Darmowy fragment publikacji:
ANDRZEJ HANKAŁA
AKTYWNOSC
UMYSŁU
W PROCESACH
WYDOBYWANIA
INFORMACJI
PAMIECIOWYCH
analizom
aktywność
procesach wydobywania
Książka jest poświęcona jednemu z naj-
ważniejszych zagadnień współczesnej psy-
chologii pamięci. Autor poddaje wszech-
stronnym
umysłu
w
informacji,
starając się przedstawić niezwykle złożony,
interaktywny i dynamiczny charakter owej
aktywności, zachodzącej w sposób wielo-
etapowy na różnych poziomach systemu
poznawczego, angażującej zarówno wysoce
zautomatyzowane procesy umysłowe,
jak
i skomplikowane, intencjonalnie inicjowane
strategie przypominania. W książce zostały
zaprezentowane również badania, które miały
na celu poszerzenie wiedzy o dynamice prze-
biegu procesów umysłowych podczas wybiór-
czego swobodnego odtwarzania informacji
słownych oraz badania wykorzystujące dane
o dynamice przebiegu wybiórczego swobod-
nego odtwarzania dla rozwiązania istotnych
problemów dotyczących mechanizmów funk-
cjonowania ludzkiej pamięci.
Cena 39,00 zł
A
N
D
R
Z
E
J
H
A
N
K
A
Ł
A
A
K
T
Y
W
N
O
S
C
U
M
Y
S
Ł
U
W
P
R
O
C
E
S
A
C
H
W
Y
D
O
B
Y
W
A
N
I
A
I
N
F
O
R
M
A
C
J
I
P
A
M
I
E
C
I
O
W
Y
C
H
AKTYWNOSC CALA OK OK.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.9.2009 13:16:05
AKTYWNOSC
UMYSŁU
W PROCESACH
WYDOBYWANIA
INFORMACJI
PAMIECIOWYCH
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ANDRZEJ HANKAŁA
AKTYWNOSC
UMYSŁU
W PROCESACH
WYDOBYWANIA
INFORMACJI
PAMIECIOWYCH
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Prof. dr hab. Zdzisław Chlewiński
Prof. dr hab. Ziemowit Włodarski
Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Paulina Martela
Redaktor
Lidia Jakubiec
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Korekta
Monika Fedorucova
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
Publikacja dotowana z funduszy przeznaczonych na badania własne
Wydziału Psychologii UW
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009
ISBN 978–83–235–0478–8
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55 31 333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
sPis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
wProwadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział 1
wydobywanie informacji Pamięciowych jako forma
aktywności umysłu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.1. Pojęcie umysłu w interpretacjach psychologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2. Reprezentacje pamięciowe i systemy pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.3. Operacje umysłowe w procesach wydobywania informacji pamięciowych . . 44
1.3.1. Specyfika wydobywania informacji jako procesu umysłowego . . . . . . 45
1.3.2. Wydobywanie reproduktywne a wydobywanie rekonstruktywne . . . . 52
1.3.3. Wydobywanie odtwarzające a wydobywanie transferowe . . . . . . . . . . 57
1.3.4. Wydobywanie strategiczne a wydobywanie niestrategiczne . . . . . . . . 62
1.4. Mechanizmy kontroli i metakontroli umysłu nad procesami wydobywania
informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1.4.1. Inicjacja wydobywania informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1.4.2. Procesy kontroli podczas wydobywania informacji . . . . . . . . . . . . . . . 74
1.4.2.1. Kontrola wykonawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
1.4.2.2. Kontrola metapoznawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Rozdział 2
wydobywanie niestrategiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
2.1. Intencjonalne wydobywanie niestrategiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
2.1.1. Wydobywanie ukierunkowane przez wskazówkę asocjacyjną . . . . . . . 101
2.1.1.1. Wydobywanie bezpośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
2.1.1.2. Wydobywanie z udziałem struktur pośredniczących . . . . . . . 117
2.1.1.2.1. Struktury naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
2.1.1.2.2. Struktury sztuczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
2.1.2. Wydobywanie ukierunkowane przez wskazówkę ekforyczną . . . . . . . 127
2.1.3. Wydobywanie ukierunkowane przez wskazówkę kontekstualną. . . . . 134
2.2. Nieintencjonalne wydobywanie niestrategiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Rozdział 3
wydobywanie strategiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
3.1. Faza poprzedzająca poszukiwanie informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
3.1.1. Wstępny opis (specyfikacja) poszukiwanych informacji . . . . . . . . . . . 154
3.1.2. Decyzje (wybory) metapamięciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
3.1.2.1. Wstępne monitorowanie zasobów pamięci lub podjęcie
poszukiwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
3.1.2.2. Podjęcie poszukiwań lub wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 160
3.1.2.3. Zastosowanie specyficznych strategii poszukiwania lub
„aktywne oczekiwanie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
3.2. Faza poszukiwania informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3.2.1. Procedury (strategie) poszukiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3.2.1.1. Ustalenie kontekstu poszukiwania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3.2.1.2. Strategie przeszukiwania kontekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.2.1.2.1. Strategie werbalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.2.1.2.2. Strategie wyobrażeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
3.2.1.2.3. Strategie epizodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
3.2.2. Metapoznawcza regulacja procesów poszukiwania informacji . . . . . . 178
3.2.2.1. Rola metapoznania w determinowaniu efektów
i przebiegu poszukiwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
3.2.2.1. Niedoskonałości metapoznawczej regulacji procesów
poszukiwania informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
3.2.3. Rola procesów świadomie niekontrolowanych w poszukiwaniu
informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.2.3.1. Interakcja procesów świadomie kontrolowanych
i niekontrolowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
3.2.3.1.1. Korzystne efekty interakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
3.2.3.1.2. Niekorzystne efekty interakcji . . . . . . . . . . . . . . . 199
3.2.3.2. Poszukiwania zachodzące z wyłącznym udziałem procesów
świadomie niekontrolowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
3.2.3.2.1. Operacje umysłowe przebiegające podczas
„aktywnego oczekiwania” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
3.2.3.2.2. Spontaniczne wydobycie informacji –
efekt „wystrzału” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
3.3. Faza po wydobyciu poszukiwanej informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Rozdział 4
teoretyczne i metodologiczne Podstawy własnych
badań nad aktywnością umysłu w Procesach wydobywania
informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Rozdział 5
dynamika wybiórczego i niewybiórczego
swobodnego odtwarzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5.1. Bezpośredni kontekst teoretyczny badań i problem badawczy . . . . . . . . . . . 244
5.2. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
5.2.1. Osoby badane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
5.2.2. Schemat badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
5.2.3. Materiał i procedura badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
5.3. Wyniki i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Rozdział 6
dynamika wybiórczego swobodnego odtwarzania informacji
o zróżnicowanej dyskryminatywności temPoralnej . . . . . . . . . . . . . 275
6.1. Bezpośredni kontekst teoretyczny badań, problem badawczy i hipoteza . . . 275
6.2. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
6.2.1. Osoby badane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
6.2.2. Schemat badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
6.2.3. Materiał i procedura badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
6.3. Wyniki i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Rozdział 7
dynamika wybiórczego swobodnego odtwarzania
list skategoryzowanych wyrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
7.1. Bezpośredni kontekst teoretyczny badań, problem badawczy i hipoteza . . . 295
7.2. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
7.2.1. Osoby badane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
7.2.2. Schemat badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
7.2.3. Materiał i procedura badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
7.3. Wyniki i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Przedmowa
We współczesnej psychologii pamięć jest przedmiotem niezwykle intensywnie
prowadzonych prac badawczych oraz wszechstronnych analiz teoretycznych.
Wynika to z powszechnego przekonania, że odgrywa ona fundamentalną rolę
we wszystkich sferach funkcjonowania psychicznego człowieka, zwłaszcza
takich jak spostrzeganie, myślenie, podejmowanie decyzji, planowanie i wy-
konywanie działań. Przyjmuje się, że pamięć pełni podstawową funkcję w ca-
łokształcie mechanizmów konstytuujących ludzką osobowość, ze strukturą
„Ja” włącznie. Zakłada się również, że pamięć jest podstawą zarówno uświada-
mianej, jak i nieuświadamianej, podejmowanej zarówno intencjonalnie, jak
i spontanicznie aktywności umysłu podczas wykonywania różnorodnych
czynności dnia codziennego.
