni siebie momentem całości”11. Ukrywa więc ona swój prawdziwy charakter. Jednakże dzięki refleksyjności uzyskujemy wiedzę o samym poznaniu, a więc i rozwoju wiedzy. W konsekwencji kształtuje się nowoczesna kultura, która „musi być wiedzą o tym, co duchowe, i wiedzą o sobie jako o duchu, tzn. musi istnieć dla siebie jako przedmiot, ale tak samo bezpośrednio jako przedmiot zniesiony, skierowany refleksyjnie ku sobie”12. In- nymi słowy, niemiecki filozof twierdzi, że dopiero duch, który „zna siebie jako ducha, jest nauką”13. Oznacza to, że w nowoczesności rozwój wiedzy wymaga refleksyjnego badania refleksyjności. Istnieje jednak kres tego procesu urefleksyjniania kultury, który można by również określić jako popadanie w hiperrefleksyjność. W czasach obecnych, a więc na pewnym etapie nowoczesności, duch ma za sobą nie tylko substancjalne życie – oparte na bezpo- średniości wiary, charakterystyczne dla epoki przednowoczesnej, ale również etap drugiej skrajności – refleksyjnego kierowania 10 H. Schnädelbach, Hegel…, s. 53. 11 G.W.F. Hegel, Fenomenologia…, s. 46. 12 Tamże, s. 26−27. 13 Tamże, s. 27. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 15 się ku sobie, typowy dla oświecenia. Według Hegla oznacza to, że: „Nie tylko stracone jest dla niego jego istotne życie; jest on również świadomy tej straty i skończoności, która jest jego tre- ścią”14. Świadomość straty bezpośredniej wiary czy – jak byśmy dziś powiedzieli – rozpadu tradycji wyznacza stan kultury w czasach nowoczesności. Jest to jednocześnie moment, w którym kultura ta może popaść w wywołane uświadomieniem sobie owej utraty bierność i kryzys, przejawiające się w nastrojach rezygnacji i deka- dencji. Według niemieckiego filozofia alternatywą dla tych nastro- jów i sposobem obrony przed nimi jest rozumność, którą można interpretować jako racjonalizację życia społecznego. Najogólniej rzecz biorąc, rozum należy określić jako „samowiedzę, która jest świadoma samej siebie jako jedność samowiedzy i świadomości przedmiotu”15. Istnieje on jako prawda filozoficzna, w  której: „Zniesione jest […] przeciwieństwo między przedmiotem a pod- miotem, cały świat przedmiotowy okazuje się przedmiotowością podmiotu, a z kolei podmiot rozwija się w przedmiotową totalno- ść”16. Rozumność oznacza więc aktywne i już w pełni świadome kształtowanie świata przedmiotowego przez świadomość podmio- tu, a nie tylko bierne uświadamianie sobie relacji między nimi. W konsekwencji dzięki rozumności świat może zostać całkowi- cie ukształtowany przez podmiot i dzięki niemu może on czuć się w nim u siebie. Może zatem aktywnie na niego wpływać. Innymi słowy w ujęciu tym refleksyjność nowoczesnej kultury powoduje, że można mówić o ludzkości jako świadomym podmiocie historii. To ukonstytuowanie podmiotowości – choć nierozumianej jed- nostkowo – oznacza osiągnięcie przez ludzkość wolności. Konse- kwencją refleksyjności okazuje się więc emancypacja, którą można przeciwstawić logice adaptacji do zewnętrznych okoliczności17. 14 Tamże, s. 17. 15 H. Schnädelbach, Hegel…, s. 67. 16 Ś.F. Nowicki, Heglowska filozoficzna ścieżka rozwoju duchowego, „Prin- cipia” t. LI−LII, 2009, s. 16. 17 Zob. np. M. Paździora, Racjonalność prawa w kontekście jego uzasad- nienia – wybrane tezy, [w:] W. Staśkiewicz, T. Stawecki (red.), Dyskrecjonalność ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński Jak podsumowuje to M.J. Siemek, „Kultura w jej nowoczesnym kształcie jest efektem procesów wyobcowania wytworów świado- mości od niej samej i przeciwstawienia jej jako rzeczywistości. Od owego wyobcowania nie ma już odwrotu, ale za to w nowoczesno- ści pojawia się samoświadomość tego wyobcowania. Dzięki temu narodziła się «podmiotowość nowoczesnego świata»”18. Oczywiście zagadnienie podmiotowości i wolności jednost- kowej w filozofii Hegla jest bardzo ważne, tym bardziej że wciąż jego ujęcie rozwoju kultury i podmiotu historii jako zbiorowo- ści – interpretowane następnie w kategoriach narodowych lub klasowych – może być źródłem oskarżenia o totalitaryzm19. Nie może jednak ono zostać z oczywistych względów w tym wpro- wadzeniu omówione. Należy jednak zauważyć, że z jednej strony – szczególnie w pracach z okresu Fenomenologii ducha oraz wcze- śniej – stosunek między jednostką a kulturą wcale nie musi być pojmowany jako podporządkowanie. Istotnym pojęciem w tym zakresie jest dla Hegla kształcenie czy kształtowanie (Bildung), które jest nabywaniem przez jednostkę swego rodzaju kompeten- cji kulturowej. Rozpoczyna ona swoje uczestnictwo w kulturze poprzez odzwierciedlone w procesie kształcenia przechodzenie przez wcześniejsze fazy rozwoju samej kultury. Tak jak ona staje się więc jednostka coraz bardziej refleksyjna, choć wchodzi do kultury już uprzednio ukształtowanej. Jednocześnie proces ten dla „ducha ogólnego jako substancji nie jest to nic innego niż to, że ta [substancja – K.J.K., P.S.] nadaje sobie samowiedzę, wytwarza swoje stawanie się i refleksyjne kierowanie się ku sobie”20. Z drugiej strony natomiast ważną kategorią dla Hegla na wcze- śniejszym etapie rozwoju jego myśli jest uznanie, które rozumiane w prawie, Warszawa 2010, s. 236. 