Wszechobecność pamięci w różnych obszarach aktywności umysłu, jej
złożoność i wieloaspektowość, różnorodność form przejawiania się w zacho-
waniu i w subiektywnym doświadczeniu człowieka sprawiają, że nadal – po-
mimo ogromnej liczby badań, które przeprowadzono – skrywa ona przed nami
wiele tajemnic. W miarę poszerzania się wiedzy pojawiają się również nowe
pytania. Niniejsza książka wpisuje się w nurt aktualnych badań nad funkcjo-
nowaniem ludzkiej pamięci i teoretycznych dociekań z nimi związanych.
Podstawowym zagadnieniem, na którym skupił się autor, są umysłowe mecha-
nizmy wydobywania informacji pamięciowych. Współcześnie w psychologii
pamięci kwestia ta jest traktowana jako podstawowa. Na podstawie dotych-
czas zgromadzonej wiedzy empirycznej i ustaleń teoretycznych autor prze-
prowadził analizy aktywności umysłu w procesach wydobywania informacji
pamięciowych. Celem autora było oddanie, możliwie najdokładniej, złożone-
go charakteru owej aktywności. Mając na względzie obrany cel, autor starał
się nie tylko przedstawić różnorodność operacji umysłowych zaangażowanych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Przedmowa
podczas procesów wydobywania informacji pamięciowych i ich wzajemne
interakcje, lecz także ukazać dynamikę przebiegu owych procesów.
Analizy teoretyczne były podstawą do sformułowania przez autora pro-
gramu własnych badań nad wydobywaniem informacji pamięciowych. Celem
tych badań było zdobycie wiedzy o dynamice przebiegu procesów umysło-
wych podczas wydobywania informacji pamięciowych. Aby powyższy cel
mógł zostać zrealizowany, konieczne było odejście od klasycznych metod
badania pamięci w sytuacji laboratoryjnej i stworzenie warunków umożliwia-
jących ujawnienie się złożonej aktywności umysłu w fazie przypominania.
W związku z tym w badaniach posłużono się m.in., zaproponowaną przez
autora w jego wcześniejszej pracy, metodą wybiórczego swobodnego odtwa-
rzania, która w dużym stopniu spełnia wspomniane wymagania. W badaniach
zmierzano do uchwyceniu empirycznych wskaźników współwystępowania
procesów strategicznie kontrolowanego i strategicznie niekontrolowanego
wydobywania informacji podczas wykonywania pojedynczego zadania pamię-
ciowego. W pierwszych z przedstawionych badań dokonano analizy porów-
nawczej dynamiki przebiegu tych procesów podczas wybiórczego i niewybiór-
czego swobodnego odtwarzania. W drugich badaniach zajęto się problemem
roli dyskryminatywności temporalnej – cechy determinującej dostępność re-
prezentacji pamięciowych – w przebiegu procesów wydobywania zachodzą-
cych podczas wybiórczego odtwarzania. W ostatnich z prezentowanych badań
chodziło o zdobycie informacji o dynamice przebiegu wydobywania informa-
cji podczas wybiórczego odtwarzania materiału słownego charakteryzującego
się różnym stopniem organizacji semantycznej. Uzyskane wyniki w istotny
sposób poszerzają dotychczasową wiedzę o aktywności umysłu w procesach
wydobywania informacji, jednakże z uwagi na obszerność problematyki prze-
prowadzone badania należy traktować jedynie jako wprowadzenie do przy-
szłych, bardziej systematycznych poszukiwań empirycznych.
Korzystając z okazji, chciałbym serdecznie podziękować mojemu Nauczy-
cielowi prof. dr. hab. Ziemowitowi Włodarskiemu za to, że wzbudził we mnie
zainteresowanie problematyką ludzkiej pamięci i dzięki temu skłonił do po-
święcenia temu fascynującemu zagadnieniu znaczącej części mojego życia.
Dziękuję Mu również za wnikliwe uwagi zawarte w recenzji wydawniczej,
które umożliwiły mi wyeliminowanie z pracy niedopatrzeń i niejasności. Ser-
decznie dziękuję również drugiemu recenzentowi książki prof. dr. hab. Zdzi-
sławowi Chlewińskiemu za cenne sugestie, które również przyczyniły się do
udoskonalenia ostatecznej wersji pracy.
Chciałbym także podziękować najbliższym mi osobom, żonie Uli oraz
moim dzieciom, Marysi, Piotrowi i Mikołajowi. Choć podczas pisania książ-
ki często mnie przy nich nie było, to jednak właśnie Ich obecność w moim
życiu dostarczała mi niezbędnej motywacji do długotrwałej pracy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
wProwadzenie
Prezentowana praca została poświęcona jednemu z głównych zagadnień psy-
chologii umysłu, a mianowicie wydobywaniu informacji pamięciowych. Bada-
nia nad pamięcią są współcześnie prowadzone bardzo intensywnie w obrębie
różnych dyscyplin, takich jak biochemia mózgu, neurobiologia, informatyka,
psycholingwistyka, a w samej psychologii w różnych podejściach i nurtach
teoretyczno-badawczych, z zastosowaniem różnorodnych metod i technik. To
zróżnicowanie sprawia, iż badaczom zajmującym się pamięcią nie tylko trud-
no jest znaleźć wspólny język, lecz także wspólnie podzielać przekonanie, że
prowadzą pracę naukową nad tym samym przedmiotem. Mając na względzie
ów problem, niektórzy psychologowie zastanawiają się, czy jest zestaw podsta-
wowych pojęć, które mogą być akceptowane przez wszystkich badaczy pamię-
ci niezależnie od reprezentowanej przez nich specjalności i podejścia teore-
tyczno-metodologicznego. Chodzi o pojęcia, które jednocześnie mogłyby
tworzyć fundament przyszłej nauki o pamięci integrującej wiedzę z różnych
dyscyplin, zwłaszcza psychologii i nauki o mózgu. H.L. Roediger, Y. Dudai
i S.M. Fitzpatrick (2007) w książce zatytułowanej Nauka o pamięci: Pojęcia
pozytywnie oceniają perspektywy takiego przedsięwzięcia, a wydobywanie
informacji zaliczają do jednego z podstawowych pojęć tej dyscypliny.
Zakwalifikowanie wydobywania informacji jako jednego z podstawowych
pojęć nauki o pamięci nie budzi zdziwienia psychologa. Chociaż szczegóło-
wymi definicjami i sposobami rozumienia wydobywania informacji pamięcio-
wych w psychologii zajmiemy się w następnych rozdziałach, to już teraz
możemy powiedzieć, iż dzięki temu procesowi dochodzi do ujawniania się
wcześniejszych doświadczeń człowieka w jego obecnym zachowaniu i w treści
świadomości. Pamięć, choćby najbogatsza, pozbawiona możliwości aktualizo-
wania swoich zasobów byłaby całkowicie bezwartościowa. Niektórzy psycho-
logowie są w tej kwestii jeszcze bardziej radykalni. Wybitny badacz ludzkiej
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Wprowadzenie
pamięci E. Tulving (1997) w swojej idei fizycznego niezdeterminowania śladu
pamięciowego podkreśla, iż engram jest rodzajem bytu, który manifestuje się
jedynie w działaniu, a więc wtedy, gdy zostanie wydobyty. Nie negując zało-
żenia, iż koniecznym warunkiem wydobycia informacji z pamięci jest fizycz-
no-chemiczna zmiana w obrębie systemu nerwowego, autor ten wskazuje, „że
engram nie daje się wykryć w stanie spoczynku, tj. bez wydobycia, przy po-
mocy jakiejkolwiek aparatury technicznej (fizycznej) [...]. Nawet jeżeli uda
się kiedyś w jakikolwiek sposób zidentyfikować fizyczno-chemiczne odpo-
wiedniki (następstwa) doświadczonego zdarzenia, w całej ich złożoności, nie
będzie sposobu poznania, ani przewidzenia, jaką pamięć (w rozumieniu do-
świadczenia) engram ten wywoła; będzie to zależało dopiero od procesu wy-
dobywania, który jeszcze nie zaszedł” (s. 98–99). A zatem, zdaniem E. Tul-
vinga, rola wydobywania nie sprowadza się do ujawniania treści wcześniejszych
doświadczeń, lecz do uczestniczenia w tworzeniu aktualizowanej informacji.
Można zatem przyjąć, że jeżeli jednostka ma jakąś wiedzę lub przechowuje
informacje o zdarzeniu z przeszłości, lecz nigdy nie wykorzystuje tych infor-
macji, jej mózg jest równoważny identycznemu mózgowi, który nie zawiera
tej informacji (zob. Allik, 1999).
W świetle powyższych rozważań wydaje się naturalne, iż wydobywaniu
informacji pamięciowych poświęcono we współczesnej psychologii pamięci
wiele analiz teoretycznych i prac badawczych. Niemniej jednak przez długi
czas w tej dziedzinie panowało przekonanie, zgodnie z którym badania nad
pamięcią powinny mieć charakter laboratoryjny, przez co rozumiano m.in.
tendencję do stosowania możliwie najprostszego materiału, a także zmniej-
szenia udziału procesów myślenia i aktywności strategicznej podmiotu w fa-
zie zapamiętywania i podczas sprawdzianu. Takie postępowanie, uzasadniane
potrzebą zachowania ścisłej kontroli eksperymentalnej, zahamowało jednak
rozwój psychologii pamięci, gdyż okazało się, iż uzyskane wyniki – pomimo
dużej trafności wewnętrznej prac badawczych – nie dadzą się odnieść do
funkcjonowania pamięciowego człowieka poza laboratorium (zob. m.in. Ba-
naji, Crowder, 1989, 1994; Neisser, 1991; Conway, 1991; Ceci, Bronfenbren-
ner, 1991). Co więcej, w wyniku takiej praktyki krąg zainteresowań tema-
tycznych został ograniczony do problemów niezwykle odległych od tych,
z którymi ma do czynienia człowiek w życiu codziennym. Po blisko stu latach
historii psychologii eksperymentalnej pamięci J. Bruner (1979, s. 40) z nie-
ukrywanym rozczarowaniem pisał: „Chociaż naszym celem było badanie pa-
mięci, utknęliśmy w ciasnych okopach oznaczonych hasłem «krzywa uczenia
się materiału seryjnego»”.
Zainteresowanie wydobywaniem informacji znacznie wzrosło w związku
z pojawieniem się w psychologii nurtu badań nad tzw. pamięcią w życiu co-
dziennym (everyday memory). Badacze utożsamiający się z tym nurtem byli
zainteresowani przede wszystkim tym, w jaki sposób jednostka wykorzystuje
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
13
pamięć w normalnej, codziennej działalności, a wykorzystywanie – jak wia-
domo – zakłada w pierwszym rzędzie wydobycie informacji. Zaczęto zwracać
uwagę na to, że wydobywanie informacji, zwłaszcza wtedy, gdy zachodzi
w takich sytuacjach, jak: odpowiadanie na pytania dotyczące przeczytanego
materiału lub wysłuchanego wykładu, składanie zeznań przed sądem, wspo-
minanie epizodów z przeszłości, ma charakter aktywny i dynamiczny i pod-
lega podobnym regułom jak inne działania człowieka, nawet tak złożone, jak
rozwiązywanie problemów. W nurcie badań nad pamięcią w życiu codzien-
nym ujmuje się pamięć nie jako wyizolowaną, autonomiczną funkcję umy-
słową, lecz jako aktywność (funkcją) całego umysłu. Nie jest to stanowisko
nowe w psychologii. Z jednej strony nawiązuje ono do idei konstrukcjonizmu,
a z drugiej do globalnych modeli ludzkiego umysłu opracowywanych przez
takich badaczy, jak A. Newell i J.R. Anderson; do ujęć tych powrócimy jesz-
cze w rozdziale poświęconym rozumieniu umysłu (zob. rozdz. 1.1). W od-
niesieniu do wydobywania informacji omawiane stanowisko trafnie określa
J. Weinland (1959, s. 20): „Cały umysł jest aktywny w przypominaniu [...],
traktujemy pamięć jako cały umysł zaangażowany w przywoływanie infor-
macji z przeszłości”. Złożoną naturę przypominania wyraźnie podkreśla też
U. Neisser (1996, s. 203–204), wskazując: „Z jednej strony mamy koncepcję
pamięci jako magazynu, z drugiej zaś przypominania jako celowej aktywności
[...]. Przypominanie jest formą działania (kind of doing). Tak, jak inne formy
działania, jest nastawione na cel, ma charakter osobisty i specyficzny”. W bar-
dziej złożonych koncepcjach funkcjonowania ludzkiego umysłu zwraca się
uwagę na podobieństwo zasad, zgodnie z którymi umysł sprawuje kontrolę
nad jawnymi zachowaniami (działaniem) oraz procesami wydobywania infor-
macji. Zdaniem M.C. Andersona (2003, s. 1355) „Mając na względzie rolę
mechanizmów kontroli w kierowaniu jawnym (overt) zachowaniem, jest
w pełni uzasadnione postawienie pytania, czy również wewnętrzne (covert)
działanie podlega ich wpływom. Istnieje wyraźne podobieństwo pomiędzy
kontrolą działania a kontrolą pamięci”.
W świetle ujęcia umysłu jako złożonego systemu będącego dobrze zinte-
growaną całością wydobywanie informacji należy postrzegać jako rezultat
operacji umysłowych dokonywanych na reprezentacjach pamięciowych pod
nadzorem nadrzędnych struktur kontrolnych. Kwestiami tymi zajmiemy się
bardziej szczegółowo w następnych podrozdziałach rozdziału pierwszego
(rozdz. 1.2, 1.3, 1.4). W rozdziale drugim i trzecim zostanie zaprezentowana
wiedza o dwóch podstawowych sposobach (procesach) wydobywania infor-
macji pamięciowych, określonych jako strategiczne i niestrategiczne. Termi-
nowi „strategia” nadaje się w psychologii różne znaczenie. Bardziej szczegó-
łowe analizy tego zagadnienia są zawarte w podrozdziale 1.3.4, obecnie
należy jedynie zwrócić uwagę, iż w pracy autor odwołał się do dość szerokie-
go rozumienia strategii, pozwalającego włączyć do zachowań strategicznych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wprowadzenie
również te, które niekoniecznie są intencjonalnie inicjowane i nie zawsze pod-
legają uświadamianej kontroli (zob. Graf, Birt, 1996).
Wiedza prezentowana w trzech pierwszych rozdziałach jest mocnym fun-
damentem teoretycznym prac badawczych przeprowadzonych pod kierun-
kiem autora książki. Węższy kontekst teoretyczny, metodologia oraz wyniki
trzech badań zostały przedstawione kolejno w rozdziałach: piątym, szóstym
i siódmym, a dość szczegółowe analizy przyjętych założeń – w rozdziale
czwartym. W odróżnieniu od większości dotychczasowych badań nad pa-
mięcią eksperymenty opisane w niniejszej pracy odznaczają się dużym stop-
niem nowości. Dotyczy to różnych wymiarów podjętej pracy badawczej.
Przede wszystkim zamierzano uchwycić dynamiczną aktywność umysłu
w postaci strategicznego (w znacznym stopniu kontrolowanego) i niestrate-
gicznego (w znacznym stopniu zautomatyzowanego) wydobywania informa-
cji podczas wykonywania tego samego, pojedynczego zadania pamięciowego.
Nastawiono się zatem na uzyskanie nie – jak dzieje się to w większości badań
nad pamięcią – wskaźników owej aktywności w postaci zakresu trafnie zak-
tualizowanych treści, lecz wskaźników czasu odtworzenia następujących po
sobie elementów materiału w postaci listy wyrazów. Na podstawie wyników
analiz teoretycznych założono, iż w zapisie dynamiki przebiegu wykonywa-
nia zadania pamięciowego ujawnią się zarówno efekty wydobywania niestra-
tegicznego, jak i strategicznego. Wiadomo, iż wydobywanie niestrategiczne
przebiega zazwyczaj znacznie szybciej niż strategiczne, przyjęto zatem, iż
analiza danych w postaci czasu aktualizacji kolejnych elementów, a także
odstępów czasu pomiędzy nimi umożliwi ustalenie z pewnym stopniem
prawdopodobieństwa, ile elementów i które z nich zostały wydobyte w okre-
ślony sposób. Tak oto można uzyskać wgląd w dotychczas bardzo słabo
poznane zagadnienie, którym jest dynamiczna aktywność umysłu podczas
wykonywania zadania pamięciowego angażującego procesy wydobywania
strategicznego i niestrategicznego.