18 M.J. Siemek, O dialektyce „kultury” w Heglowskiej Fenomenologii du- cha, [w:] M.J. Siemek, Wolność, rozum, intersubiektywność, Warszawa 2002, s. 172. 19 K.R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, Warszawa 2006, s. 40 i n. 20 G.W.F. Hegel, Fenomenologia…, s. 29. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 17 jest przede wszystkim jako aktywność kognitywna świadomości, polegająca na rozpoznaniu siebie w innej świadomości21. Dzięki uznaniu może kształtować się jednostkowa podmiotowość prawna oraz indywidualna tożsamość. Uznanie dokonuje się w różnych wspólnotach, z czym wiążą się różne jego sposoby, tj. w rodzinie poprzez miłość, w społeczeństwie obywatelskim poprzez prawo, a w państwie poprzez solidarność. Stanowi to istotny przyczynek, który został następnie wykorzystany w ujęciach wychodzących poza filozofię świadomości dzięki koncentracji na sferze intersu- biektywnego komunikowania się. Jednakże ostatecznie sam He- gel nie przyjmuje intersubiektywnej konstrukcji etyczności, lecz w konstrukcji zbiorowości odwołuje się do „aktu refleksji ducha nad momentami własnej eksterioryzacji”. Ostatecznie pozostaje więc filozofem świadomości22. 4. Refleksyjność późnej nowoczesności. Wyzwania i zagrożenia Kultura jako dziedzina refleksyjności znalazła się według Hegla na etapie umożliwiającym jej racjonalizację dopiero w czasach nowo- czesnych. Odtąd związek między refleksyjnością, nowoczesnością i zmianą społeczną staje się ważnym tematem dla filozofii i nauk społecznych. Szczególnie nacisk na historyczność przemian spo- łecznych wywoływanych przez refleksyjność odróżnia to ujęcie od Kantowskiej definicji oświecenia jako autonomii rozumu. Można powiedzieć, że chodzi tu o problem społecznych skutków reflek- syjności. Najbardziej dziś chyba popularnym – co oczywiście nie znaczy, że jedynym lub najbardziej adekwatnym – jego ujęciem jest teoria późnej nowoczesności, a wśród zajmujących się nim auto- rów na pewno należy zwrócić uwagę na Anthony’ego Giddensa. W kolejnych rozdziałach zostaną omówione różne elementy jego 21 A. Honneth, Walka o uznanie. Moralna gramatyka konfliktów społecz- nych, Kraków 2012, s. 30. 22 Tamże, s. 58. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński rozbudowanej teorii dotyczące m.in. refleksyjnej tożsamości czy refleksyjnych instytucji. W niniejszym wprowadzeniu należy za- tem zwrócić jedynie uwagę na problem związku, o którym mowa powyżej. Brytyjski socjolog wskazuje szereg cech, które można przypisać nowoczesnym społeczeństwom na obecnym etapie ich rozwoju. Są to przede wszystkim rozdzielenie czasu i przestrzeni, wykorze- nienie oraz właśnie refleksyjność. Zauważa jednak, że ta ostatnia kategoria odniesiona do nowoczesności nie jest tym samym co refleksyjna kontrola działania23. Jak bowiem twierdzi T. Baran- kiewicz, refleksyjność jako refleksyjne monitorowanie działania jest mechanizmem sprzężenia zwrotnego między podmiotem a strukturą społeczną i tym samym kategoria ta umożliwia odej- ście zarówno od strukturalizmu i funkcjonalizmu jako stanowisk wiązanych z dominacją obiektywnego systemu społecznego, jak i różnych wersji socjologii rozumiejącej, które uprzywilejowują sfe- rę subiektywną. Refleksyjność w tym ujęciu to rodzaj świadomości praktycznej obejmującej zarówno docieranie do świadomości faktu działania przez podmiot, jak również świadomość jego celowości poprzedzonej dyskursywnym rozważaniem celów i motywów dzia- łania, a także „zdolność podmiotu do poznawczych aktów auto- odniesienia (samoświadomości)”24 Tymczasem refleksyjność nowoczesności jako pewnego typu społeczeństwa polega na poddawaniu rewizji zachowań ludzi ze względu na nabytą wiedzę, przy czym wiedza ta stanowi „struktu- ralny element nowoczesnych instytucji”25. Można więc powiedzieć, że w nowoczesności wykształca się charakterystyczny związek mię- dzy wiedzą a instytucjami, który umożliwia wpływanie na zacho- wania jednostek. A. Giddens zauważa, że: „Nowoczesne organiza- 23 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2012, s. 36. 24 T. Barankiewicz, W poszukiwaniu modelu standardów etycznych admi- nistracji publicznej w Polsce, Lublin 2013, s. 258−260. 25 A. Giddens, Nowoczesność…, s. 36. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 19 cje wyróżniają się nie tyle swoją skalą czy biurokratycznością, ile przez skupienie refleksyjnej kontroli, jaką na równi umożliwiają i wymuszają. Nowoczesność to nie tylko organizacje – to organi- zacja: regularna kontrola stosunków społecznych w nieograniczo- nym wymiarze czasu i przestrzeni”26. Szczególną rolę odgrywają w tym zakresie nauki społeczne, które są nie tylko źródłem refleksji nad nowoczesnością, ale również źródłem refleksyjności nowocze- snych instytucji. Ta ostatnia nie ma jednak jednoznacznie emancy- pacyjnego charakteru. Wiedza może być w nich wykorzystywana jako podstawa techniki czy inżynierii społecznej, która służy za- rządzaniu wszelkiego rodzaju ryzykiem, ale zwiększa jednocześnie