W wyborze proponowanych kierunków analiz danych empirycznych kie-
rowano się dotychczasową wiedzą o prawidłowościach funkcjonowania ludz-
kiej pamięci. I tak na przykład w badaniach nad nabywaniem umiejętności
stwierdza się, iż praktyka powoduje stopniową poprawę wykonania, co uwi-
dacznia się bardzo wyraziście w graficznych zapisach tzw. krzywych uczenia
się wykazujących szybkie zwiększenie się wprawy w początkowym okresie
nauki, a następnie stopniowe jej zmniejszenie. W wyniku bardziej złożonych
analiz przyjmuje się obecnie, iż pojedyncza krzywa nie odzwierciedla poje-
dynczego typu uczenia się, lecz wykazuje istnienie przynajmniej dwóch zde-
cydowanie różnych typów uczenia się: jednego polegającego wyłącznie na
powtórzeniach i drugiego, w którym główną rolę odgrywa poznanie (Anett,
2002; zob. też Hankała, 2005). Również w badaniach nad pamięcią list wy-
razów lub liter stwierdzano stałe zmniejszanie się liczby pamiętanych elemen-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
15
tów w miarę upływu czasu. Początkowo ów efekt przypisywano mechanizmo-
wi zaniku śladu pamięciowego, później stwierdzono, iż w grę wchodzi również
mechanizm interferencji proaktywnej, czyli negatywnego wpływu wcześniej
przyswojonych informacji. Zdaniem niektórych badaczy, np. A. Baddeleya
(1990), krzywa ilustrująca spadek odzwierciedla dwa mechanizmy utraty (do-
stępu do) informacji. Mechanizm zaniku działa w pierwszych kilku sekun-
dach od ukończenia prezentacji materiału, następnie uaktywnia się mecha-
nizm odpowiedzialny za interferencję (zob. też Nairne, 2002).
Zamierzenia badawcze implikowały posłużenie się metodą swobodnego
odtwarzania, przy czym zastosowana została również jej zmodyfikowana
postać – metoda wybiórczego swobodnego odtwarzania. Wybiórczość funk-
cjonowania pamięci przyjmowana była przez wielu badaczy za oczywistość.
Z. Włodarski (1990, s. 451) wskazywał, że wyraża się ona w sposób wielo-
raki, a więc tym, iż „nie zapamiętujemy (nie przechowujemy, nie przypomi-
namy sobie) wszystkiego jednakowo łatwo, trwale i wiernie”. Jednak po-
wszechne uznanie wybiórczego charakteru pamięci nie przekładało się na
praktykę badawczą, w której dominowało nastawienie na pomiar efektów
niewybiórczego aktualizowania informacji. Metoda wybiórczego swobodnego
odtwarzania, która została zaproponowana i zastosowana we wcześniejszych
badaniach autora (zob. Hankała, 2001), jest bardziej użytecznym narzę-
dziem do pomiaru aktywności umysłu podczas przypominania niż klasyczna
metoda (niewybiórczego) swobodnego odtwarzania, gdyż stwarza lepsze wa-
runki ujawnienia się tej aktywności. Zakłada ona bowiem, w odróżnieniu
od metody niewybiórczego odtwarzania, dokonywanie selekcji wydobywa-
nych treści, a zatem stwarza okazję do większego zaangażowania struktur
kontroli wykonawczej i metapoznawczej. W rozdziale piątym przedstawio-
no założenia badań porównawczych nad dynamiką przebiegu wybiórczego
i niewybiórczego swobodnego odtwarzania z uwagi na udział w obu for-
mach reprodukcji procesów wydobywania strategicznego i niestrategicznego.
W rozdziale szóstym zaprezentowano badania nad dynamiką przebiegu wy-
biórczego swobodnego odtwarzania informacji odznaczających się zróżnico-
wanym poziomem dyskryminatywności temporalnej. Warto podkreślić, iż
dyskryminatywność temporalna jest jedną z tych właściwości przypisywa-
nych hipotetycznym reprezentacjom pamięciowym, które determinując po-
ziom ich dostępności, odgrywają główną rolę w procesach wydobywania.
Problematyka dyskryminatywności temporalnej to współcześnie przedmiot
intensywnie prowadzonych prac empirycznych oraz teoretycznych prowa-
dzonych pod szyldem badań nad dystynktywnością (zob. Hunt, Worthen,
2006). Rozdział siódmy zawiera założenia i wyniki badań nad dynamiką
przebiegu wybiórczego odtwarzania wyrazów zawartych w skategoryzo-
wanych listach. Badania nad niewybiórczym odtwarzaniem takich wyra-
zów zostały zapoczątkowane już dość dawno (Bousfieled, 1953), jednak
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1
Wprowadzenie
uzyskiwane w nich wyniki dopiero współcześnie zaczęto interpretować w ka-
tegoriach efektów interakcji procesów strategicznych (kontrolowanych) i nie-
strategicznych (automatycznych) zaangażowanych w wydobywanie poszcze-
gólnych wyrazów z danego zbioru (listy) (Cinan, 2003). Podjęte i opisane
w rozdziale siódmym badania miały m.in. na celu sprawdzenie, czy interpre-
tacje te obowiązują również w odniesieniu do wybiórczego swobodnego od-
twarzania. Ponadto, z uwagi na to, iż w badaniach skupiono się na pomiarze
wskaźników dynamiki przebiegu odtwarzania, uzyskano możliwość wglądu
w przebieg aktywności umysłu podczas wykonywania specyficznego, mocno
angażującego procesy strategicznego wydobywania zadania, którym jest wy-
biórcze swobodne odtwarzanie.
Zastosowanie w badaniach metody wybiórczego swobodnego odtwarzania
przy jednoczesnym nastawieniu na dokonanie pomiaru dynamiki przebiegu
tegoż odtwarzania stworzyło dogodną sytuację do uchwycenia aktywności
umysłu w procesach wydobywania informacji ze złożonego, wieloelemento-
wego materiału. Można zatem powiedzieć, iż prowadzone badania były ukie-
runkowane przede wszystkim na pomiar i ocenę wskaźników dotyczących
dostępności informacji (assessement of accessibility) podczas testu, a nie jedy-
nie – jak dzieje się to w ogromnej większości eksperymentów nad pamięcią
– na stwierdzenie ich pamięciowego przechowania (assessement of availability)
(zob. Jonides i in., 2008). Co więcej, wybrane przez nas podejście badawcze
pozwoliło na zdobycie danych umożliwiających wyciąganie wniosków doty-
czących nie tylko procesów umysłowych zachodzących w toku przypomina-
nia, lecz także czasowej organizacji tych procesów.
Ogólnie można powiedzieć, iż wykorzystanie w pracach badawczych (opi-
sanych w trzech ostatnich rozdziałach książki) metody pomiaru aktywności
umysłu w fazie przypominania w postaci wybiórczego swobodnego odtwa-
rzania należy postrzegać jako próbę wyjścia poza tradycyjnie wyznaczone –
dla pamięci – obszary badawcze. Zadanie polegające na wybiórczym swobod-
nym odtwarzaniu, z uwagi na zawarty w nim komponent selektywności,
bliskie jest w swojej logice zadaniom wykorzystywanym w badaniach nad
myśleniem i podejmowaniem decyzji, pozostaje jednak przede wszystkim
testem pamięci. W węższym ujęciu przeprowadzone i opisane w niniejszej
książce badania należy traktować jako kontynuację prac nad wybiórczością
ludzkiej pamięci, w szerszym zaś jako próbę stworzenia podstaw do ujmo-
wania wybiórczości pamięci jako przejawu wybiórczej aktywności umysłu.
Celowość prowadzenia takich prac, w wymiarze teoretycznym i empirycz-
nym, a nawet metateoretycznym, autor sygnalizował w swojej wcześniejszej
książce (zob. Hankała, 2001). Analizy teoretyczne i empiryczne zawarte
w obecnej pracy są rozwinięciem wcześniejszych koncepcji ujmowania pamię-
ci nie tylko jako aktywności całego umysłu, lecz także jako aktywności bar-
dzo podobnej do tej, która jest przejawiana podczas wykonywania złożonych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
1
zadań intelektualnych, tradycyjnie zaliczanych do tematyczno-problemowe-
go obszaru psychologii myślenia. Jeśli chodzi o relację między pamięcią
a myśleniem, autorowi bliskie jest przekonanie wyrażone przez J. Fentressa
i Ch. Wickhama (1992, s. 40), iż pamięć jest zorganizowana tak „jak samo
myślenie, niezależnie od wszelkich trudności, jakie mogą wypływać z przy-
jęcia tego stwierdzenia”.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
R o z d z i a ł 1
wydobywanie informacji
Pamięciowych jako forma
aktywności umysłu
Przed przystąpieniem do bardziej szczegółowych analiz dotyczących aktyw-
ności umysłu w procesach wydobywania informacji pamięciowych niezbędne
jest przedstawienie ogólnego teoretycznego i metateoretycznego kontekstu
naszych dociekań. Na plan pierwszy wysuwa się kwestia rozumienia pojęcia
umysłu. Pojęcie to ma charakter podstawowy zarówno dla całej psychologii,
jak i filozofii, a wszechstronne rozważania obejmujące ten przedmiot mogły-
by zostać zawarte jedynie w wielotomowej pracy. Dlatego też analizy przed-
stawione w pierwszym podrozdziale mają charakter bardzo wybiórczy, ujmu-
ją jedynie niektóre aspekty złożonej problematyki umysłu i ograniczają się
do zasygnalizowania tych kwestii, które wydawały się najważniejsze w kon-
tekście zagadnienia wydobywania informacji pamięciowych.
1.1. Pojęcie umysłu w interpretacjach
psychologicznych
Termin „umysł” jest wieloznaczny, a także – w opinii wielu filozofów i na-
ukowców – obciążony negatywnymi skojarzeniami z nierozstrzygalnymi bądź
pozbawionymi sensu problemami. Przez większą część ubiegłego wieku poję-
ciu temu przypisywano bardzo niski status wyjaśniający, równy takim poję-
ciom, jak np. wola czy wyobrażenie, a nawet traktowano je jako zupełnie
nieprzydatne, czy wręcz szkodliwe dla nauki (Mandler, Kessen, 1959). Zda-
niem Y. Neumana (2003, s. 49) umysł „jest pojęciem, które niczego nie
wyjaśnia, lecz samo potrzebuje wyjaśnienia”. Niemniej jednak niektórzy au-
torzy już dość dawno wskazywali na konieczność zachowania ostrożności
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Rozdział 1
w krytycznej ocenie wartości pojęcia, które „ma tak burzliwą przeszłość, że
z trudem można je wykorzystywać w naukowej literaturze, a [które] jednak
okazuje się prawie nie do zastąpienia” (English, English, 1958, s. 323).
W literaturze filozoficznej umysł występuje w dwóch podstawowych zna-
czeniach: substancjalnym i funkcjonalnym, przy czym w obu, aczkolwiek
w odmienny sposób, jest uwikłany w problem determinacji ludzkich zacho-
wań. W pierwszym rozumieniu umysł wiąże się z jednym z podstawowych
zagadnień metafizyki wyrastającym z rozważań nad przyrodą, czyli z kwestii
substancji świata. W różnych nurtach myśli filozoficznej zakłada się, iż umysł
jako substancja może: współistnieć z materią (dualizm), wyłącznie konstytu-
ować rzeczywistość (monizm spirytualistyczny), być jedynie bytem hiposta-
zowanym (monizm materialistyczny). Podział rzeczywistości na dwie katego-
rialnie odrębne sfery przypisuje się Kartezjuszowi. Filozof ten przyjmował,
że świat jest „zbudowany” z dwóch odrębnych jakościowo substancji: materii
(res extensa), której cechą podstawową jest liczbowo ujmowana rozciągłość,
atrybutami zaś m.in. ruch, kształt, trwanie, oraz duchowej (res cogitans), któ-
rej esencją jest myślenie. Dualizm kartezjański ustanowił przepaść między
światem fizycznym a sferą duchową (umysłem), co – zdaniem niektórych
autorów – zaważyło na myśli filozoficznej i psychologicznej aż do czasów
współczesnych (Vessey, Foulkes, 1997).
W literaturze naukowej pojęcie umysłu pojawia się głównie w rozumieniu
funkcjonalnym. W początkowym okresie rozwoju psychologii, uprawianej
jeszcze w obrębie filozofii, zarysowały się dwie główne antytezy umysłu:
mechanizm vs aktywność oraz asocjacja vs władza (Flugel, 1964). Pierwsza
antyteza dotyczyła siły sprawczej funkcjonowania umysłu i wiązała się z waż-
nym dla naukowego wyjaśniania pojęciem przyczynowości ludzkich zacho-
wań. Druga antyteza w większym stopniu odnosiła się do zasady struktural-
nej organizacji treści umysłu, według sposobu ich wiązania ze sobą (asocjacji),
bądź też ich formalnej przynależności do oddzielnej kategorii funkcjonalnej,
tzw. władzy umysłu. Ogólnie asocjacjonizm wiązał się z podejściem mecha-
nistycznym, zakładającym bierność i pasywność umysłu (Anzenbacher, 1992),
natomiast w koncepcji władz przyjmowano założenie o jego aktywności. Póź-
niej wyłoniły się jeszcze inne opozycyjne tendencje, spośród których do naj-
istotniejszych należy zaliczyć: świadomość vs nieświadomość (Flugel, 1964).
Za prekursora mechanicyzmu uchodzi, wspomniany powyżej, Kartezjusz,
jednakże jedynie w odniesieniu do rzeczywistości materialnej. Filozof ten
traktował świat fizyczny, w tym także ludzkie ciało, jako mechanizm, swoistą
maszynę, której działanie można poznać i odtworzyć. Natomiast współczes-
ne mechanistyczne modele umysłu wiążą się często z redukcjonistycznym
stanowiskiem materialistycznym zakładającym, iż świat we wszystkich swoich
przejawach i zjawiskach, nie wyłączając psychicznych, jest manifestacją
materii w kontekście przestrzenno-czasowym. Mózg zatem byłby fizyczną
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wydobywanie informacji pamięciowych jako forma aktywności umysłu
21
podstawą umysłu we w wszelkich jego przejawach1. We wczesnych koncep-
cjach mechanistycznych umysł był ujmowany zgodnie z założeniami mecha-
niki klasycznej, tj. takiej, zgodnie z którą Kartezjusz wyjaśniał rzeczywistość
zewnętrzną jako mechanizm podlegający prawom fizycznego wszechświata
(Danzinger, 1997). Wraz z rozwojem fizyki poglądy dotyczące mechaniki
ewoluowały, twierdzono m.in., iż mechanika klasyczna nie daje pełnego opi-
su zjawisk fizycznych. Wprowadzone zostały kolejno koncepcje mechaniki
statystycznej i kwantowej zmieniające nasz obraz świata (Tempczyk, 1997).
Zmiany te w pewnym zakresie znalazły również odzwierciedlenie w mecha-
nistycznych (deterministycznych) modelach umysłu (mózgu), np. w modelach
konstruowanych na podstawie teorii chaosu deterministycznego (zob. Bem,
de Jong, 1997).
Mechanistyczne ujęcie umysłu nieodwołujące się do idei redukcjonizmu
materialistycznego proponuje nauka o poznawaniu (cognitive science), która
uformowała się w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, łącząc wie-
dzę o myśleniu zgromadzoną w obrębie różnych dyscyplin szczegółowych,
takich jak psychologia, lingwistyka, informatyka, logika oraz filozofia. Teore-
tycznym podłożem ukształtowania się nauki o poznawaniu była idea funk-
cjonalizmu wyrażająca się w przekonaniu, iż tym, co determinuje rodzaj sta-
nu bądź zdarzenia umysłowego, jest miejsce, które dany stan bądź zdarzenie
zajmują w systemie możliwych stanów wewnętrznych danego układu. Tak
więc stany i zdarzenia wewnętrzne są określone, deterministycznie lub pro-
babilistycznie, przez relacje zależności funkcjonalnej, w jakich pozostają te
stany i zdarzenia w stosunku do innych stanów i zdarzeń. Systemem stanów
i zdarzeń wewnętrznych może być umysł, ale również program komputerowy.