kontrolę społeczną27. Wiąże się z tym powstanie nowego typu zmiany społecznej, czyli modernizacji refleksywnej. Jak wskazuje A. Giddens, oznacza ona, że „zamiana społeczeństwa przemysłowego, dokonująca się niepostrze- żenie i w sposób niezaplanowany w następstwie zwykłej, autonomicz- nej modernizacji w ramach niezmiennego, nienaruszonego porządku politycznego i ekonomicznego, wiąże się z radykalizacją nowoczesno- ści prowadzącą do rozpadu założeń i konturów społeczeństwa prze- mysłowego oraz umożliwiającą powstanie nowej nowoczesności”28. Znów będąc nie tylko refleksją nad nowoczesnością, lecz konfrontacją ze skutkami życia społecznego, modernizacja refleksyjna ma ambiwa- lentne konsekwencje. Z jednej strony oznacza typ zmiany społecznej inny niż kryzysy, transformacje i rewolucje29. Oznacza to, że reflek- syjność umożliwia bieżące i płynne zarządzanie społeczeństwem bez kumulacji w nim konfliktów np. klasowych i unikanie w ten sposób zmian o charakterze gwałtownym. Jednak zmiana społeczna pozostaje często niezauważalna dla zainteresowanych jednostek czy grup, choć dotychczasowe sposoby ich życia ulegają rozpadowi. 26 Tamże, s. 30. 27 A. Giddens, Konsekwencje…, s. 7 i n. 28 U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna. Polityka, trady- cja i estetyka w porządku społecznym nowoczesności, Warszawa 2009, s. 13. 29 Tamże, s. 15−17. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński Powstaje pytanie, na ile możliwość refleksyjnego kontrolowania własnego działania przez jednostkę czy refleksyjnego budowania przez nią własnej tożsamości są w stanie zmniejszyć ów przemożny wpływ instytucji na życie ludzkie. Wydaje się, że w niewielkim stopniu, ponieważ nowoczesność refleksyjna nie rozwiązuje na- pięcia między indywidualizacją a uspołecznieniem. Rozwiązanie zdaje się oferować jedynie sfera polityczna i obywatelska kontrola nad procesami modernizacyjnymi. Sam A. Giddens stwierdził, że: „Kryzys demokracji wynika stąd, że jest za mało demokratyczna”30. Choć bowiem wyłania się w społeczeństwach grupa coraz bar- dziej refleksyjnych obywateli (reflexive citizenery), a refleksyjność społeczeństw wiąże się z coraz lepszą samoorganizacją obywateli, nowymi ruchami społecznymi i sposobami artykulacji ich poglą- dów, to państwa zarządzają ryzykiem, a więc korzystają z wiedzy eksperckiej i koncentrują się na technice społecznej, a społeczeń- stwa pozostają niejako obok tych procesów. Nie są w nie włączane, nie sprawują nad nimi kontroli, a polityka staje się coraz bardziej wyobcowana i ekspercka31. Pojawia się zatem pytanie, czy możliwe jest takie urefleksyj- nienie instytucji prawnych i politycznych32, które pozwalałoby wyeliminować z życia społeczno-politycznego te negatywne zja- wiska. Próba odpowiedzi na te pytania wymaga m.in. odniesie- nia się do problemu legitymizacji władzy publicznej, warunków i perspektyw urefleksyjnienia instytucji publicznych – zarówno na 30 A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999, s. 66. 31 Tamże, s. 66, 70, 73. 32 Zob. np. K.J. Kaleta, Between Reflexivity and Efectiveness: Dilemmas of the Democratic Legitimacy of Constitutional Justice, [w:] P. Cserne, M. Kon- czol, M. Soniewicka (red.), The Rule of Law and the Challenges to Jurispru- dence, „Central and Eastern European Forum for Legal, Political, and Social Theory Yearbook” t. 3, 2014, s. 113−123; P. Skuczyński, Od kontroli do in- stytucji refleksyjnej. Etyka audytu a tożsamość zawodu audytora wewnętrznego sektora finansów publicznych, [w:] T. Barankiewicz, J. Szczot (red.), Standardy etyczne praktyki audytu wewnętrznego, Lublin 2015, s. 43−57. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 21 płaszczyźnie zewnętrznej (interakcji międzyinstytucjonalnych), jak i wewnętrznej – przez urefleksyjnienie myślenia i działania pod- miotów uczestniczących w ich funkcjonowaniu. Opisywany wyżej wzrost znaczenia systemów eksperckich aktualnym czyni kwestię refleksyjności nauki i środowiska samych uczonych, zasilających wiedzą współczesne instytucje sfery publicznej. 5. Konteksty i zastosowania Problemy te znalazły swoje rozwinięcie w monografii, którą kie- rujemy do rąk czytelnika. Tom otwiera tekst Tomasza Bekrychta, którego szczegółowa analiza potwierdza szeroką obecność pojęcia refleksyjności w myśleniu filozoficznoprawnym. Konieczne wydaje się jednak wyraźne rozgraniczenie intuicyjnie rozumianej refleksyj- ności oraz refleksyjności jako kategorii analizy filozoficznej, która mogłaby posiadać również walor metodologiczny. Autor dowodzi, że refleksyjność może okazać się użytecznym narzędziem koncep- tualizacji w odniesieniu do zagadnień ontologii i epistemologii pra- wa. W konsekwencji – co potwierdzają szczegółowe rozważania zaprezentowane w kolejnych rozdziałach – pojęcie refleksyjności można odnaleźć we wszystkich praktycznych dyskursach prawo- znawstwa, tj. na poziomie dyskursu tworzenia, przestrzegania oraz stosowania prawa, a także jego uzasadniania. Tekst T. Bekrychta ukazuje nie tylko szeroki zakres możliwych odniesień refleksyjności w obszarze prawa, ale