Wskazanie przez A.M. Turinga (1950) na podobieństwo występujące między
programem komputerowym a umysłem przyczyniło się do rozwoju stanowiska
funkcjonalistycznego. Przyjęło się jednocześnie dwupoziomowe ujmowanie
aktywności systemu funkcjonalnego: umysłu bądź programu komputerowego.
Na pierwszym poziomie – jako działania, które charakteryzuje się przecho-
dzeniem jednych funkcjonalnych stanów wewnętrznych w inne w toku wy-
konywania określonego programu, na drugim zaś – jako procesu realizowane-
go na różne fizyczne sposoby w tkance nerwowej, lub też w maszynie. Opis
procesów zachodzących na tych poziomach dokonywany w kategoriach ter-
minów mentalistycznych traktuje się na ogół jako swoisty rodzaj dodatku do
charakterystyki funkcjonalnej zachowań (Burge, 1995). Przyjęcie założenia
o tzw. funkcjonalnej modularności układu kognitywnego umożliwiało wyjaś-
nianie inteligentnego zachowania się człowieka bez odwoływania się do in-
terpretacji mentalistycznej, a więc tzw. problemu Hume’a, czyli konieczności
1 Ilustratywnym przykładem takiego podejścia jest np. tytuł (i treść) książki P. Church-
landa (1995) Silnik Rozumu, Siedziba Duszy. Filozoficzna podróż w głąb Mózgu.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Rozdział 1
zakładania istnienia w umyśle tzw. homunkulusa zdolnego do rozpoznawania
idei pojawiających się w umyśle. Idea funkcjonalnej modularności zakłada
występowanie hierarchii procesów, tzw. układów intencjonalnych (zob. Den-
nett, 1990). Na najwyższym poziomie mamy do czynienia z obserwowalny-
mi zachowaniami inteligentnymi, na najniższym zaś – z podstawowymi, ele-
mentarnymi procesami, rezultatami funkcjonalnej dekompozycji.
Niemechanistyczne modele umysłu można ogólnie podzielić na dwie ka-
tegorie, a kryterium podziału jest odwoływanie się bądź nieodwoływanie się
do pojęcia „Ja” jako konstruktu wyjaśniającego ludzkie zachowanie (Bem,
de Jong, 1997). Modele, które nie odwołują się do pojęcia „Ja”, czynnik de-
terminujący przebieg i rezultaty czynności poznawczych człowieka upatrują
w jego wiedzy oraz w generowanych przez nią oczekiwaniach, nastawieniach,
postawach itp. Szczególne znaczenie przywiązuje się przy tym do społecznych
uwarunkowań nabywania i wykorzystywania wiedzy. Według niektórych fi-
lozofów zupełne sprowadzenie psychologii do neurobiologii nie jest możliwe
właśnie dlatego, że część twierdzeń psychologicznych odnosi się do nieredu-
kowalnych biologicznie faktów społecznych (Bunge, 1991). Wielu współczes-
nych filozofów, zwolenników tzw. społecznego konstrukcjonizmu, twierdzi,
iż umysł jest społecznym konstruktem, i w związku z tym jego badanie musi
być zasadniczo różne od eksplorowania świata przyrody. Autorzy ci czerpią
swoje inspiracje z koncepcji L. Wittgensteina, L. Wygotskiego, G.H. Meada,
a także niektórych fenomenologów, np. M. Merleau-Ponty’ego. L. Wittgen-
stein (1972) zaprzeczał możliwości identyfikowania treści umysłowych (zna-
czenia) ze stanem fizycznym. Tak więc, nawet jeżeli mózg jest maszyną syn-
taktyczną, nie oznacza to automatycznie, że jest maszyną semantyczną (Bem,
de Jong, 1997). Znaczenie nie może być czymś istniejącym „w głowie”, kon-
stytuowanym przez syntaktyczne reguły pobudzeń neuronów, ale ufundowa-
nym w ludzkich zwyczajach i tradycjach. Znaczenie ma charakter holistyczny,
jest częścią szerszego kontekstu kulturowego, dlatego też mechanistyczne mo-
dele umysłu, które zakładają, że elementy znaczenia mogą zostać wyizolowa-
ne, a następnie skorelowane ze znakami językowymi, są – zdaniem zwolen-
ników społecznego akonstrukcjonizmu – nie do przyjęcia.
Znaczna liczba psychologów w wyjaśnieniach ludzkiego zachowania
w sposób mniej lub bardziej jawny odwołuje się do pojęcia „Ja”, pomimo że
jest ono przedmiotem ostrej krytyki filozofii redukcjonistyczno-materiali-
stycznej2. Dla wielu psychologów zrezygnowanie z niego, nie tylko przy opi-
sywaniu, lecz także przy wyjaśnianiu zachowania się człowieka, byłoby bar-
dzo trudne, a czasami wręcz niemożliwe. Psychologowie dostrzegają zalety
2 Niekiedy w interpretacjach redukcjonistycznych pojawia się pojęcie „Ja”, jednak-
że rozumiane jako „nieustannie zmieniający się stan neurobiologiczny” (Damasio, 1999,
s. 121).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wydobywanie informacji pamięciowych jako forma aktywności umysłu
23
posługiwania się takimi, ściśle powiązanymi z pojęciem „Ja” określeniami,
jak cel, dyspozycje i możliwości, mimo że zdaniem niektórych filozofów, np.
W.V. Quine’a (1995), są one jedynie pojęciami utworzonymi na podstawie
introspekcji własnego życia umysłowego. Istnieje wiele teorii i sposobów
interpretacji pojęcia „Ja” (zob. m.in. Nelson, 1997; Baumeister, 1998). Nie-
zależnie od szczegółowych interpretacji pojęcie to często wiązane jest z pod-
miotowością w poznawaniu i działaniu, a więc ze zdolnością do racjonalnego
poznawania rzeczywistości i obserwacji własnych przeżyć (samoświadomoś-
cią introspekcyjną), a także ze zdolnością do spontanicznego podejmowania
aktywności i kierowania własnym zachowaniem. Kierowanie to może przeja-
wiać się w różnego rodzaju czynnościach, takich jak: integracja, koordynacja,
regulacja i dokonywanie wyboru. Zdaniem filozofów psychologii – S. Bema
i H.L. de Jonga (1997) – psychologowie, niezależnie od reprezentowanego
stanowiska w kwestii ostatecznego podłoża rzeczywistości, tj. monizmu lub
dualizmu ontologicznego, rzeczywiście kierują się w swojej działalności ba-
dawczej założeniami dualizmu metodologicznego. Ważne jest to, iż nawet
przy przyjmowaniu założeń materializmu nie jesteśmy w stanie wyjaśnić
ludzkich subiektywnych stanów i doznań na podstawie wyłącznie danych
neurofizjologicznych, niezależnie od tego, jak dalece byłyby one dokładne
i szczegółowe. „Psychologia nie jest redukowalna do fizjologii, jeżeli rozu-
mielibyśmy przez to, iż posiadając wystarczającą wiedzę z zakresu fizjologii
moglibyśmy przestać mówić o celach, myślach, przekonaniach...” (Boden,
1989, s. 665).
Znalezienie odpowiedzi na pytanie: „Czym jest umysł?”, okazało się za-
daniem niezwykle trudnym i prowadzącym do bezowocnych dyskusji. We
współczesnych modelach umysłu odchodzi się od poszukiwania odpowiedzi
na pytanie: „Czym jest umysł?”. Zaczęto pytać: „Jak funkcjonuje umysł?”.
Umysł ujmowany funkcjonalnie traktowany bywa jako ogół form (przejawów)
życia psychicznego człowieka (rozumienie szersze), bądź też ogół form funk-
cjonowania poznawczego i wolicjonalnego (rozumienie węższe) (Podsiad,
Więckowski, 1983). Można również spotkać się z jeszcze węższymi interpre-
tacjami umysłu, obejmującymi jedynie zdolność poznawania. W psychologii
empirycznej analizy dotyczące funkcjonalnych aspektów umysłu koncentro-
wały się m.in. wokół wspomnianej wcześniej opozycji: asocjacja vs władza.
Mechanizm asocjacji treści pamięci na podstawie styczności w czasie i w prze-
strzeni, podobieństwa oraz kontrastu zaproponował już Arystoteles, nato-
miast brytyjscy filozofowie empiryści w mechanizmie tym upatrywali wyjaś-
nienia wszelkich zjawisk umysłowych. Filozofowie ci reprezentowali
jednocześnie stanowisko atomizmu w odniesieniu do struktury umysłu. We-
dług D. Hume’a: „Wszelkie zjawiska pamięci, wyobraźni, woli, rozumu i każ-
de inne zjawisko oraz operacja umysłowa są jedynie różnymi przykładami
skojarzenia idei” (za Richardson, 1988, s. 43).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Rozdział 1
Asocjacjoniści uznawali model całkowicie biernego umysłu, w którym jego
jedynym zadaniem było kojarzenie ze sobą rzeczy współwystępujących lub
następujących po sobie w świecie otaczającym człowieka. Jedne treści auto-
matycznie następowały po innych – zgodnie z zasadami powstawania skoja-
rzeń – nie zostawiając miejsca na dowolną kontrolę. Zakładano, iż umysł nie
jest jakimś szczególnym systemem dokonującym wyspecjalizowanych opera-
cji w zależności od rodzaju aktywności, takich jak percepcja, myślenie, dzia-
łanie, itp., lecz jest jedynie tworem, nierzadko przedstawianym metaforycznie
jako sieć, złożonym z dużej liczby elementarnych jednostek (idei, pojęć, re-
prezentacji pamięciowych itp.) połączonych w zespoły o zróżnicowanym
stopniu złożoności; w takim rozumieniu umysł można utożsamiać z treściami
przechowywanymi w pamięci. Kontynuatorką tradycji asocjacjonistycznej
w psychologii była tzw. psychologia empiryczna. Z chwilą gdy zasadą asocja-
cji zostały objęte również zachowania motoryczne, nic nie stało na przeszko-
dzie, aby postrzegać funkcjonowanie ludzi i zwierząt na tym samym kon-
tinuum. Jak podkreśla A. Anzenbacher (1992, s. 167–168), w teoriach
zaliczanych do tego nurtu „mówi się jednym tchem o inteligencji szczurów,
psów i delfinów oraz o inteligencji człowieka, a rozum, uczenie się i pamięć
człowieka odróżnia się nie w sposób zasadniczy, lecz tylko ilościowy, a różni-
ca między zmysłowością a duchem, zwierzęciem a człowiekiem staje się nie-
istotna”. Pojawiło się pojęcie pamięci mechanicznej, której funkcjonowanie,
zarówno podczas zapamiętywania, jak i przypominania, opiera się na skoja-
rzeniach, a nie na związkach treściowych i logicznych (Włodarski, 1990).
W opozycji do asocjacjonistycznego rozumienia umysłu pozostawało jego
ujęcie jako zbioru tzw. władz (zdolności) poznawczych. We wczesnej tradycji
racjonalistycznej, której czołowym przedstawicielem był Platon, wyodrębnia-
no dwie podstawowe władze: zmysły, dostarczające jedynie zewnętrznych
oglądów rzeczy fizycznych, którym nie można wierzyć, oraz intelekt (Nous),
który dostarcza wiedzy o rzeczywistości i jest nieomylny. Później do władz
tych dołączono również pamięć, a także wyobraźnię, a jeszcze później także
uwagę, mowę i ruch (ten ostatni był wyróżniony już przez Arystotelesa), lecz
przez długi czas nie przywiązywano do niego wagi jako oddzielnej władzy
umysłu. Dalsze rozróżnienia dokonywane były przez podział już wyodręb-
nionych władz. I tak zmysły dzielono według modalności, intelekt (wyra-
żający się w zdolności myślenia abstrakcyjnego) na zdolność pojmowania
(rozum), sądzenia (rozsądek) i rozumowania (rozwaga). Pamięć dzielono na
reproduktywną i rekonstruktywną, wyobraźnię na aktywną (twórczą) i bierną
(odtwórczą) (Spearman, 1932). Warto podkreślić, iż już dość wcześnie for-
mułowano zastrzeżenia co do wyróżniania pamięci jako odrębnej władzy.
Wątpliwości pojawiły się na tle trudności wyznaczenia jej granic w stosunku
do pozostałych władz. Postać Mnemosyne, greckiej bogini pamięci, matki
dziewięciu muz uosabiających artystyczne i intelektualne osiągnięcia, jest
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wydobywanie informacji pamięciowych jako forma aktywności umysłu
25
wyraźnym świadectwem postrzeganego już przez starożytnych szczególnego
związku między pamięcią a innymi sferami (aspektami) umysłu (Jones, 1994).
Podział umysłu na władze był wyrazem przekonania o jego predetermi-
nowanej, „zaprogramowanej” (wrodzonej) organizacji. Przekonanie to miało
swą wersję „silniejszą” lub „słabszą”. W wersji „silniejszej” koncepcja zakła-
dała rzeczywiste istnienie odrębnych, nie tylko funkcjonalnie, lecz także
strukturalnie, władz umysłu. Władze miały – z założenia – charakter wro-
dzony i przeciwstawiano im zarówno te komponenty umysłu, które mogły
podlegać zmianom wskutek ćwiczenia, jak nawyki i umiejętności. W bardzo
rozwiniętej postaci ten sposób rozumienia umysłu znalazł swój wyraz w kon-
cepcji frenologii F. Galla, który wyodrębnił aż 37 odrębnych władz, lokalizu-
jąc je dodatkowo w określonych fragmentach kory mózgowej. Wśród wyróż-
nionych władz miały znajdować się, takie jak: zdolność numeryczna,
muzyczna, przestrzenna, a także zdolność religii, mądrości, a nawet próżno-
ści. Autor podziału zwrócił uwagę, iż tradycyjnie wyróżniane władze, np.
wyobraźnia, rozum, uwaga czy pamięć, nie są w rzeczywistości ogólnymi
zdolnościami, lecz ogólnymi atrybutami fundamentalnych władz. Tak więc
każda z fundamentalnych władz, np. muzyki, ma swoje atrybuty wyobraźni,
rozumu, uwagi i pamięci. Frenologia spotkała się z ostrą krytyką i została
odrzucona. Niemniej jednak idea istnienia pewnych wrodzonych „podsys-
temów” umysłu, zwłaszcza w odniesieniu do percepcji i języka, powróciła
w kognitywistycznej koncepcji modularnego umysłu (Fodor, 1983), wspiera-
nej częściowo przez wyniki badań psychologicznych (zob. Pylyschyn, 1999),
a częściowo przez wyniki badań nad strukturą ludzkiego mózgu. Zgod-
nie z poglądami współczesnych zwolenników koncepcji władz „umysł jest
w mniejszym stopniu jednolitym systemem służącym do rozwiązywania róż-
norodnych problemów niż zbiorem trwałych i niezależnych od siebie podsy-
stemów zaprojektowanych w celu wykonywania ściśle określonych zadań”
(Hirschfeld i Gelman, 1994, s. 4). Do koncepcji modularności umysłu odwo-
łuje się niekiedy stanowisko proceduralizmu, popularne w modelach umysłu
proponowanych w nauce o poznawaniu. Z perspektywy psychologii pamięci
stanowisko proceduralizmu oznacza przyjęcie założenia, że pamięć o zdarze-
niu „przechowywana jest w tych samych strukturach neuronalnych, które
uczestniczyły w przetwarzaniu zdarzenia, gdy zostało doświadczone po raz
pierwszy” (Crowder, 1993, s. 139). Struktury te są uaktywniane również pod-
czas aktualizacji przechowywanych treści.