także wielość per- spektyw, w jakich może być ujmowane samo pojęcie refleksyjno- ści. Wśród nich na szczególne zainteresowanie w obszarze prawa zasługuje – szeroko rozwijane m.in. przez J. Habermasa – ujęcie krytyczne, w którym refleksyjność pojmowana jest jako racjonal- ność – co ważne – możliwa również do odniesienia wobec są- dów normatywnych. Ta właśnie perspektywa znalazła rozwinięcie w tekście Karoliny M. Cern poświęconym koncepcjom sfery pu- blicznej J. Habermasa. Zagadnienie refleksyjności zostało w nim odniesione do relacji między pryncypium demokracji a wymogami państwa prawa, a zatem kwestii fundamentalnej dla kształtu sfery ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 22 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński publicznej. Wskazując na dyskurs jako refleksyjną formę komuni- kacji, autorka podejmuje wątek samokonstytucjonalizji wspólno- ty politycznej w kontekście procesów zachodzących w obszarach prawnopolitycznym, publiczno-instytucjonalnym oraz społeczno- -kulturowym. Obszerny wywód K.M. Cern pokazuje, iż leżąca u podstaw „społeczeństwa uczącego się” refleksyjność może sta- nowić centralne pojęcie kultury konstytucyjnej. Zagadnienie to znajdzie swoje rozwinięcie w kolejnych rozdziałach monografii, przede wszystkim w odniesieniu do płaszczyzny ponadnarodowej w opracowaniu Tomasza Widłaka. W następnym rozdziale omówiona została problematyka uza- sadnienia refleksyjnego, a więc jednego z istotnych elementów rozwoju teorii dyskursu, który znajduje również odzwierciedlenie w filozofii prawa. Paweł Skuczyński przedstawia w nim przede wszystkim poglądy twórców i zwolenników transcendentalnej pragmatyki, czyli Karla Otto Apla i Wolfganga Kuhlmanna, na uzasadnienie reguł etyki dyskursu. Procedura tzw. ścisłej refleksji odgrywa w tym zakresie bardzo istotną rolę. Autor omawia także stosunek innych filozofów i filozofów prawa do tego zagadnienia, w tym Jürgena Habermasa i przede wszystkim Roberta Alexy’ego. W przypadku tego ostatniego istotna jest próba porównania jego poglądów na uzasadnienie reguł dyskursu prawniczego, a także ogólnego dyskursu praktycznego z perspektywą przyjmowaną przez wspomnianych wyżej klasyków tego nurtu. Wskazuje ono na wiele trudności z jednoznacznym zakwalifikowaniem argu- mentacji transcendentalnej R. Alexy’ego jako uzasadnienia reflek- syjnego. Otwiera to możliwość postawienia jego teorii szeregu zarzutów. W kolejnym rozdziale Marcin Pieniążek podejmuje zagadnie- nie refleksyjności z komplementarnej wobec ujęcia instytucjonal- nego perspektywy ontologii i etyki podmiotu prawa. Refleksyjność rozpatrywana jest zatem jako szczególna dyspozycja podmiotu po- dejmującego działania w zakresie interpretacji tekstu prawnego oraz argumentacji prawniczej. Zdaniem autora rola analizowa- nego pojęcia ujawnia się w pełni wszędzie tam, gdzie dochodzi ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 23 do głosu kontekst podmiotu w polu prawnym, przede wszystkim zatem w odniesieniu do kategorii racjonalnego prawodawcy czy sędziego wyposażonego w swobodne uznanie. Odwołując się do zaproponowanej przez Paula Ricoeura hermeneutycznej „filozo- fii refleksji”, M. Pieniążek wskazuje, że „narracja normatywna” tekstu prawnego pozwala podmiotowi na reinterpretację siebie (swoich działań) oraz na budowę zindywidualizowanej, prawnie relewantnej autonarracji (urzeczywistniania prawa w ramach nar- racji własnego życia). Jednocześnie w kolejnym tekście Izabela Skoczeń wskazu- je, że refleksyjność to pojęcie obecne także w filozofii języka. Zaprezentowana analiza dowodzi nie tylko szerokiej obecności refleksyjnych form języka, ale i konieczności ich użycia na grun- cie języka prawnego i prawniczego. Autorka identyfikuje trzy zasadnicze refleksyjne kategorie w ramach nauk o języku: funkcję metajęzykową, refleksyjność performatywów oraz wypowiedzi przypisujące sądom wartość prawdy lub fałszu. Ich doniosłość i znaczenie w systemie prawa nie są identyczne, każda z nich ujawnia jednak obecność refleksyjności w prawie rozumianym jako zjawisko językowe. Pierwszą część monografii zamyka tekst Adama Dyrdy. Au- tor poszukując rozumienia „refleksyjności”, które dla konkretnej teorii byłoby pojęciem centralnym i immanentnym, odnajduje je na gruncie anglosaskiej filozofii działania, a dokładnie teorii tzw. podzielanych, wzajemnych przekonań (shared, mutual belief) mo- gącej wyznaczać podstawy funkcjonowania zasadniczych instytucji społecznych takich jak moralność, pieniądz czy wreszcie prawo. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, refleksyjność może zostać właściwie skonceptualizowana za pomocą osiągnięć teorii gier i teorii wyboru publicznego, które w sposób dokładny są w stanie schematycznie opisać „zwrotne” zależności zachodzące pomię- dzy rozmaitymi typami przekonań i przewidywań rozumujących i działających jednostek. W konsekwencji – zdaniem A. Dyrdy – istnienie pewnego typu refleksyjnych przekonań stanowi waru- nek konieczny zaistnienia obiektywnych bytów społecznych, które ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 24 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński zależą od jednocześnie podzielanych przekonań lub przewidywań wielu jednostek. Analizie refleksyjności w prawie, rozpatrywanej w perspek- tywie ustaleń nauk społecznych, poświęcone zostały teksty ze- brane w drugiej części monografii. Dotyczą one różnych aspek- tów refleksyjnego funkcjonowania praktyki prawniczej. Część tę otwiera rozdział Jana Winczorka poświęcony refleksyjności prawa w ujęciach Gunthera Teubnera i Niklasa Luhmanna. Można więc powiedzieć, że jest on poświęcony najbardziej klasycznym teo- riom wprost odnoszącym się do refleksyjności prawa. W tekście autor wychodzi od rozróżnienia dwóch sposobów pojmowania refleksyjności, które określa jako podejście immanentne oraz po- dejście kontyngentne. Pierwsze opiera się na poglądzie, że reflek- syjność jest koniecznym warunkiem istnienia wszelkich procesów społecznych, a w konsekwencji, że refleksyjność jest definicyjną cechą prawa pojmowanego jako zjawisko społeczne. Natomiast drugie podejście głosi, że refleksyjność jest procesem społecznym, charakterystycznym tylko dla pewnego okresu w dziejach, który może być różnie określany, m.in. jako nowoczesność czy też późna nowoczesność lub ponowoczesność. Zgodnie z tym poglądem re- fleksyjność nie jest niezbywalną cechą zjawisk społecznych, co dla prawa ma tę konsekwencję, że niekiedy może ono być refleksyjne, a niekiedy nie. Umożliwia to również sformułowanie tezy norma- tywnej, tzn. że prawo powinno być refleksyjne i należy tworzyć rozwiązania służące temu celowi. W kolejnym rozdziale Hanna Dębska prezentuje podstawo- we założenia socjologii refleksyjnej Pierre’a Bourdieau, wskazu- jąc jednocześnie potencjalne obszary aktualnej aplikacji tej teorii w analizie rodzimej praktyki prawniczej. Kategoria refleksyjności pozwala autorce podjąć rozważania nad rzeczywistym poziomem autonomii współczesnego prawa. W prezentowanym ujęciu re- fleksyjność staje się bowiem synonimem niezależności badacza, umiejętności zerwania z założeniami, przynależącymi dziedzinie badawczej, którą się zajmuje. Autorka wskazuje zatem, że socjolo- gowie, filozofowie, prawnicy chcący refleksyjnie uprawiać swoje ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 25 dyscypliny muszą przede wszystkim rozpoznać niewypowiedziane założenia (doksę) leżące u podłoża ich myślenia, przesądzające jed- nocześnie o ich pozycji w świecie społecznym i naukowym. Tekst Hanny Dębskiej doskonale pokazuje, że można mówić o reflek- syjności zaangażowanej, silnie osadzonej w empirii, zorientowa- nej na ujawnianie struktur dominacji społecznej w różnorodnych dyskursach społecznych, w tym dyskursie prawniczym. Autorka wskazuje, że rywalizacja o uzyskanie dominacji w polu prawnym przez prawomocne określnie, czym jest prawo i jak interpretować jego reguły, toczy się tak naprawdę między subpolem akademickim (prawnikami-akademikami) a subpolem prawniczej praktyki (np. sędziami, notariuszami). Problem charakteru relacji jednostki wobec instytucji oraz sposobów kontroli nad jej działaniem jest przedmiotem kolejnego rozdziału monografii. Przemysław Kaczmarek podejmuje w nim wątek refleksyjności jako cechy działania w instytucji. Nawiązuje przy tym do dwóch projektów teorii społecznej, które odwołują się do diagnozy późnej nowoczesności, tj. teorii strukturacji An- thony’ego Giddensa oraz teorii morfogenezy Margaret S. Archer. W ten sposób zagadnienie refleksyjności zyskuje nowy kontekst, wyrastający na styku analizy funkcjonowania prawa jako systemu eksperckiego oraz problematyki indywidualnej tożsamości prawni- ka. W tekście autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy działanie praktyka jest w pełni zdeterminowane przez czynnik podmiotowy (kondycję moralną podmiotu), czy przez warunki, w których działa jednostka, czy też może przez struktury instytucjonalne, w ramach których działanie jest realizowane. Innymi słowy – czy to, jakim człowiekiem jest osoba wykonująca np. zawód sędziego, może mieć wpływ na jego postępowanie w praktyce zawodowej. Czy działanie w instytucji może być postrzegane jako refleksyjny wybór określonego stylu życia, kreacji siebie? Podobny problem – choć w węższym, bo odnoszącym się wy- łącznie do roli zawodowej sędziego, zakresie – podejmuje Anna Korzeniewska-Lasota. Odmienne są jednak źródła jej filozoficz- nych inspiracji. Autorka odwołuje się bowiem do sformułowanej ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 26 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński przez Donalda D.A. Schöna koncepcji refleksyjnego praktyka. Jak się okazuje, dzięki właściwej profesjonalistom zdolności do podję- cia refleksji w działaniu i refleksji nad działaniem rola praktyków i teoretyków w kreowaniu warunków refleksyjnego działania in- stytucji może być równorzędna. Na płaszczyźnie prawnej autorka wskazuje zdecydowaną przemianę w społecznym pojmowaniu roli sędziego. W dobie kryzysu legitymizacji władzy od sędziego nie wymaga się wstrzemięźliwości w działaniu właściwej Monteskiu- szowskiemu ideałowi, sprowadzającemu sędziego jedynie do „ust ustawy”, lecz społecznego zaangażowania, rozważenia wszelkich możliwych wariantów decyzji i wyboru tej najlepszej (praworząd- nej, sprawiedliwej, słusznej, racjonalnej), później zaś jej refleksyj- nego uzasadnienia, które pozwalałoby zrozumieć tak prawny, jak i moralny sens rozpatrywanych spraw. Ostatni rozdział tej części poświęcony został antropologicz- nym badaniom nad prawem. Konrad Kobyliński – odwołując się do myśli Clifforda Geertza – przybliża podstawowe założenia antropologii refleksyjnej, nurtu akcentującego przede wszystkim dialektyczny charakter relacji podmiot poznający – przedmiot po- znania. Uznawana w tradycyjnych badaniach antropologicznych neutralność doświadczenia antropologa została w antropologii refleksyjnej zakwestionowana, w  konsekwencji zaś odrzucono także wiarę w bezstronność badacza. Przeciwstawia się jej przeko- nanie o interpretacyjnym charakterze ludzkiego poznania. Dotyczy to także prawa jako jednego z elementów kulturowego sposobu kształtowania rzeczywistości. Autor zwraca uwagę, że wszędzie tam, gdzie dochodzi do wyboru konkurencyjnych wartości, nie może być mowy o bezstronności. Zawsze bowiem dochodzi do aksjologicznych wyborów dotyczących tego, jakie cechy i własno- ści podmiotów powinny, a jakie nie powinny być uwzględniane jako przesłanki rozstrzygnięcia konfliktu interesów. Refleksyjność może zatem także oznaczać świadomość politycznego uwikłania prowadzonej analizy. Autor dostrzega jednocześnie ambiwalent- ność tak rozumianej refleksyjności. Utożsamienie prawa z szeroko rozumianą kontrolą społeczną o politycznym charakterze może ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 27 bowiem prowadzić do unicestwienia prawa jako autonomicznego obszaru życia społecznego, poddawanego analizie za pomocą od- rębnych metod poznania naukowego. Różnym aspektom poznania naukowego poświęcona została część trzecia monografii. Rozpoczyna ją tekst Mateusza Stępnia, który definiuje refleksyjność jako specyficzną zdolność poznawczą drugiego stopnia, pozwalającą monitorować i analizować sposo- by i wyniki funkcjonowania procesów opartych na zdolnościach poznawczych pierwszego stopnia. Co ważne, autor zdecydowanie akcentuje znaczenie kultury i struktury społecznej w wyznaczaniu ram dla refleksyjnych aktów poznawczych. Przedmiotem anali- zy czyni wpływ kontaktów z „Innym” na stopień refleksyjności prawa formułując tezę, że relacja z „Innymi” może być ważnym czynnikiem sprzyjającym kultywowaniu refleksyjności. Wskazuje jednocześnie fakt równoległego współwystępowania zjawisk „od- czarowania”/urefleksyjnienia oraz „zaczarowania”/zmniejszania się refleksyjności. Co interesujące, rozdział kończy konstatacja, że sfera prawa stanowiła raczej obszar, w którym dominowało „zaczarowanie”. Potencjalnych możliwości urefleksyjnienia teorii prawa dotyczy tekst Macieja Pichlaka. Pokaźna cześć rozważań autora dotyczy roli, jaką kategoria refleksyjności mogłaby pełnić w metodologii współczesnej nauki. Najczęściej jest ona rozumiana jako postulat uwzględniania przez badacza wpływu, jaki jego własne położenie społeczne i związane z tym kategorie poznawcze wywierać mogą na sam proces badawczy oraz jego wyniki. Autor rekonstruuje także – formułowaną na gruncie nauk społecznych przez Antho- ny’ego Giddensa – koncepcję „podwójnej hermeneutyki”. Zasadza się ona na świadomości badacza, że nauki społeczne stoją zawsze przed podwojonym zadaniem hermeneutycznym w tym sensie, że nie tylko dokonują interpretacji świata (co szeroko zostało opisa- ne w poprzednich rozdziałach), ale przedmiotem ich interpretacji są każdorazowo również interpretacje działań własnych oraz in- nych aktorów świata społecznego. Autor ukazuje, jak interpreta- cje teoretyczne stają się częścią opisywanego świata nieuchronnie ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 28 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński przekształcając go. Będące ich efektem zmiany domagają się nowej interpretacji teoretycznej, która na nowo rozpoczyna cykl herme- neutycznej refleksji. M. Pichlak zwraca uwagę na szczególną rolę systemów eksperckich w reprodukcji i legitymizacji tego porządku. W tym kontekście formułuje interesującą diagnozę polskiej nauki prawa, wolnej co prawda od ucisku ze strony konkretnego para- dygmatu, ale przez to zdecydowanie mniej refleksyjnej. Tę część monografii kończą szczegółowe rozważania nad re- fleksyjnością nauki prawa karnego, które podejmuje Michał Peno. Jak się okazuje, centralne zagadnienie refleksyjnej krytyki prawa karnego dotyczy kwestii fundamentalnej – poszukiwań uzasadnie- nia dla istnienia tej gałęzi prawa. W konsekwencji krytyka prawa karnego oraz nauki prawa karnego umożliwiła naukową refleksję nad prawem karnym, namysł nad samą sobą – nad kontekstem społecznym poznania naukowego czy też nierzadko ideologicznym uwikłaniem organizacji i procesu poznania. Stała się ona źród- łem dwóch wielkich modernizacji współczesnego prawa karne- go. Wspomniana krytyka stała się ważnym punktem modernizacji i reorganizacji