W wersji „słabszej” koncepcji władz zakładano jedynie funkcjonalne
zróżnicowane aktywności umysłu, co było do przyjęcia nawet dla przedsta-
wicieli umiarkowanego empiryzmu, jak J. Locke, który wyróżniał jako władze
umysłu myślenie i wolę. Filozof ten przestrzegał jednakże przed traktowa-
niem ich jako oddzielnych, autonomicznych ośrodków umysłu, wskazując,
iż nie są one odrębnymi jednostkami umysłu wykonującymi własne zadania,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2
Rozdział 1
lecz rezultatem aktywności całego umysłu (zob. Alexander, 1989). Krytyka
koncepcji władz zapoczątkowana przez zwolenników podejścia empirystycz-
nego w filozofii była następnie podtrzymywana przez psychologów reprezen-
tujących podejście atomistyczno-asocjacjonistyczne. Pomimo że na gruncie
psychologii naukowej właśnie asocjacjonizm był podejściem reprezentowa-
nym przez większość badaczy, to jednak sposób interpretowania umysłu
w kategoriach władz przetrwał – chociaż pod innym szyldem – do czasów
obecnych. I tak dla wielu autorów zainteresowanych różnicami indywidual-
nymi koncepcja władz była dogodnym punktem wyjścia do prowadzenia
empirycznych badań nad różnicami w zakresie różnych zdolności poznaw-
czych i określania „struktury inteligencji”, badań czynnikowych i rozwoju
technik psychometrycznych (zob. Flugel, 1964). Zaletą koncepcji władz było
również to, iż dostarczała ona ramy dla względnie spójnej organizacji wiedzy
psychologicznej. Do utrwalenia tradycyjnych podziałów przyczynił się rów-
nież zaproponowany przez I. Kanta trójskładnikowy podział umysłu na:
poznanie, uczucia i wolę (Flugel, 1964). Do tego podziału nawiązuje także
propozycja S. Guttenplana (1995), który w obrębie „terytorium” funkcjo-
nalnie interpretowanego umysłu wyróżnił trzy dziedziny: doznawania, repre-
zentowania i działania. Odwołania do dawnych podziałów możemy zaob-
serwować także w strukturze układu treści wielu współczesnych podręczników
psychologii ogólnej.
Innym ważnym źródłem atrakcyjności koncepcji odwołującej się do trady-
cyjnej idei władz było to, iż zakładała ona dużą aktywność umysłu. Asocja-
cjonizm postrzegał umysł jako twór bierny, reaktywny, funkcjonujący mecha-
nistycznie (Flugel, 1964; Hankała, 1986, 1998). Gdy po długim okresie
dominacji stanowiska asocjacjonistycznego w psychologii (początkowo w wer-
sji mentalistycznej, a następnie behawiorystycznej) popularność zaczęło zdo-
bywać podejście poznawcze, jego zwolennicy mniej lub bardziej świadomie
nawiązywali do koncepcji władz. Dominujący początkowo kierunek teore-
tyczno-badawczy ujmował ludzki umysł jako system funkcjonujący analo-
gicznie do komputera, zawierający w sobie podsystemy odpowiedzialne za
przetwarzanie (procesor), przechowywanie (pamięć długotrwała) i kontrolę
(pamięć operacyjna). Dość szybko okazało się jednak, iż metafora ta nie
odzwierciedla aktywności umysłu ujawniającej się podczas wykonywania róż-
norodnych czynności, takich jak „myślenie, postrzeganie, ujmowanie poję-
ciowe, dochodzenie do zrozumienia, przypisywanie wartości, zapamiętywa-
nie, wydobywanie informacji z tzw. pamięci długotrwałej i umieszczanie ich
w tzw. pamięci krótkotrwałej, przypominanie tekstu, jego streszczanie, para-
frazowanie, formułowanie, przekazywanie i odbieranie komunikatów, wnio-
skowanie” (Pelz, 1995, s. 294). Z. Chlewiński (1999, s. 31) podkreśla, iż
umysł ludzki w porównaniu do komputera jest systemem o „olbrzymiej ak-
tywności własnej”.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wydobywanie informacji pamięciowych jako forma aktywności umysłu
2
Na gruncie filozofii największy stopień aktywności przypisywano umysło-
wi interpretowanemu jako system poznawczy w doktrynie I. Kanta. Filozof
ten – godząc w specyficzny sposób stanowiska empiryzmu i racjonalizmu – za-
kładał, iż poznawanie rzeczywistości przez ludzki umysł ma charakter kon-
strukcji, podczas której wrodzone struktury narzucają organizację danym
odbieranym drogą zmysłową. Stanowisko Kanta dało podstawę do rozumie-
nia aktywności umysłu jako działalności twórczej (konstruktywnej). W po-
dejściu konstrukcjonistycznym w psychologii silnie podkreśla się rolę wiedzy
zorganizowanej w schematy, czyli umysłowe konstrukty doświadczenia deter-
minujące sposób odbioru informacji z otoczenia i ich rozumienia, a także
ukierunkowujące działanie człowieka. W niektórych koncepcjach konstruk-
cjonistycznych zakłada się, iż ważną rolę w całokształcie aktywności poznaw-
czej człowieka odgrywa struktura „Ja”, interpretowana m.in. jako zespół sche-
matów dotyczących własnej osoby (Marcus, 1980; Marcus, Wurf, 1987).
W omawianym ujęciu umysł jest ogólnie traktowany jako system „aktywny,
ukierunkowany problemowo, koncentrujący uwagę, wybiórczy, konstrukcyjny,
nastawiony na cele” (Bruner, 1996, s. 93). W podejściu konstrukcjonistycz-
nym zaciera się podział na poszczególne władze, moduły czy podsystemy
umysłu. Na plan pierwszy analiz wysuwają się zadania, przed którymi stoi
podmiot/umysł, i czynności, które w związku z zadaniem wykonuje. Chociaż
określone zadanie – ze względu na przewagę specyficznych procesów – może
być określane jako: percepcyjne, pamięciowe, myślowe, decyzyjne itd., to jed-
nak najczęściej zakłada się, iż cały umysł jest zaangażowany w jego wykona-
nie, gdyż stanowi funkcjonalną i dynamiczną całość.
Analizy struktury umysłu w podejściu odwołującym się do koncepcji
władz dokonywane były z perspektywy, którą można metaforycznie określić
mianem horyzontalnej. Zgodnie z nią można wyróżnić względnie niezależne
i zlokalizowane jak gdyby równolegle do siebie sfery czy też dziedziny ak-
tywności umysłu, jak np. spostrzeganie, myślenie, podejmowanie decyzji,
pamiętanie. Zdecydowanie inną perspektywę analiz przyjmuje się wówczas,
gdy umysł, zarówno w wymiarze strukturalnym, jak funkcjonalnym, rozpa-
truje się w kontekście, wspomnianej wcześniej, opozycji: świadome–nieświa-
dome. Perspektywę tę można określić mianem wertykalnej, gdyż zgodnie z nią
umysł ujmowany jest jako układ składający się z przynajmniej dwóch, a nie-
kiedy z większej jeszcze liczby warstw nałożonych, czy też nadbudowanych
jedna nad drugą; zazwyczaj niższą warstwą jest sfera nieświadomości. Problem
autonomii obu sfer w obrębie pełnej struktury umysłu stanowi oddzielne
zagadnienie, niekiedy świadomość pojawia się jedynie jako właściwość przy-
sługująca treściom umysłowym po osiągnięciu pewnego poziomu pobudzenia,
czasami jednak w wyjaśnieniach psychologicznych zakłada się istnienie od-
rębnych, choć zazwyczaj współpracujących ze sobą systemów w postaci umy-
słu świadomego i nieświadomego (Damasio, 2000).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
28
Rozdział 1
Przed przystąpieniem do bardziej szczegółowych analiz należy zwrócić
uwagę na trudności, na które natrafia się przy posługiwaniu się terminem
„świadomość” we współczesnej psychologii. O skali owych trudności mogą
świadczyć problemy pojawiające się już przy próbie zdefiniowania świadomo-
ści. Brak jest jednej, powszechnie uznanej definicji świadomości, podejmowa-
ne są natomiast liczne próby określenia, czym ona jest. Termin „świadomość”
pojawił się w rozważaniach filozoficznych stosunkowo późno, gdyż dopiero
w XVII wieku. W słynnym określeniu J. Locke’a z 1690 roku świadomość
została utożsamiona z percepcją tego, co dzieje się w umyśle człowieka (Locke,
1690/1955). W 1866 roku T. Huxley pisał: „Zaliczamy doznania, podobnie
jak emocje, przejawy woli czy myśli do wspólnej kategorii stanów świado-
mych. Nie wiemy jednakże, czym jest świadomość; zastanawiamy się, jak to
możliwe, by coś tak niezwykłego jak stan świadomości było wynikiem draż-
nienia tkanki nerwowej. Jest to równie zagadkowe jak pojawianie się Dżina
wtedy, gdy Alladyn pocierał swą lampę […]” (za Gregory, 2000, s. 15). W em-
pirystycznych konc
Pobierz darmowy fragment (pdf)