systemu twierdzeń o prawie karnym (w różnych jego aspektach), poddawanych później – zgodnie z refleksyjnym paradygmatem – dalszej krytyce, prowadzonej tak spoza nauki, jak i w jej obrębie. Ostatnia część monografii została poświęcona próbom ziden- tyfikowania obszarów refleksyjności w funkcjonowaniu instytucji tworzenia i stosowania. Zdaniem Artura Kotowskiego refleksyjność może być ujmowa- na jako jeden z paradygmatów procesu stosowania prawa i wtór- nie – uzasadniania – decyzji o charakterze rozstrzygnięć zarówno głównych, jak i wpadkowych. Autor wyróżnia dwie możliwe płasz- czyzny powiązań refleksyjności i stosowania prawa, które z jednej strony mogą być rozumiane jako autorefleksyjność organu stoso- wania prawa w określonym modelu stosowania prawa, z drugiej zaś w postaci relacyjności stosowania prawa do innych form tego zjawiska (tworzenie, przestrzeganie i realizowanie prawa). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie: nowoczesność jako refleksyjność 29 Podkreślenia wymaga konstatacja autora, że autorefleksyjność sądowego organu stosowania prawa może w pełni zaistnieć w pro- cedurach, które wdrażają założenia argumentacyjnego (i dyskur- sywnego) modelu stosowania prawa, a nie modelu sylogistycznego czy też subsumpcyjnego. A. Kotowski zwraca uwagę na związek refleksyjności z pogłębianiem legitymizacji trzeciej władzy za spra- wą większej transparentności wyborów interpretacyjnych i ich wszechstronnemu uargumentowaniu. Taka autorefleksyjność może także stanowić dodatkową siłę w pragmatycznym oddziaływaniu aktów stosowania prawa. Analizę dyskursu prawodawczego – w  ważnym kontekście zmian w obszarze paradygmatu prawa europejskiego – podejmuje Aneta Jakubiak-Mirończuk. Autorka próbuje opowiedzieć na py- tanie o charakter struktury polityk tworzenia prawa, możliwość absorpcji na poziomie procedur nowej wiedzy i informacji oraz rolę w  nowych procedurach systemów eksperckich. Zdaniem A. Jakubiak-Mirończuk najbardziej wyraźnym dowodem moderni- zacji społecznej w obszarze tworzenia prawa jest zmiana znaczenia i rangi konsultacji społecznych w procesach law making. Wzrost znaczenia mechanizmów konsultacyjnych odpowiada społecznym oczekiwaniom powiększania możliwości wywierania wpływu na społeczne warunki własnego istnienia i tworzenia sobie takiej moż- liwości przez aktywne jednostki (podmioty). Jednocześnie autorka zauważa, że na gruncie polskiej kultury prawnej większą rolę odry- wają tradycyjne formy prawodawstwa, w których element reflek- syjności zredukowany zostaje do dyskursu prawnego z udziałem ustawodawcy, Trybunału Konstytucyjnego oraz doktryny. Rozważania tej części kończy rozdział poświęcony refleksyjno- ści praktyki orzeczniczej sądów międzynarodowych w kontekście prawa globalnego. Tomasz Widłak wskazuje podstawowe pro- blemy związane z próbą przeniesienia modelu sądowej kontroli konstytucyjności prawa na grunt prawa międzynarodowego. Co interesujące, zrekonstruowana przez autora historia kształtowa- nia globalnego porządku prawnomiędzynarodowego odpowiada schematom społecznego konstruowania rzeczywistości opisanym ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 30 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński szeroko w rozdziale A. Dyrdy. Wraz z postępem globalnego dys- kursu konstytucyjnego generuje on swoistą wiedzę na temat sa- mego siebie; jaką ma lub powinien przybrać formę, jaki jest jego zakres zastosowania, ograniczenia, zasady. W ten sposób pewne tezy, idee, uzasadnienia, kierunki interpretacyjne stają się coraz sze- rzej akceptowane, zostają uznane za prawdziwe w sensie konsen- sualnym. Wraz z działaniami uczestników globalnej społeczności międzynarodowej jako wspólnoty prawa, w coraz większej mierze opartymi na tych przekonaniach, wiedza ta stopniowo znajduje refleksyjne odniesienie względem zastanych poglądów i „prawd” systemu międzynarodowego. W  ten sposób konstytucjonalizm międzynarodowy, podobnie jak „kultura praw człowieka”, jest konstruowany społecznie i w coraz większym stopniu, nawet przy minimalnych zmianach de iure, może stawać się rzeczywistością normatywną. W konsekwencji refleksyjność prawa międzynarodo- wego w warunkach globalnego konstytucjonalizmu przejawia się w stałej orientacji doktryny i filozofii w kierunku idei prawa oraz nieustannego wyraźnego lub domniemanego odwoływania się do owej idei prawa przez praktykę. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Część 1 Perspektywa filozofii ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Tomasz Bekrycht Uniwersytet Łódzki Refleksyjność w prawie. Analiza pojęciowa z perspektywy fenomenologii i ogólnej idei transcendentalizmu1 1. Wprowadzenie Przedmiotem niniejszego rozdziału jest analiza pojęcia reflek- syjności przez pryzmat jego obecności w myśleniu filozoficzno- prawnym. Ze względu na ogromny obszar zjawisk kulturowych, dla których – jak wskażę poniżej – „refleksyjność” jest jednym z podstawowych pojęć, musimy zdać sobie sprawę, że analiza tego pojęcia nie może skoncentrować się na wszystkich polach intelektualnej aktywności, zwanej ogólnie kulturą, ale jedynie na pewnym jej fragmencie. Pojęcie refleksyjności należy do podstawowych pojęć humanis- tyki i nauk społecznych, którego rolę w kulturze można byłoby scharakteryzować dwojako. Z jednej strony można o nim mówić jako o pojęciu, które – idąc za spostrzeżeniami Leszka Kołakow- skiego – należy do grupy pojęć skomponowanych niczym worki bez 1 Niniejszy rozdział został napisany w ramach projektu badawczego fi- nansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, nr DEC-2012/05/B/ HS5/01111. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 34 34 Krzysztof J. Kaleta, Paweł Skuczyński Tomasz Bekrycht dna i pełniących par execellence funkcję ideologiczną2, z drugiej zaś jako ideę regulatywną, czyli taką, która wyrażana jest przez pewne pojęcia, bez których nie potrafimy się obejść, a które jednak nie odsyłają nas do żadnych przedmiotów możliwego doświadczenia, gdyż ich zadaniem jest utrzymywanie jedności wiedzy pojęciowej3. Pojęciem refleksyjności zajmują się m.in. psychologia, filozofia, antropologia, socjologia, a zatem analiza tego pojęcia w wymiarze prawoznawstwa musi mieć złożony charakter, a to ze względu na postulat sformułowany przez wybitnych znawców metodologii nauk prawnych, tj. Kazimierza Opałka i Jerzego Wróblewskiego, którzy w swoich pracach wykazali konieczność badania prawa na wielu naukowych płaszczyznach, tym samym uznając postulat wie- lopłaszczyznowości metodologicznej prawoznawstwa (gdyż prawo jest zjawiskiem złożonym i przenikającym wszystkie obszary naszej aktywności)4. Analiza refleksyjności w prawie musiałaby zatem sięgnąć do rezultatów poznawczych dokonywanych w obszarze co najmniej czterech wyżej wymienionych nauk, jednak treść niniejszego arty- kułu koncentruje się głównie na kilku z nich. A zatem: 1) w prezentacji pojęcia refleksyjności w prawie pozostaję tyl- ko w obszarze filozofii i filozofii prawa (ewentualnie psychologii, uprawianej jednak w ramach namysłu filozoficznego), pomijając socjologię i antropologię; 2) rozważania rozpoczynam od krótkiej analizy samego pojęcia refleksyjności celem uświadomienia złożoności jego treści; 2 L. Kołakowski mówił o nich jako o workach na śmieci, jednak zwrot ten ma dość silne zabarwienie pejoratywne, dlatego świadomie parafrazowałem jego słowa na wyrażenie „worki bez dna”. L. Kołakowski, Szukanie barbarzyń- cy. Złudzenia uniwersalizmu kulturowego, [w:] L. Kołakowski, Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Londyn 1984, s. 11. 3 M. Żelazny, Popatrzyć w niebo. Esej z filozofii idei, Toruń 2008, s. 48−52. 4 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 326 i n.; K. Opałek, J. Wróblewski, Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa, Warszawa 1991, s. 54 i n. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Refleksyjność w prawie. Analiza pojęciowa... 35 3) przedstawię refleksyjność jako pewne narzędzie, czyli reflek- syjność z punktu widzenia funkcjonalnego jako szczególną metodę analizy (refleksyjność jako metoda analizy ejdetycznej); 4) nakreślę dwa modele refleksyjności, tj. model, który nazy- wam subiektywnym, i model, który nazywam intersubiektywnym; 5) spróbuję przedstawić te obszary w teorii i filozofii prawa, w których można wykorzystać rezultaty poznawcze z pkt 1–4, a za- tem spróbuję dokonać aplikacji zgodnie z jednym z metodologicz- nych postulatów prawoznawstwa, czyli analizowaniem zagadnień tej dziedziny wiedzy według kierunku: od filozofii do prawa5. 2. Analiza pojęcia refleksyjności Poddając analizie pojęcie refleksyjności, spójrzmy na nie najpierw z punktu widzenia genetycznego (czyli przebiegu procesu zdoby- wania wiedzy i zachowań poznawczych), a następnie metodolo- gicznego (czyli analizy kryteriów poznania wartościowego, które konstytuuje wiedzę)6. Refleksyjność (ujmowana z  perspektywy genetycznej) przeciwstawia się czemuś, co nazywamy impulsyw- nością; refleksyjność jest zatem skłonnością do namyślania się, kontroli, unikania błędów, zadawania pytań czy – mówiąc meta- forycznie – otwarcia się na doświadczenie i myślenie. Tym samym pojęcie refleksyjności możemy utożsamiać z pojęciem namysłu jako pewnym przeżyciem psychicznym. Możemy je również utożsamić z pojęciem analizy jako metody systematyzacji wiedzy, polegającej na intelektualnym wyodrębnianiu w przedmiocie jego własności, co nazywamy również abstrahowaniem, czyli intencjonalnym wy- odrębnieniem w  przedmiocie niematerialnym jego składników i wzajemnych relacji między nimi (refleksyjność = namysł = ana- liza)7. Mamy zatem do czynienia już od początku naszych analiz 5 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000, s. 7−8. 6 J. Woleński, Epistemologia, t. II: Wiedza i poznanie, Kraków 2001, s. 90. 7 O refleksyjności można mówić również jako o skłonności do powracania myślami do zdarzeń z przeszłości, jako skłonności do
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Refleksyjność w prawie. Konteksty i zastosowania
Autor: ,
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
12,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: